پرسش :
آیا پیامبر (ص) و امام علی (ع) رجعت می‌کنند و با شیطان می‌جنگند و او را به هلاکت می‌رسانند؟
پاسخ :
شرح پرسش:
در آيات آمده كه شيطان تاوقت معلوم فرصت داده شده و روايات وقت معلوم را زماني ميدانند كه حضرت علي (ع) رجعت نمايند كه با او ميجنگند و به ياري رسول اكرم (ص) او را خواهند كشت پس از مرگ او آيا شرّ از بين ميرود و اگر از بين برود اعمال نيك صالحان پس از آن چگونه اجر داده خواهد شد چون شرّي وجود ندارد كه آنها بخواهند خود را از آن باز دارند؟ پس اجرشان بيمعنا ميشود؟
پاسخ:
بنا به ادّله ذيل، تا بشري در كرة خاكي نَفَس ميكشد، شيطان در كمين اوست تا نَفَس معنويتش را بگيرد.
پس در دنيا روزي پيش نميآيد كه انسان باشد امّا شيطان نباشد.
و رواياتي كه از كشته شدن شيطان خبر ميدهند، متفاوتند، برخي از كشته شدن او توسط پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ سخن ميگويند. و برخي از قتل او توسط حضرت حجت (عج) و... و دربرابر اين روايات بعضي از خبرها از زنده بودنش به اندازة طول عمر بشر در دنيا ميگويند (فلسفة وجودي) و آراء دانشمندان اسلامي هم تأييد كننده همين قول است. و از اين رو بعضي از محققين مثال و ذكر نام كشته شدن شيطان را كنايه از قطع نفوذ وسوسههاي او دانستهاند؛ يعني روزي ميرسد كه با ظهور حضرت مهدي (عج) كيد و دامهاي شيطان رنگ ميبازد و جز خستگي و نااميدي چيزي عايد شيطان نميشود.
و اگر شيطان هم كشته شود، فرزنداني كه از جنس و نسل بشر دارد راه او را با كمك گرفتن از غريزههايي كه در نهاد انسان است ادامه ميدهند. گفتني است در روايات از كشته شدن ابليس خبر ميدهند نه شيطان و بعيد است حتي در فرض شما شيطانهاي ديگر بعد از او بمانند.
هم اكنون به ذكر برخي از روايات وارده و نظر بعضي از مفسران قرآن كريم ميپردازم تا پاسخ روشن شود.
روايت: وهب بن جميع ميگويد: از حضرت صادق ـ عليه السّلام ـ پرسيدم اينكه خداوند به شيطان فرمود: (فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ إِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ)[1]، «آري به تو (شيطان) مهلت داده خواهد شد تا روز معين» اين وقت معلوم چه زماني خواهد بود؟ فرمود: «آيا پنداشتهاي اين روز، روز قيامت است؟ خداوند تا روز قائم (عج) به شيطان مهلت داده است. وقتي خداوند او را مبعوث ميكند حضرت به مسجد كوفه ميرود. در آن هنگام شيطان در حالي كه با زانوان خود راه ميرود، (اجازه قيامت ميدهد) به آنجا ميآيد و ميگويد:, اي واي بر من از امروز!
حضرت مهدي (عج) پيشاني او را ميگيرد و گردنش را ميزند و آن هنگام روز وقت معلوم است كه مهلت شيطان به پايان ميرسد».[2]
امام صادق ـ عليه السّلام ـ : در روز وقت معلوم رسول خدا او را روي سنگ بيت المقدس سر ميبرد.
ظاهراً منظور از كشتن شيطان اين است كه ريشههاي فساد و عوامل انحراف و ظلم در عصر درخشان حكومت مهدي (عج) نابود ميگردد، و به جاي آن عقل و ايمان حكومت ميكند؛ يعني كشته شدن شيطان، همان قطع نفوذ او، و مرگِ تزوير است».[3]
دليل بر اين كه، ريشههاي فساد و عوامل انحراف نابود ميگردد، نه مرگ فيزيكي شيطان.
1. در تفسير نمونه آمده است شيطان، تا پايان جهان و برچيده شدن دوران تكليف انسان، به حيات خود ادامه ميدهد و با برچيده شدن تكليف ميميرد.[4] و روايتي را از امام صادق ـ عليه السّلام ـ نقل شده كه پايان عمر شيطان را پايان جهان ميداند.[5] در اين صورت شيطان همچنان زنده است و به وسوسه كردن ميپردازد.
2. مرحوم علامه طباطبائي (ره) ميفرمايد: «آخرين روز عمر شيطان، آخرين روز عمر بشر است... و بيشتر مفسرين هم اين سخن را پذيرفتهاند.[6]
3. در تفسير نور به نقل از تفسير صافي آمده است كه شيطان تا نفخة اول زنده زنده است و سپس ميميرد.[7]
بنابر آنچه گفته شد مطالب زير روشن شد.
1. روايتي كه از مرگ شيطان به دستان امام زمان (عج) يا پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و... سخن ميگويد مرگ فيزيكي شيطان را نميگويد بلكه بايد آنرا تأويل (توجيه كرد) برد و گفت منظور از كشته شدن شيطان ناكامي او در وسوسه كردن است يعني رشد فرهنگي مردم با ظهور حضرت مهدي (عج) به جايي صعود ميكند كه هر چه شيطان وسوسه كند و كارهاي زشت را زينت بدهد، مردم از او پيروي نميكنند و واقعيت را ميدانند و فريب نميخورند.
2. بر فرص اين كه، خود شيطان، توسط امام كشته شود، باز دنيا ميدان آزمايش است، زيرا غريزههاي گوناگون در نهاد بشر وجود دارد[8] و همين غريزهها در برابر نيروهاي عقلاني و روحاني افراد قرار ميگيرند و پيروز اين ميدان هم كسي است كه از عقل پيروي كند، نه از غريزههاي كه او را به انحراف دعوت ميكنند.
3. شيطان ياراني از جنس بشر دارد. زيرا قرآن كريم ميفرمايد: «وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ»[9]. يا اينكه ميفرمايد: «...الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ».[10]
مرحوم علامه طباطبايي (ره) ميفرمايد: اين آيه اشاره است به اين كه بعضي از مردم در زمره شيطانها هستند.[11]
بنابراين اگر خود شيطان توسط معصومي كشته شود، نسل بشري او باقي خواهند ماند و به وسوسه كردن ادامه خواهند داد و در اين فرض هم بشر در بوتة آزمايش است.
4. پرسيدهايد با نابود شدن شيطان فساد و شر هم تمام ميشود؟ به طور خلاصه ميتوان گفت: 1ـ در روايت لفظ «ابليس» آمده است و از كشته شدن او خبر داده است. نه از كشته شدن همة شيطانها، و ابليس هم اگر كشته شود، شيطانهاي ديگر با تمام توانشان راه او را ادامه ميدهند و در اين صورت هم فساد هست.
2ـ اگر ابليس و همة شيطانها همه كشته شوند، ياران شيطان كه از نسل انسانند راه آنها را ادامه ميدهند و با وسوسه و سخنان شيطاني خود تخم شر و فساد ميكارند و جهان خالي از شر نميشود.
3ـ حتي اگر انسانهاي شيطان شده هم كشته شوند و از ابليس و شيطانهاي ديگر هم خبري نباشد، غريزههاي كه در نهاد انسانند او را به انحراف و شر ميخوانند و باز بشر ميلغزد و جامعة انساني از شر خالي نميشود.
شما ميتوانيد براي مطالعه بيشتر به كتابهاي مجموعه آثار شهيد مطهري ج1، بحث عدل الهي و تفسير نمونه ج 11 و تفاسير الميزان، نور، ذيل آيه ذكر شده مراجعه فرمائيد.
----------------------------------------------
[1] . قرآن كريم، سورة حجر، آية 38.
[2] . مرحوم مجلسي، بحارالانوار، ج 60، ص 254، عياشي، تفسير، ج 2، ص 243؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 551؛ تفسير صافي، ج 1، ص 906، تفسير برهان، ج 2، ص 343؛ تفسير الميزان، به نقل از تفسير قمي، ص 252، ج 12، ص 3.
[3] . رجايي تهراني، يكصد پرسش و پاسخ پيرامون امام زمان (عج)، ص 226، ناشر: انتشارات نبوغ.
[4] . آيت الله مكارم شيرازي، تفسير نمونه، ج 11، ص 72.
[5] . ، نور الثقلين، ج 3، ص 13، حديث 45.
[6] . مرحوم علامه طباطبايي (ره)، تفسير الميزان، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني، نشر بنياد علمي، ج 12، ص 230.
[7]. استاد قرائتي، تفسير نور، ج 4، ص 26 ـ 25، انتشارات در راه حق، چاپخانه سلمان فارسي.
[8] . آيت الله مكارم شيرازي، تفسير نمونه،ج 6، ص 112، چاپ 26، دارالكتب الاسلاميه.
[9] . انعام، آيه 112.
[10] . سورة ناس، آية 5ـ6.
[11] . مرحوم علامه طباطبايي، تفسير الميزان، ج 20، ص 395، چاپ جامعه مدرسين.
( اندیشه قم )
شرح پرسش:
در آيات آمده كه شيطان تاوقت معلوم فرصت داده شده و روايات وقت معلوم را زماني ميدانند كه حضرت علي (ع) رجعت نمايند كه با او ميجنگند و به ياري رسول اكرم (ص) او را خواهند كشت پس از مرگ او آيا شرّ از بين ميرود و اگر از بين برود اعمال نيك صالحان پس از آن چگونه اجر داده خواهد شد چون شرّي وجود ندارد كه آنها بخواهند خود را از آن باز دارند؟ پس اجرشان بيمعنا ميشود؟
پاسخ:
بنا به ادّله ذيل، تا بشري در كرة خاكي نَفَس ميكشد، شيطان در كمين اوست تا نَفَس معنويتش را بگيرد.
پس در دنيا روزي پيش نميآيد كه انسان باشد امّا شيطان نباشد.
و رواياتي كه از كشته شدن شيطان خبر ميدهند، متفاوتند، برخي از كشته شدن او توسط پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ سخن ميگويند. و برخي از قتل او توسط حضرت حجت (عج) و... و دربرابر اين روايات بعضي از خبرها از زنده بودنش به اندازة طول عمر بشر در دنيا ميگويند (فلسفة وجودي) و آراء دانشمندان اسلامي هم تأييد كننده همين قول است. و از اين رو بعضي از محققين مثال و ذكر نام كشته شدن شيطان را كنايه از قطع نفوذ وسوسههاي او دانستهاند؛ يعني روزي ميرسد كه با ظهور حضرت مهدي (عج) كيد و دامهاي شيطان رنگ ميبازد و جز خستگي و نااميدي چيزي عايد شيطان نميشود.
و اگر شيطان هم كشته شود، فرزنداني كه از جنس و نسل بشر دارد راه او را با كمك گرفتن از غريزههايي كه در نهاد انسان است ادامه ميدهند. گفتني است در روايات از كشته شدن ابليس خبر ميدهند نه شيطان و بعيد است حتي در فرض شما شيطانهاي ديگر بعد از او بمانند.
هم اكنون به ذكر برخي از روايات وارده و نظر بعضي از مفسران قرآن كريم ميپردازم تا پاسخ روشن شود.
روايت: وهب بن جميع ميگويد: از حضرت صادق ـ عليه السّلام ـ پرسيدم اينكه خداوند به شيطان فرمود: (فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ إِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ)[1]، «آري به تو (شيطان) مهلت داده خواهد شد تا روز معين» اين وقت معلوم چه زماني خواهد بود؟ فرمود: «آيا پنداشتهاي اين روز، روز قيامت است؟ خداوند تا روز قائم (عج) به شيطان مهلت داده است. وقتي خداوند او را مبعوث ميكند حضرت به مسجد كوفه ميرود. در آن هنگام شيطان در حالي كه با زانوان خود راه ميرود، (اجازه قيامت ميدهد) به آنجا ميآيد و ميگويد:, اي واي بر من از امروز!
حضرت مهدي (عج) پيشاني او را ميگيرد و گردنش را ميزند و آن هنگام روز وقت معلوم است كه مهلت شيطان به پايان ميرسد».[2]
امام صادق ـ عليه السّلام ـ : در روز وقت معلوم رسول خدا او را روي سنگ بيت المقدس سر ميبرد.
ظاهراً منظور از كشتن شيطان اين است كه ريشههاي فساد و عوامل انحراف و ظلم در عصر درخشان حكومت مهدي (عج) نابود ميگردد، و به جاي آن عقل و ايمان حكومت ميكند؛ يعني كشته شدن شيطان، همان قطع نفوذ او، و مرگِ تزوير است».[3]
دليل بر اين كه، ريشههاي فساد و عوامل انحراف نابود ميگردد، نه مرگ فيزيكي شيطان.
1. در تفسير نمونه آمده است شيطان، تا پايان جهان و برچيده شدن دوران تكليف انسان، به حيات خود ادامه ميدهد و با برچيده شدن تكليف ميميرد.[4] و روايتي را از امام صادق ـ عليه السّلام ـ نقل شده كه پايان عمر شيطان را پايان جهان ميداند.[5] در اين صورت شيطان همچنان زنده است و به وسوسه كردن ميپردازد.
2. مرحوم علامه طباطبائي (ره) ميفرمايد: «آخرين روز عمر شيطان، آخرين روز عمر بشر است... و بيشتر مفسرين هم اين سخن را پذيرفتهاند.[6]
3. در تفسير نور به نقل از تفسير صافي آمده است كه شيطان تا نفخة اول زنده زنده است و سپس ميميرد.[7]
بنابر آنچه گفته شد مطالب زير روشن شد.
1. روايتي كه از مرگ شيطان به دستان امام زمان (عج) يا پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و... سخن ميگويد مرگ فيزيكي شيطان را نميگويد بلكه بايد آنرا تأويل (توجيه كرد) برد و گفت منظور از كشته شدن شيطان ناكامي او در وسوسه كردن است يعني رشد فرهنگي مردم با ظهور حضرت مهدي (عج) به جايي صعود ميكند كه هر چه شيطان وسوسه كند و كارهاي زشت را زينت بدهد، مردم از او پيروي نميكنند و واقعيت را ميدانند و فريب نميخورند.
2. بر فرص اين كه، خود شيطان، توسط امام كشته شود، باز دنيا ميدان آزمايش است، زيرا غريزههاي گوناگون در نهاد بشر وجود دارد[8] و همين غريزهها در برابر نيروهاي عقلاني و روحاني افراد قرار ميگيرند و پيروز اين ميدان هم كسي است كه از عقل پيروي كند، نه از غريزههاي كه او را به انحراف دعوت ميكنند.
3. شيطان ياراني از جنس بشر دارد. زيرا قرآن كريم ميفرمايد: «وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ»[9]. يا اينكه ميفرمايد: «...الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ».[10]
مرحوم علامه طباطبايي (ره) ميفرمايد: اين آيه اشاره است به اين كه بعضي از مردم در زمره شيطانها هستند.[11]
بنابراين اگر خود شيطان توسط معصومي كشته شود، نسل بشري او باقي خواهند ماند و به وسوسه كردن ادامه خواهند داد و در اين فرض هم بشر در بوتة آزمايش است.
4. پرسيدهايد با نابود شدن شيطان فساد و شر هم تمام ميشود؟ به طور خلاصه ميتوان گفت: 1ـ در روايت لفظ «ابليس» آمده است و از كشته شدن او خبر داده است. نه از كشته شدن همة شيطانها، و ابليس هم اگر كشته شود، شيطانهاي ديگر با تمام توانشان راه او را ادامه ميدهند و در اين صورت هم فساد هست.
2ـ اگر ابليس و همة شيطانها همه كشته شوند، ياران شيطان كه از نسل انسانند راه آنها را ادامه ميدهند و با وسوسه و سخنان شيطاني خود تخم شر و فساد ميكارند و جهان خالي از شر نميشود.
3ـ حتي اگر انسانهاي شيطان شده هم كشته شوند و از ابليس و شيطانهاي ديگر هم خبري نباشد، غريزههاي كه در نهاد انسانند او را به انحراف و شر ميخوانند و باز بشر ميلغزد و جامعة انساني از شر خالي نميشود.
شما ميتوانيد براي مطالعه بيشتر به كتابهاي مجموعه آثار شهيد مطهري ج1، بحث عدل الهي و تفسير نمونه ج 11 و تفاسير الميزان، نور، ذيل آيه ذكر شده مراجعه فرمائيد.
----------------------------------------------
[1] . قرآن كريم، سورة حجر، آية 38.
[2] . مرحوم مجلسي، بحارالانوار، ج 60، ص 254، عياشي، تفسير، ج 2، ص 243؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 551؛ تفسير صافي، ج 1، ص 906، تفسير برهان، ج 2، ص 343؛ تفسير الميزان، به نقل از تفسير قمي، ص 252، ج 12، ص 3.
[3] . رجايي تهراني، يكصد پرسش و پاسخ پيرامون امام زمان (عج)، ص 226، ناشر: انتشارات نبوغ.
[4] . آيت الله مكارم شيرازي، تفسير نمونه، ج 11، ص 72.
[5] . ، نور الثقلين، ج 3، ص 13، حديث 45.
[6] . مرحوم علامه طباطبايي (ره)، تفسير الميزان، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني، نشر بنياد علمي، ج 12، ص 230.
[7]. استاد قرائتي، تفسير نور، ج 4، ص 26 ـ 25، انتشارات در راه حق، چاپخانه سلمان فارسي.
[8] . آيت الله مكارم شيرازي، تفسير نمونه،ج 6، ص 112، چاپ 26، دارالكتب الاسلاميه.
[9] . انعام، آيه 112.
[10] . سورة ناس، آية 5ـ6.
[11] . مرحوم علامه طباطبايي، تفسير الميزان، ج 20، ص 395، چاپ جامعه مدرسين.
( اندیشه قم )
