پرسش :
آيا ازدواج امام جواد-عليه السلام- با دختر مأمون صحّت دارد؟ در صورت صحّت چرا امام-عليه السلام- با دختر چنين شخصي كه قاتل پدرش بوده ازدواج كرد؟ اين مراسم در كجا و در چه تاريخي صورت گرفته است؟ چرا با قاتل خود ازدواج كرد؟
پاسخ :
«مأمون» (عليه اللعنة) پس از شهادت امام رضا(عليه السلام) در سال 203 هـ ق از خراسان به بغداد آمد، ديد نه تنها اهل خراسان، بلكه شيعيان در بغداد و عراق او را قاتل امام خود مي دانند و در هر كجا كه مي نشينند او را مورد لعن و سرزنش قرار مي دهند، به اين فكر افتاد كه خود را از آن جرم و گناه بيرون آورد و نظر شيعيان و علويان را نسبت به خود جلب نمايد، اين بود كه نامه اي براي امام جواد(عليه السلام) نوشت و با اكرام و احترام او را به بغداد خواست تا با اين دسيسه ذهنيّتي كه مردم از او دارند با تكريم و اكرام فراوان در انظار عمومي نسبت به امام(عليه السلام) خارج سازد.[1]
«شيخ مفيد» به سند خود از «ريّان بن شبيب» روايت كرده كه چون «مأمون» خواست دخترش ام الفضل را به عقد ازدواج امام جواد(عليه السلام)در آورد، بني عباس مطلع شدند و بر آنان بسيار گران آمد و از اين تصميم مأمون به شدّت ناراحت شدند و از اين ترسيدند كار حضرت جواد(عليه السلام)بدانجا بكشد كه كار پدرش حضرت رضا(عليه السلام) كشيد و منصب وليعهدي مأمون به آن حضرت و بني هاشم منتقل گردد. از اين رو جلسه گرفتند و در اين باره به گفتگو پرداختند و بزرگان فاميل به نزد مأمون آمده گفتند: اي اميرالمؤمنين تو را به خدا سوگند مي دهيم از تصميم خود درباره تزويج (محمد بن علي) صرف نظر كن، زيرا از اين مي ترسيم كه بدينوسيله منصبي را كه خداوند به ما داده! از چنگ خارج ساخته و لباس عزت و شوكتي را كه خدا به ما پوشانيده، از تن ما به در آوري، زيرا تو به خوبي كينه ديرينه و تازه ما را به اين گروه (بني هاشم) مي داني و از رفتار خلفاي گذشته با آنان آگاهي كه (بر خلاف تو) آنان را تبعيد مي كردند و كوچك مي نمودند، و ما در آن رفتاري كه تو نسبت به پدرش حضرت رضا(عليه السلام)انجام دادي در تشويش و نگراني بوديم تا اين كه خداوند اندوه ما را از طرف او برطرف ساخت تو را به خدا دست از اين كار بردار دوباره ما را به اندوهي كه به تازگي از سينه هاي ما دور شده، باز گرداني و رأي خويش را درباره ازدواج «ام الفضل»با فرزند علي بن موسي الرضا(عليه السلام) به سوي ديگري از خانواده و دودمان بني عباس كه شايستگي آن را دارد، باز گردان! «مأمون» به آنان گفت: اما بينكم و بين آل ابيطالب فانتم السبب فيه و لو انصفتم القوم لكانوا اولي بكم[2] سزاوارتر از شما هستند (به مقام خلافت و زمامداري) و اما رفتار خلفاي قبل از من نسبت به آن ها (كه يادآور شديد) آنان با اين عمل قطع رحم و خويشاوندي كردند و پناه مي برم به خدا كه من نيز همانند آنان باشم به خدا سوگند من از آن چه نسبت به وليعهدي علي بن موسي(عليه السلام)انجام دادم هيچ پشيمان نيستم و به راستي من از او خواستم كه كار خلافت را به دست بگيرد و من از خودم آن را دور سازم ولي او قبول نكرد و مقدّرات خداوند همان بود كه ديديد. اما اين كه من محمد بن علي (امام جواد(عليه السلام)) را براي دامادي خود برگزيدم، به خاطر برتري اوست با خردساليش در علم و دانش بر همه دانشمندان زمان و راستي كه دانش او شگفت انگيز است و من اميدوارم آن چه كه من از او مي دانم براي مردم آشكار كند تا بدانند كه رأي صحيح همان است كه من درباره او داده ام.
آنان در پاسخ «مأمون» گفتند: اين نوجوان گرچه رفتار و كردارش تو را به شگفت واداشته و شيفته خود كرده است، ولي (هر چه باشد) او كودكي است كه معرفت و فهم او اندك است، پس به او مهلت بده تحصيل علم كند تا عالم شود و در علم دين فقيه گردد و آن گاه هر چه خواهي درباره او انجام ده.
«مأمون» گفت: واي به حال شما، من به اين جوان از شما آشناترم و بهتر از شما او را مي شناسم، اين جوان از خانداني است كه دانش ايشان از خداست و بسته به آن دانش ژرف و بي انتها و الهامات اوست، پيوسته پدرانش در علم دين و ادب از همگان بي نياز بودند و دست ديگران از رسيدن به حد كمال ايشان كوتاه و نيازمند به درگاه آنان بوده اند، اگر مي خواهيد او را آزمايش كنيد تا بدانيد آن چه من گفتم درست است و درستي گفتار من بر شما آشكار گردد. گفتند: (اين پيشنهاد خوبي است) و ما خشنوديم كه او را آزمايش كنيم پس اجازه بده ما كسي را در حضور تو بياوريم تا از او مسائل فقهي و احكام ديني سؤال كند. آنان از نزد مأمون رفتند و به اتفاق آراء تصميم گرفتند، از «يحيي بن أكثم» كه قاضي بزرگ آن زمان بود، بخواهند از حضرت محمد بن علي(عليه السلام) مسأله بپرسد كه او نتواند پاسخ بگويد. و براي اين كار وعده اموال نفيس و نويدهاي فراواني به «يحيي» دادند. پس از مأمون درخواست كردند روزي را براي اين مناظره تعيين نمايد به دستور مأمون آن مجلس مهيا گرديد و امام(عليه السلام) كه در آن موقع نه سال و چند ماه از عمر شريفش گذشته بود حاضر شد و «يحيي» نيز پيش روي آن حضرت نشست و در حضور «مأمون» سؤال خود را آغاز كرد، گفت: قربانت گردم چه مي فرمائي درباره شخصي كه مُحْرِم بوده و در حال احرام شكاري را بكشد؟ حضرت فرمود: آيا در حِلّ كشته يا در حرم، عالم به مسأله و حكم بوده است يا جاهل، از روي عمد كشته است يا به خطا، و آنگهي آيا آن شخص آزاد بوده يا عبد و برده، كوچك بوده يا بزرگ و نخستين بار بوده كه چنين كاري كرده يا پيش از آن نيز انجام داده، آن شكار از پرندگان بوده يا غير آن، از شكارهاي كوچك بوده يا بزرگ، بر اين عمل اصرار داشته يا پشيمان گشته بود، در شب اين شكار را كشته يا در روز، در حال احرام عمره بوده يا احرام حج، (بگو كداميك از اين اقسام بوده) زيرا هر كدام حكمي جداگانه دارد.
«يحيي بن أكثم» از شنيدن اين فروع حيرت زده شد و ناتواني و زبوني در چهره اش آشكار گرديد و زبانش به لكنت افتاد به طوري كه حاضرين مجلس ناتواني او را در برابر آن حضرت فهميدند. مأمون بعد نگاه به فاميل و خاندان خود كرده گفت: آيا دانستيد آن چه را كه نمي پذيرفتيد؟ سپس رو به حضرت جواد(عليه السلام) كرده گفت: آيا خود خطبه عقد را مي خواني؟ فرمود: بلي «مأمون» گفت قربانت گردم خطبه عقد را براي خود بخوان، زيرا من تو را به دامادي خود پسنديدم و دخترم «ام الفضل» را به همسري تو در آوردم اگر چه گروهي اين كار را خوش ندارند.[3]
خلاصه: پس از شهادت امام رضا در سال 203 هـ ق مأمون به بغداد عزيمت نمود و به خاطر عوض كردن افكار عمومي در مورد قاتل بودن او با نيرنگ و تزوير خود را به امام جواد(عليه السلام)نزديك كرد و او را به دامادي برگزيد و ام الفضل را به همسري او برگزيد، علي رغم مخالفت خاندان بني عباس و خرده گرفتن بر مأمون به علت كودكي و كمي علم امام(عليه السلام)مناظره علمي صورت گرفت و امام(عليه السلام) با محكوم نمودن يحيي ابن أكثم، مجلس مناظره به مجلس عقد تبديل گرديد.
اگر خوب فكر كنيم اساس و فلسفه اين نوع ازدواج به روشني براي ما ثابت مي شود كه چرا پيامبر اسلام و ائمه معصومين مانند امام حسن(عليه السلام) با جعده و امام جواد با ام فضل ازدواج كرد كه پاسخ اين سؤال فقط يك كلمه است و آن به جهت مصلحت و حفظ اساس اسلام و تشيّع بوده است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. سيره پيشوايان مهدي پيشوائي.
2. حيات فكري و سياسي امامان شيعه رسول جعفريان.
3. زندگاني چارده معصوم، عماد الدين اصفهاني.
4. مسند امام جواد(ع)، عزيزالله عطاردي.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . قمي، عباس، منتهي الآمال تهران، انتشارات جاويدان علمي، ج 2، ص 370؛ الهامي، داود، سيري در تاريخ تشيّع، تهران، مكتب اسلام، ص 665 تا 669.
[2] . مفيد، محمد، الارشاد، تهران، انتشارات علميه اسلاميه، ج 2، ص 269؛ الهامي، داود، سيري در تاريخ تشيّع، همان، ص 666.
[3] .قمي، عباس، همان.
«مأمون» (عليه اللعنة) پس از شهادت امام رضا(عليه السلام) در سال 203 هـ ق از خراسان به بغداد آمد، ديد نه تنها اهل خراسان، بلكه شيعيان در بغداد و عراق او را قاتل امام خود مي دانند و در هر كجا كه مي نشينند او را مورد لعن و سرزنش قرار مي دهند، به اين فكر افتاد كه خود را از آن جرم و گناه بيرون آورد و نظر شيعيان و علويان را نسبت به خود جلب نمايد، اين بود كه نامه اي براي امام جواد(عليه السلام) نوشت و با اكرام و احترام او را به بغداد خواست تا با اين دسيسه ذهنيّتي كه مردم از او دارند با تكريم و اكرام فراوان در انظار عمومي نسبت به امام(عليه السلام) خارج سازد.[1]
«شيخ مفيد» به سند خود از «ريّان بن شبيب» روايت كرده كه چون «مأمون» خواست دخترش ام الفضل را به عقد ازدواج امام جواد(عليه السلام)در آورد، بني عباس مطلع شدند و بر آنان بسيار گران آمد و از اين تصميم مأمون به شدّت ناراحت شدند و از اين ترسيدند كار حضرت جواد(عليه السلام)بدانجا بكشد كه كار پدرش حضرت رضا(عليه السلام) كشيد و منصب وليعهدي مأمون به آن حضرت و بني هاشم منتقل گردد. از اين رو جلسه گرفتند و در اين باره به گفتگو پرداختند و بزرگان فاميل به نزد مأمون آمده گفتند: اي اميرالمؤمنين تو را به خدا سوگند مي دهيم از تصميم خود درباره تزويج (محمد بن علي) صرف نظر كن، زيرا از اين مي ترسيم كه بدينوسيله منصبي را كه خداوند به ما داده! از چنگ خارج ساخته و لباس عزت و شوكتي را كه خدا به ما پوشانيده، از تن ما به در آوري، زيرا تو به خوبي كينه ديرينه و تازه ما را به اين گروه (بني هاشم) مي داني و از رفتار خلفاي گذشته با آنان آگاهي كه (بر خلاف تو) آنان را تبعيد مي كردند و كوچك مي نمودند، و ما در آن رفتاري كه تو نسبت به پدرش حضرت رضا(عليه السلام)انجام دادي در تشويش و نگراني بوديم تا اين كه خداوند اندوه ما را از طرف او برطرف ساخت تو را به خدا دست از اين كار بردار دوباره ما را به اندوهي كه به تازگي از سينه هاي ما دور شده، باز گرداني و رأي خويش را درباره ازدواج «ام الفضل»با فرزند علي بن موسي الرضا(عليه السلام) به سوي ديگري از خانواده و دودمان بني عباس كه شايستگي آن را دارد، باز گردان! «مأمون» به آنان گفت: اما بينكم و بين آل ابيطالب فانتم السبب فيه و لو انصفتم القوم لكانوا اولي بكم[2] سزاوارتر از شما هستند (به مقام خلافت و زمامداري) و اما رفتار خلفاي قبل از من نسبت به آن ها (كه يادآور شديد) آنان با اين عمل قطع رحم و خويشاوندي كردند و پناه مي برم به خدا كه من نيز همانند آنان باشم به خدا سوگند من از آن چه نسبت به وليعهدي علي بن موسي(عليه السلام)انجام دادم هيچ پشيمان نيستم و به راستي من از او خواستم كه كار خلافت را به دست بگيرد و من از خودم آن را دور سازم ولي او قبول نكرد و مقدّرات خداوند همان بود كه ديديد. اما اين كه من محمد بن علي (امام جواد(عليه السلام)) را براي دامادي خود برگزيدم، به خاطر برتري اوست با خردساليش در علم و دانش بر همه دانشمندان زمان و راستي كه دانش او شگفت انگيز است و من اميدوارم آن چه كه من از او مي دانم براي مردم آشكار كند تا بدانند كه رأي صحيح همان است كه من درباره او داده ام.
آنان در پاسخ «مأمون» گفتند: اين نوجوان گرچه رفتار و كردارش تو را به شگفت واداشته و شيفته خود كرده است، ولي (هر چه باشد) او كودكي است كه معرفت و فهم او اندك است، پس به او مهلت بده تحصيل علم كند تا عالم شود و در علم دين فقيه گردد و آن گاه هر چه خواهي درباره او انجام ده.
«مأمون» گفت: واي به حال شما، من به اين جوان از شما آشناترم و بهتر از شما او را مي شناسم، اين جوان از خانداني است كه دانش ايشان از خداست و بسته به آن دانش ژرف و بي انتها و الهامات اوست، پيوسته پدرانش در علم دين و ادب از همگان بي نياز بودند و دست ديگران از رسيدن به حد كمال ايشان كوتاه و نيازمند به درگاه آنان بوده اند، اگر مي خواهيد او را آزمايش كنيد تا بدانيد آن چه من گفتم درست است و درستي گفتار من بر شما آشكار گردد. گفتند: (اين پيشنهاد خوبي است) و ما خشنوديم كه او را آزمايش كنيم پس اجازه بده ما كسي را در حضور تو بياوريم تا از او مسائل فقهي و احكام ديني سؤال كند. آنان از نزد مأمون رفتند و به اتفاق آراء تصميم گرفتند، از «يحيي بن أكثم» كه قاضي بزرگ آن زمان بود، بخواهند از حضرت محمد بن علي(عليه السلام) مسأله بپرسد كه او نتواند پاسخ بگويد. و براي اين كار وعده اموال نفيس و نويدهاي فراواني به «يحيي» دادند. پس از مأمون درخواست كردند روزي را براي اين مناظره تعيين نمايد به دستور مأمون آن مجلس مهيا گرديد و امام(عليه السلام) كه در آن موقع نه سال و چند ماه از عمر شريفش گذشته بود حاضر شد و «يحيي» نيز پيش روي آن حضرت نشست و در حضور «مأمون» سؤال خود را آغاز كرد، گفت: قربانت گردم چه مي فرمائي درباره شخصي كه مُحْرِم بوده و در حال احرام شكاري را بكشد؟ حضرت فرمود: آيا در حِلّ كشته يا در حرم، عالم به مسأله و حكم بوده است يا جاهل، از روي عمد كشته است يا به خطا، و آنگهي آيا آن شخص آزاد بوده يا عبد و برده، كوچك بوده يا بزرگ و نخستين بار بوده كه چنين كاري كرده يا پيش از آن نيز انجام داده، آن شكار از پرندگان بوده يا غير آن، از شكارهاي كوچك بوده يا بزرگ، بر اين عمل اصرار داشته يا پشيمان گشته بود، در شب اين شكار را كشته يا در روز، در حال احرام عمره بوده يا احرام حج، (بگو كداميك از اين اقسام بوده) زيرا هر كدام حكمي جداگانه دارد.
«يحيي بن أكثم» از شنيدن اين فروع حيرت زده شد و ناتواني و زبوني در چهره اش آشكار گرديد و زبانش به لكنت افتاد به طوري كه حاضرين مجلس ناتواني او را در برابر آن حضرت فهميدند. مأمون بعد نگاه به فاميل و خاندان خود كرده گفت: آيا دانستيد آن چه را كه نمي پذيرفتيد؟ سپس رو به حضرت جواد(عليه السلام) كرده گفت: آيا خود خطبه عقد را مي خواني؟ فرمود: بلي «مأمون» گفت قربانت گردم خطبه عقد را براي خود بخوان، زيرا من تو را به دامادي خود پسنديدم و دخترم «ام الفضل» را به همسري تو در آوردم اگر چه گروهي اين كار را خوش ندارند.[3]
خلاصه: پس از شهادت امام رضا در سال 203 هـ ق مأمون به بغداد عزيمت نمود و به خاطر عوض كردن افكار عمومي در مورد قاتل بودن او با نيرنگ و تزوير خود را به امام جواد(عليه السلام)نزديك كرد و او را به دامادي برگزيد و ام الفضل را به همسري او برگزيد، علي رغم مخالفت خاندان بني عباس و خرده گرفتن بر مأمون به علت كودكي و كمي علم امام(عليه السلام)مناظره علمي صورت گرفت و امام(عليه السلام) با محكوم نمودن يحيي ابن أكثم، مجلس مناظره به مجلس عقد تبديل گرديد.
اگر خوب فكر كنيم اساس و فلسفه اين نوع ازدواج به روشني براي ما ثابت مي شود كه چرا پيامبر اسلام و ائمه معصومين مانند امام حسن(عليه السلام) با جعده و امام جواد با ام فضل ازدواج كرد كه پاسخ اين سؤال فقط يك كلمه است و آن به جهت مصلحت و حفظ اساس اسلام و تشيّع بوده است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. سيره پيشوايان مهدي پيشوائي.
2. حيات فكري و سياسي امامان شيعه رسول جعفريان.
3. زندگاني چارده معصوم، عماد الدين اصفهاني.
4. مسند امام جواد(ع)، عزيزالله عطاردي.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . قمي، عباس، منتهي الآمال تهران، انتشارات جاويدان علمي، ج 2، ص 370؛ الهامي، داود، سيري در تاريخ تشيّع، تهران، مكتب اسلام، ص 665 تا 669.
[2] . مفيد، محمد، الارشاد، تهران، انتشارات علميه اسلاميه، ج 2، ص 269؛ الهامي، داود، سيري در تاريخ تشيّع، همان، ص 666.
[3] .قمي، عباس، همان.
