پرسش :
جنگ جهاني اول چه تأثيراتي بر ايران داشت؟
پاسخ :
جنگ جهاني اول كه در اروپا به بهانه كشته شدن وليعهد اتريش در مورخه 1914 م شروع شد و پس از مدتي با ورود كشورهاي ديگر به صحنه، ميدان جنگ گسترش يافته و به آسيا هم رسيد و به لحاظ موقعيت استراتژيكي ايران و اهميت آن براي متحدين و متفقين هر كدام از نقطه‌اي وارد سرزمين پاك ايران شدند. اين ورود با وجود اينكه ايران در جنگ اعلام بي‌طرفي كرده بود لطماتي شديد از لحاظ اقتصادي، سياسي و اجتماعي به اين مرز و بوم وارد كرد.
از تأثيراتي كه جنگ جهاني اول بر ايران گذاشت مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد:
1. ريشه‌هاي كودتاي سوم اسفند 1299 هـ ش را كه سرانجام دودمان پهلوي را در 1304 هـ ش به قدرت رسانيد، بايد در خرابي‌هاي ناشي از جنگ جهاني اول، و سرخورده شدن جبهة مخالف استبداد در ايران جستجو كرد.[1] پس در واقع اولين تأثير جنگ جهاني اول خود به قسمت‌هاي متعدد تقسيم مي‌شود:
الف) لطمه خوردن اقتصاد كشاورزي: طي جنگ سرزمين ايران صحنة درگيري‌هاي قواي روسيه از شمال، عثماني از غرب، و بريتانيا (انگليس) از جنوب شد جنگ تأثير مستقيم و مخربي بر اقتصاد ايران داشت. چرا كه ارتش‌هاي متخاصم، محصولات كشاورزي، دامي و حتي خود دام‌ها را مصادره مي‌كردند و براي ارتزاق خود مردم را در مناطق مختلف بالاخص در روستاها تحت فشار قرار مي‌دادند.
شبكة آبياري: در طي نقل و انتقالات نيرو و تجهيزات از طرف دول درگير در جنگ بكلي ويران مي‌شود. مردم را جهت جاده‌سازي و ساير امور به بيگاري نظامي وا مي‌داشتند و اين امور باعث خالي شدن روستا از سكنه گشته در نتيجه سطح توليد كشاورزي كاهش چشمگيري پيدا مي‌كند.
ب) توقف توسعه صنعتي:
همچنين جنگ باعث شد توسعة صنعتي دستخوش وقفه گردد، محدوده فعاليت‌هاي صنعتي كه به خصوص بعد از ورود برخي مستشاران خارجي در اواخر دوره قاجار آغاز گرديده بود دچار تزلزل گرديد.
ج) تورم، فقر و قحطي:
در شهرها تورم بطور قابل ملاحظه‌اي افزايش يافته، و قحطي شديدي بروز كرد. تلفات انساني ناشي از قحطي و جنگ بين يكصدهزار تا دو ميليون نفر برآورد شده است يعني مردم ايران براي جنگي كه خود نقشي در آن نداشتند بهايي اين چنين سنگين پرداخت كردند.[2]
د) تزلزل در حكومت و كابينه‌هاي آن:
اين وضعيت باعث شد كه دولت مركزي در زمان سلطنت احمدشاه وضعيت نوميدكننده‌اي پيدا كند طوري كه بين سال‌هاي 1288 هـ ش تا 1300 هـ ش بيش از پنجاه بار دولت و كابينه تغيير پيدا كند چرا كه وضع سياسي اجتماعي ايران بر اثر ورود نيروهاي متفقين و متحدين و اشغال خاك ايران و بروز قحط غذا و گرسنگي و بيماري‌هاي مسري در ايران فوق‌العاده بحراني بود[3] و لذا سرنوشت مردم به دست عواطف و احساسات خودشان سپرده شده بود.
هـ) فروريختن پايه‌هاي دموكراسي و آخرين روزنه‌هاي آن:
صرف‌نظر از خسارت‌هاي اجتماعي ـ اقتصادي جنگ، بسياري از سازمان‌هاي متشكل مشروطه از جمله احزاب و گروه‌هاي سازمان يافته تضعيف و يا بكلي مضمحل شدند و راه استيلاي كامل انگليس بر ايران هموار گرديد كه در نهايت حضور خود را با كودتاي 1299 تكميل كرد.[4]
2. ايجاد تفرقه در صفوف فعالان سياسي:
همچنين جنگ جهاني اول باعث شد كه فعالان سياسي ايران دچار تنش شده و وحدت سياسي لازم جهت مقابله با مشكلات را از دست بدهند چرا كه گروهي طرفدار متفقين شدند و گروهي ديگر طرفدار متحدين، پس با هم به رقابت پرداختند و بطور محرمانه قراردادهائي را امضاء كردند. اين برهه را بايد بي‌ترديد بغرنجترين دورة تاريخ سياسي كشور به حساب آورد.[5] كه اثرات آن تا مدت‌ها بعد از پايان جنگ در كشور مشاهده مي‌شد و پايه‌هاي اقتصادي، سياسي و اجتماعي كشور را تضعيف كرد.
3. نا امن شدن راه‌هاي مواصلاتي:
همچنين در اين جنگ بيشتر راه‌هاي مواصلاتي كشور يا مسدود شدند يا تخريب، راهزني و ناامني در پي تضعيف دولت و از هم پاشيدگي سياسي گسترش يافت. شهرهاي متعددي از نقاط مختلف كشور بر اثر دست به دست شدن مكرر ميان دول متخاصم ويران گشت.
4. تسلط كامل انگليس بر ايران:
هر چند كه در پي جنگ جهاني اول ايران از زير يوغ روسيه رهائي يافت، اما بريتانيا تسط خود را بيشتر كرد و قراردادهاي ننگين مثل قرارداد 1919 را تحميل كرد و سال‌هاي متمادي با در اختيار گرفتن نفت، سياست و اقتصاد ايران به سيطرة خويش تداوم بخشيد.[6]
بنابراين اثرات جنگ جهاني اول بر ايران از زواياي مختلف اقتصادي، سياسي و اجتماعي بود كه باعث ركود اقتصاد ايران شد كشاورزي، كه عمده‌ترين منبع درآمدي كشور در آن زمان بود بخاطر جنگ بكلي از بين رفت و در پي آن قحطي و گرسنگي بوجود آمد. همچنين از لحاظ سياسي، احزاب و گروه‌هاي تازه تشكيل‌يافته تضعيف شده و همچنين دولت‌هايي كه روي كار مي‌آمدند به خاطر نفوذ و استيلاي دول غرب نمي‌توانستند كارآيي لازم جهت رفع معضلات و مشكلات مردم را داشته باشند از لحاظ اجتماعي هم تلفاتي سنگين دامنگير مردم ايران شده و در پي جنگ ناامني و راهزني رفتارهاي سوء اخلاقي، ارتكاب جنايت‌هاي بزرگ و ويراني بيشتر شهرها و ويراني راه‌هاي مواصلاتي كشور نصيب ايران شد.
جهت كسب اطلاعات بيشتر مي‌توان به منابع ذيل مراجعه كرد.
1. عمليات در ايران، فردريك مابرلي، ترجمه كاوه بيات، تهران، خدمات فرهنگي ري، 1369.
2. طوفان در ايران، احمد احرار، تهران، نوين، 1362.
3. ايران و جنگ جهاني اول، اسناد وزارت داخله، كاوه بيات، تهران، سازمان ملي ايران، 1369.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . جان، فوران، مقاومت شكنند، ترجمه احمد تدين، تهران، رسا، ص 296، سال 1377، نوبت اول.
[2] . همان.
[3] . علي‌اصغر شميم، ايران در دوره سلطنت قاجار، ص 604، انتشارات زرياب، تهران 1379، اوّل.
[4] . علي‌رضا ملائي تواني، ايران و دولت ملي در جنگ جهاني اول، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، چاپ اول، 1378، مقدمه ص 2.
[5] . همان، ص 138.
[6] . همان، ص 291.
جنگ جهاني اول كه در اروپا به بهانه كشته شدن وليعهد اتريش در مورخه 1914 م شروع شد و پس از مدتي با ورود كشورهاي ديگر به صحنه، ميدان جنگ گسترش يافته و به آسيا هم رسيد و به لحاظ موقعيت استراتژيكي ايران و اهميت آن براي متحدين و متفقين هر كدام از نقطه‌اي وارد سرزمين پاك ايران شدند. اين ورود با وجود اينكه ايران در جنگ اعلام بي‌طرفي كرده بود لطماتي شديد از لحاظ اقتصادي، سياسي و اجتماعي به اين مرز و بوم وارد كرد.
از تأثيراتي كه جنگ جهاني اول بر ايران گذاشت مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد:
1. ريشه‌هاي كودتاي سوم اسفند 1299 هـ ش را كه سرانجام دودمان پهلوي را در 1304 هـ ش به قدرت رسانيد، بايد در خرابي‌هاي ناشي از جنگ جهاني اول، و سرخورده شدن جبهة مخالف استبداد در ايران جستجو كرد.[1] پس در واقع اولين تأثير جنگ جهاني اول خود به قسمت‌هاي متعدد تقسيم مي‌شود:
الف) لطمه خوردن اقتصاد كشاورزي: طي جنگ سرزمين ايران صحنة درگيري‌هاي قواي روسيه از شمال، عثماني از غرب، و بريتانيا (انگليس) از جنوب شد جنگ تأثير مستقيم و مخربي بر اقتصاد ايران داشت. چرا كه ارتش‌هاي متخاصم، محصولات كشاورزي، دامي و حتي خود دام‌ها را مصادره مي‌كردند و براي ارتزاق خود مردم را در مناطق مختلف بالاخص در روستاها تحت فشار قرار مي‌دادند.
شبكة آبياري: در طي نقل و انتقالات نيرو و تجهيزات از طرف دول درگير در جنگ بكلي ويران مي‌شود. مردم را جهت جاده‌سازي و ساير امور به بيگاري نظامي وا مي‌داشتند و اين امور باعث خالي شدن روستا از سكنه گشته در نتيجه سطح توليد كشاورزي كاهش چشمگيري پيدا مي‌كند.
ب) توقف توسعه صنعتي:
همچنين جنگ باعث شد توسعة صنعتي دستخوش وقفه گردد، محدوده فعاليت‌هاي صنعتي كه به خصوص بعد از ورود برخي مستشاران خارجي در اواخر دوره قاجار آغاز گرديده بود دچار تزلزل گرديد.
ج) تورم، فقر و قحطي:
در شهرها تورم بطور قابل ملاحظه‌اي افزايش يافته، و قحطي شديدي بروز كرد. تلفات انساني ناشي از قحطي و جنگ بين يكصدهزار تا دو ميليون نفر برآورد شده است يعني مردم ايران براي جنگي كه خود نقشي در آن نداشتند بهايي اين چنين سنگين پرداخت كردند.[2]
د) تزلزل در حكومت و كابينه‌هاي آن:
اين وضعيت باعث شد كه دولت مركزي در زمان سلطنت احمدشاه وضعيت نوميدكننده‌اي پيدا كند طوري كه بين سال‌هاي 1288 هـ ش تا 1300 هـ ش بيش از پنجاه بار دولت و كابينه تغيير پيدا كند چرا كه وضع سياسي اجتماعي ايران بر اثر ورود نيروهاي متفقين و متحدين و اشغال خاك ايران و بروز قحط غذا و گرسنگي و بيماري‌هاي مسري در ايران فوق‌العاده بحراني بود[3] و لذا سرنوشت مردم به دست عواطف و احساسات خودشان سپرده شده بود.
هـ) فروريختن پايه‌هاي دموكراسي و آخرين روزنه‌هاي آن:
صرف‌نظر از خسارت‌هاي اجتماعي ـ اقتصادي جنگ، بسياري از سازمان‌هاي متشكل مشروطه از جمله احزاب و گروه‌هاي سازمان يافته تضعيف و يا بكلي مضمحل شدند و راه استيلاي كامل انگليس بر ايران هموار گرديد كه در نهايت حضور خود را با كودتاي 1299 تكميل كرد.[4]
2. ايجاد تفرقه در صفوف فعالان سياسي:
همچنين جنگ جهاني اول باعث شد كه فعالان سياسي ايران دچار تنش شده و وحدت سياسي لازم جهت مقابله با مشكلات را از دست بدهند چرا كه گروهي طرفدار متفقين شدند و گروهي ديگر طرفدار متحدين، پس با هم به رقابت پرداختند و بطور محرمانه قراردادهائي را امضاء كردند. اين برهه را بايد بي‌ترديد بغرنجترين دورة تاريخ سياسي كشور به حساب آورد.[5] كه اثرات آن تا مدت‌ها بعد از پايان جنگ در كشور مشاهده مي‌شد و پايه‌هاي اقتصادي، سياسي و اجتماعي كشور را تضعيف كرد.
3. نا امن شدن راه‌هاي مواصلاتي:
همچنين در اين جنگ بيشتر راه‌هاي مواصلاتي كشور يا مسدود شدند يا تخريب، راهزني و ناامني در پي تضعيف دولت و از هم پاشيدگي سياسي گسترش يافت. شهرهاي متعددي از نقاط مختلف كشور بر اثر دست به دست شدن مكرر ميان دول متخاصم ويران گشت.
4. تسلط كامل انگليس بر ايران:
هر چند كه در پي جنگ جهاني اول ايران از زير يوغ روسيه رهائي يافت، اما بريتانيا تسط خود را بيشتر كرد و قراردادهاي ننگين مثل قرارداد 1919 را تحميل كرد و سال‌هاي متمادي با در اختيار گرفتن نفت، سياست و اقتصاد ايران به سيطرة خويش تداوم بخشيد.[6]
بنابراين اثرات جنگ جهاني اول بر ايران از زواياي مختلف اقتصادي، سياسي و اجتماعي بود كه باعث ركود اقتصاد ايران شد كشاورزي، كه عمده‌ترين منبع درآمدي كشور در آن زمان بود بخاطر جنگ بكلي از بين رفت و در پي آن قحطي و گرسنگي بوجود آمد. همچنين از لحاظ سياسي، احزاب و گروه‌هاي تازه تشكيل‌يافته تضعيف شده و همچنين دولت‌هايي كه روي كار مي‌آمدند به خاطر نفوذ و استيلاي دول غرب نمي‌توانستند كارآيي لازم جهت رفع معضلات و مشكلات مردم را داشته باشند از لحاظ اجتماعي هم تلفاتي سنگين دامنگير مردم ايران شده و در پي جنگ ناامني و راهزني رفتارهاي سوء اخلاقي، ارتكاب جنايت‌هاي بزرگ و ويراني بيشتر شهرها و ويراني راه‌هاي مواصلاتي كشور نصيب ايران شد.
جهت كسب اطلاعات بيشتر مي‌توان به منابع ذيل مراجعه كرد.
1. عمليات در ايران، فردريك مابرلي، ترجمه كاوه بيات، تهران، خدمات فرهنگي ري، 1369.
2. طوفان در ايران، احمد احرار، تهران، نوين، 1362.
3. ايران و جنگ جهاني اول، اسناد وزارت داخله، كاوه بيات، تهران، سازمان ملي ايران، 1369.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . جان، فوران، مقاومت شكنند، ترجمه احمد تدين، تهران، رسا، ص 296، سال 1377، نوبت اول.
[2] . همان.
[3] . علي‌اصغر شميم، ايران در دوره سلطنت قاجار، ص 604، انتشارات زرياب، تهران 1379، اوّل.
[4] . علي‌رضا ملائي تواني، ايران و دولت ملي در جنگ جهاني اول، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، چاپ اول، 1378، مقدمه ص 2.
[5] . همان، ص 138.
[6] . همان، ص 291.
