پرسش :
بهترين راه عملي فرهنگ‌سازي ديني در جامعه چيست؟
پاسخ :
قبل از پرداختن به ارائة راه‌هاي عملي در فرهنگ‌سازي ديني لازم است اشاره‌اي به معناي فرهنگ‌سازي ديني شود.
فرهنگ‌سازي ديني به معناي «نمود عيني دادن و نهادينه كردن ارزش‌هاي ديني در عمل‌كرد افراد و صحنه‌هاي اجتماعي است». و تحقق آن در يك فرايند چندين مرحله‌اي امكان‌پذير است.
بهترين راه‌هاي عملي فرهنگ‌سازي ديني عبارتند از:
1. تعريف عملياتي از «دين»، «ارزش‌هاي ديني» و «فرهنگ ديني»؛ ابتدا بايد فرد يا افراد ، اين توانايي را داشته باشند كه ارزش‌ها و معارف ديني را از متن قرآن و سنت استخراج نموده و تعريف دقيق و كاربردي از آن ارايه دهند.
2. تصحيح معنا و مفهوم ارزش‌هاو مفاهيم ديني از پيرايه‌هاي محيطي و اجتماعي و وفاق بخشهاي مختلف فرهنگي نظام در مورد آن؛ چنانچه حضرت امام (قدس‌سره) در فرآيند نوسازي جامعه، مفاهيمي مانند معنويت‌گرايي يا آخرتگرايي، جدايي دين از سياست، تقابل دنيا و آخرت، نگرش سنّتي به تودة مردم، وجه تلقي از قضا و قدر و وجه تلقي نسبت به زنان را در عمل و نظر مورد بازنگري قرار داده[1] و بر اساس معيار اسلام و ديانت ناب اين مفاهيم را معنا بخشيده‌اند، اكنون نيز بايد ارزش‌هاي ديني به دور از پيرايه‌هاي اجتماعي مورد بررسي قرار گرفته و در مورد آنها بين بخشهاي فرهنگي نظام توافق كاملي حاصل گردد.
3. سومين مرحله برنامه‌ريزي است؛ يعني اين‌كه فعاليت فرهنگي از كجا و با چه مكانيزمي آغاز گردد. بايد راهي را يافت كه همواره درست بودن تصميم‌ها را تضمين نمايد. در برنامه‌ريزي بايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه، فرهنگ‌سازي ديني نيازمند برنامه‌ريزي دراز مدت و استراتژيك مي‌باشد، بر پاية برنامة كوتاه مدت و انفعالي نمي‌توان فرهنگ جامعه را همساز و هم‌آهنگ با دين نمود.
عمده‌ترين اقدامات راهبردي در برنامة علمي فرهنگ‌سازي ديني به شرح زير است:
الف) گام نخست در برنامة عملي فرهنگ‌سازي ديني، «خودسازي» مي‌باشد. رسالت عظيم متوليان فرهنگي اين است كه ابتدا خود را به ملكات و ارزش‌هاي ديني مانند ايمان، تقوا، شرح صدر و ... آراسته و در عمل به ارزش‌ها از ديگران سبقت بگيرند[2].
ب) گام دوم «ديگرسازي» است كه در قالب ارشاد و نصيحت، تبليغ و تعليم و تربيت اسلامي امكان‌پذير است. هدف از ارشاد و نصيحت، ارتقاي سطح تربيت و ترويج فضايل اخلاقي است. تكريم شخصيت ديگران، وفق و مدارا، برخورد محبت‌آميز،استفاده از روش‌هاي غير مستقيم همچون روش الگويي، در كارآيي نصيحت و ارشاد و تأثير گذاري آن، نقش بسيار مؤثري ايفا خواهد نمود. در دعوت انبياء نيز دقيقاً همين مراحل و شيوه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است[3]. رسول خدا وقتي مأموريت يافت تا خويشان خود را به دين جديد دعوت كند، در مجلسي كه به همين منظور تشكيل داده بود، پيش از ابلاغ دعوت خود، از آنها با غذايي كه از گوشت گوسفند و شير فراهم آمده بود، به خوبي پذيرايي كرد و آنگاه آنان را به پذيرش دين الهي دعوت كرد[4]. اين شيوة برخورد، سيرة مستمر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و اهل بيت آن حضرت بود و آنان با استفاده از همين روش، مردم را به دين خدا جذب و دل‌ها را به سوي خود و هدايت‌هاي ديني خويش متوجه كرده و از آن مردم دور از فرهنگ و اخلاق، انسان‌هاي مؤمن، با فضيلت و با كمال تربيت نمودند.
ج) در شرايط كنوني فرهنگ‌سازي ديني و احياي ارزش‌هاي مذهبي در جامعه فعاليت نظام يافته و هم‌فكري و تلاش گروهي را لازم دارد كه از نظر ابزار كار و حيطة عمل به مراتب گسترده‌تر و پيچيده‌تر از گذشته است. لازمة فرهنگ‌سازي ديني در حال حاضر اين است كه همة نهادهاي اجتماعي، مسئولان فرهنگي، صدا و سيما، مطبوعات و... بصورت هماهنگ و منسجم در نهادينه كردن ارزش‌هاي ديني تلاش ورزند. و از اين ميان نقش خانواده، آموزش و پرورش، صدا و سيما و مطبوعات به مراتب برجسته‌تر از ديگر نهادها است[5].
نهاد آموزش و پرورش يكي از مهمترين نهادهايي است كه مي‌تواند در فرهنگ‌سازي ديني نقش موثر ايفا نمايد. در واقع شخصيت فرهنگي جوانان و نوجوانان از رهگذر متون درسي و الگوهاي رفتاري مربيان در مدارس تغذيه مي‌كند. اگر محتواي كتاب‌ها فرهنگ دين و ارزش‌هاي مذهب را به دانش‌آموزان عرضه كند، جامعه‌اي كه به بار مي‌آيد، جامعة «دين باور» و «دين محور» خواهد بود. به اميد آن روز.
براي مطالعة بيشتر؛ در اين مورد به كتاب‌هاي زير مراجعه فرماييد.
1. محمد حسن حسني، نوسازي جامعه از ديدگاه امام خميني(ره)، نشر عروج، 1377.
2. محسن فرد رو و همكاران، جامعه و فرهنگ، انتشارات آرون، ج1، 1380.
3. سيد مهدي موسوي كاشمري، روش‌هاي تربيت، دفتر تبليغات اسلامي، 1379.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . محمد حسن حسني، نوسازي از جامعه از ديدگاه امام خميني. نشر عروج،1377، ص248.
[2] . سورة مائده، آية 100؛ سورة انعام، آية 50.
[3] . سورة بقره، آية 213؛ سورة شعرا، آية 214.
[4] . شيخ مفيد، الارشاد، ص29.
[5] . محسن خودرو و همكاران، جامعة فرهنگ، انتشارات آرون، ج2،1380، ص193 به بعد تحت عنوان: (فرهنگ عمومي و رسانه‌ها).
قبل از پرداختن به ارائة راه‌هاي عملي در فرهنگ‌سازي ديني لازم است اشاره‌اي به معناي فرهنگ‌سازي ديني شود.
فرهنگ‌سازي ديني به معناي «نمود عيني دادن و نهادينه كردن ارزش‌هاي ديني در عمل‌كرد افراد و صحنه‌هاي اجتماعي است». و تحقق آن در يك فرايند چندين مرحله‌اي امكان‌پذير است.
بهترين راه‌هاي عملي فرهنگ‌سازي ديني عبارتند از:
1. تعريف عملياتي از «دين»، «ارزش‌هاي ديني» و «فرهنگ ديني»؛ ابتدا بايد فرد يا افراد ، اين توانايي را داشته باشند كه ارزش‌ها و معارف ديني را از متن قرآن و سنت استخراج نموده و تعريف دقيق و كاربردي از آن ارايه دهند.
2. تصحيح معنا و مفهوم ارزش‌هاو مفاهيم ديني از پيرايه‌هاي محيطي و اجتماعي و وفاق بخشهاي مختلف فرهنگي نظام در مورد آن؛ چنانچه حضرت امام (قدس‌سره) در فرآيند نوسازي جامعه، مفاهيمي مانند معنويت‌گرايي يا آخرتگرايي، جدايي دين از سياست، تقابل دنيا و آخرت، نگرش سنّتي به تودة مردم، وجه تلقي از قضا و قدر و وجه تلقي نسبت به زنان را در عمل و نظر مورد بازنگري قرار داده[1] و بر اساس معيار اسلام و ديانت ناب اين مفاهيم را معنا بخشيده‌اند، اكنون نيز بايد ارزش‌هاي ديني به دور از پيرايه‌هاي اجتماعي مورد بررسي قرار گرفته و در مورد آنها بين بخشهاي فرهنگي نظام توافق كاملي حاصل گردد.
3. سومين مرحله برنامه‌ريزي است؛ يعني اين‌كه فعاليت فرهنگي از كجا و با چه مكانيزمي آغاز گردد. بايد راهي را يافت كه همواره درست بودن تصميم‌ها را تضمين نمايد. در برنامه‌ريزي بايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه، فرهنگ‌سازي ديني نيازمند برنامه‌ريزي دراز مدت و استراتژيك مي‌باشد، بر پاية برنامة كوتاه مدت و انفعالي نمي‌توان فرهنگ جامعه را همساز و هم‌آهنگ با دين نمود.
عمده‌ترين اقدامات راهبردي در برنامة علمي فرهنگ‌سازي ديني به شرح زير است:
الف) گام نخست در برنامة عملي فرهنگ‌سازي ديني، «خودسازي» مي‌باشد. رسالت عظيم متوليان فرهنگي اين است كه ابتدا خود را به ملكات و ارزش‌هاي ديني مانند ايمان، تقوا، شرح صدر و ... آراسته و در عمل به ارزش‌ها از ديگران سبقت بگيرند[2].
ب) گام دوم «ديگرسازي» است كه در قالب ارشاد و نصيحت، تبليغ و تعليم و تربيت اسلامي امكان‌پذير است. هدف از ارشاد و نصيحت، ارتقاي سطح تربيت و ترويج فضايل اخلاقي است. تكريم شخصيت ديگران، وفق و مدارا، برخورد محبت‌آميز،استفاده از روش‌هاي غير مستقيم همچون روش الگويي، در كارآيي نصيحت و ارشاد و تأثير گذاري آن، نقش بسيار مؤثري ايفا خواهد نمود. در دعوت انبياء نيز دقيقاً همين مراحل و شيوه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است[3]. رسول خدا وقتي مأموريت يافت تا خويشان خود را به دين جديد دعوت كند، در مجلسي كه به همين منظور تشكيل داده بود، پيش از ابلاغ دعوت خود، از آنها با غذايي كه از گوشت گوسفند و شير فراهم آمده بود، به خوبي پذيرايي كرد و آنگاه آنان را به پذيرش دين الهي دعوت كرد[4]. اين شيوة برخورد، سيرة مستمر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و اهل بيت آن حضرت بود و آنان با استفاده از همين روش، مردم را به دين خدا جذب و دل‌ها را به سوي خود و هدايت‌هاي ديني خويش متوجه كرده و از آن مردم دور از فرهنگ و اخلاق، انسان‌هاي مؤمن، با فضيلت و با كمال تربيت نمودند.
ج) در شرايط كنوني فرهنگ‌سازي ديني و احياي ارزش‌هاي مذهبي در جامعه فعاليت نظام يافته و هم‌فكري و تلاش گروهي را لازم دارد كه از نظر ابزار كار و حيطة عمل به مراتب گسترده‌تر و پيچيده‌تر از گذشته است. لازمة فرهنگ‌سازي ديني در حال حاضر اين است كه همة نهادهاي اجتماعي، مسئولان فرهنگي، صدا و سيما، مطبوعات و... بصورت هماهنگ و منسجم در نهادينه كردن ارزش‌هاي ديني تلاش ورزند. و از اين ميان نقش خانواده، آموزش و پرورش، صدا و سيما و مطبوعات به مراتب برجسته‌تر از ديگر نهادها است[5].
نهاد آموزش و پرورش يكي از مهمترين نهادهايي است كه مي‌تواند در فرهنگ‌سازي ديني نقش موثر ايفا نمايد. در واقع شخصيت فرهنگي جوانان و نوجوانان از رهگذر متون درسي و الگوهاي رفتاري مربيان در مدارس تغذيه مي‌كند. اگر محتواي كتاب‌ها فرهنگ دين و ارزش‌هاي مذهب را به دانش‌آموزان عرضه كند، جامعه‌اي كه به بار مي‌آيد، جامعة «دين باور» و «دين محور» خواهد بود. به اميد آن روز.
براي مطالعة بيشتر؛ در اين مورد به كتاب‌هاي زير مراجعه فرماييد.
1. محمد حسن حسني، نوسازي جامعه از ديدگاه امام خميني(ره)، نشر عروج، 1377.
2. محسن فرد رو و همكاران، جامعه و فرهنگ، انتشارات آرون، ج1، 1380.
3. سيد مهدي موسوي كاشمري، روش‌هاي تربيت، دفتر تبليغات اسلامي، 1379.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . محمد حسن حسني، نوسازي از جامعه از ديدگاه امام خميني. نشر عروج،1377، ص248.
[2] . سورة مائده، آية 100؛ سورة انعام، آية 50.
[3] . سورة بقره، آية 213؛ سورة شعرا، آية 214.
[4] . شيخ مفيد، الارشاد، ص29.
[5] . محسن خودرو و همكاران، جامعة فرهنگ، انتشارات آرون، ج2،1380، ص193 به بعد تحت عنوان: (فرهنگ عمومي و رسانه‌ها).
