پرسش :
چرا گاهي نفس بر عقل پيروز مي شود؟
پاسخ :
براي پاسخ به اين سؤال در آغاز مقدمه اي بيان مي كنيم و سپس به اصل آن مي پردازيم:
همة ما مي دانيم كه در نفسِ (منِ) انسان دو دسته گرايش وجود دارد: 1 . گرايش به امور مادي و غريزي 2 . گرايش به امور معنوي و روحاني. و نيز آشكار است كه گرايش هاي غريزي قدرت تشخيص خوب و بد را ندارند و به تعبيري كور هستند و تنها مي خواهند ارضا شوند، ديگر براي آنها فرقي نمي كند كه چگونه و از چه راهي به خواستة خود برسند، راه خير يا شرّ، راهي كه به سعادت منتهي مي شود يا به شقاوت.[1]
تشخيص راههاي «سعادت فرجام» و راههاي «شقاوت فرجام» به عهدة عقل يا وحي است. (كه البته اين دو مطابق و موافق همديگرند چنان كه در جاي خود به اثبات رسيده است). چون عقل نيروي حسابگر است و آخر و عاقبت كار مورد نظر و تأثير آن را در سرنوشت انسان مي سنجد.[2]و مشخص مي كند آيا كار مورد نظر در مدار بندگي خدا هست و به بهشت او ختم مي شود يا خير؟
از امام صادق ـ عليه السلام ـ پرسيدند: ما العقلُ؟ قالَ: ما عُبِدَ به الرحمنُ و اكتُسِبَ به الجِنانُ...
عقل چيست؟ فرمودند: چيزي است كه به وسيلة آن خدا پرستش مي شود و بهشت به دست مي آيد.[3]
اگر عقل تشخيص داد كه اين گونه راضي كردن نفس با كمال انسان سازگار است در اين صورت گرايش هاي مادي و معنوي با هم در صلح و صفا خواهند بود ولي اگر عقل دريافت كه اي نفس، اين ره كه تو مي روي به تركستان است اينجاست كه بين اين دو گروه گرايش نبرد سختي در خواهد گرفت.
پس اين كه گفته اند كه عقل و نفس با هم مبارزه مي كنند براي اين است كه مطالب به ذهن نزديكتر و دركشان آسان تر باشد. وگرنه اين دو در عرض هم نيستند. چرا كه نفس يك سري خواهش ها دارد و عقل چراغي است كه راه صحيح رسيدن به آنها را روشن مي كند. اگر قرار باشد كشمكشي باشد بايد بين دو كشش باشد. عقل اصلاً از جنس كشش نيست كارش نشان دادن راه از چاه است و با هيچ كسي هم جنگي ندارد. و آنجا كه مي گويند عقل و نفس مبارزه مي كنند در حقيقت منظور اين است كه مرتبه اي از نفس كه كمال طلب است و فرشته خود با مرتبه اي ديگر از نفس كه لذت طلب است و ديو صفت مي جنگد، و چون كشش هاي كمال جو حركتشان بر وفق روشنگري و سنجش عقل است و عقل آنها را تأييد و تصديق مي كند، به جاي اين كه بگويند جنگ بين كشش هاي غريزي از يك سو و كشش هاي معنوي از سوي ديگر سو است. مي گويند جنگ بين نفس و عقل است.
از اين نكته كه بگذريم، بالاخره تصميم گيري بين اين دو دسته كشش با «جوهر نفس»[4] است كه در «اراده» تجلّي مي كند و از باطن نفس مي جوشد كه در ميان گرايش ها به وسيلة آن، راهي را انتخاب كرده و سرنوشت خويش را مي سازيم.[5]
حال سؤال اصلي و در واقع شكل دقيق تر پرسش شما اين است كه چرا گاهي كشش هاي غريزي بر كشش هاي معنوي پيروز مي شوند؟ و به تعبير ديگر چرا گاهي «جوهر نفس» جانب خواسته هاي مادي را نگه مي دارد و جانب خواسته هاي ملكوتي را فرو مي گذارد؟
پاسخ يك كلمه است: «دنيازدگي»
امام صادق ـ عليه السلام ـ فرمودند: رأس كلِّ خطئةٍ حبُّ الدنيا، منشاء هر گناهي دوستي دنياست[6] اما پيش از هر چيز ديگر بايد بدانيم «دنيا» چيست؟ تا دريابيم «دنيازدگي» چيست؟ دنيا عبارت است از زندگي اين جهاني (و امور مربوط به آن) كه به ما نزديكتر است در مقابل زندگي آن جهاني كه از ما دورتر است.[7] امور دنيايي مانند: ثروت، زن،فرزند، خوردنيها، آشاميدنيها، ديدنيها، شنيدنيها و ... چنان كه افتد و داني.
امّا آيا علاقة به اينها به عنوان مقدمه و وسيله اي براي رسيدن به كمال و سعادت ابدي دنيازدگي نيست. بلكه چنين علاقه اي را خود خداوند تبارك و تعالي در سرشت انسانها نهاده تا امور جهان نظم خود را داشته باشد و اگر اين علاقه ها نبود اصلاً نسل بشر ادامه نمي يافت[8] و نه از تاك نشاني مي ماند و نه از تاك نشان.
آنچه «دنيازدگي» است و علاقه اي است كه از طرف قرآن ور وايت ها مورد مذمت قرار گرفته، علاقة بيش از حدّ و دلبستگي شديد به دنياست. به گونه اي كه دنيا هدف نهايي زندگي شخص باشد و به هدفي والاتر از آن نينديشد و به همين شهوات زودگذر مادي راضي و قانع باشد.[9] كساني كه وصف حالشان در اين آية شريفه آمده است:
«إنّ الذينَ لايَرجوُنَ لِقاءَنا و رَضوا بالحيوةِ الدُّنيا و اطمأنّوًا بِها و الذّين عن اياتِنا غافلون اولئك مأويهُمُ النّارُ بِما كانُوا يَكسبونَ.[10]
«دنيازدگي» اين است. و نتيجة چنين نگرشي اين است كه شخص خدا و قيامت را فراموش مي كند و براي رسيدن به خواسته هاي نفساني اش كه در اين حالت «هواي نفس» ناميده مي شوند از هيچ كاري روي برنمي گرداند و براي او يكسان است كه از راه هاي معقول و مشروع به سوي ارضاي خواهش هايش حركت كند يا از راه هاي نامعقول و نامشروع.
سخن و نتيجه نهايي اين كه، پس از آن جايي كه گرايش نفس به دنيا، زماني «هواي نفس» ناميده مي شود كه دنيا به عنوان مطلوب اصلي (و نه مقدمه اي براي آخرت) محسوب شود.[11] يعني همان چيزي كه «دنيازدگي» ناميده مي شود. لذا اگر دنيازدگي نباشد، هواي نفسي هم نخواهد بود كه با گرايش هاي رو به آسمان و ملكوتي انسان مبارزه كند و گاهي نيز بر آن چيره شود. و اينجاست پاسخ پرسش كه آنچه باعث مي شود جوهر نفس در نزاع بين گرايش هاي مادي و گرايش هاي معنوي گاهي به سود گرايش هاي مادي عمل كند، «دنيازدگي» است.
منابعي براي مطالعه بيشتر:
1 . امام خميني(ره)، چهل حديث، حديث 6، ص 119، چاپ سوم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام خميني(ره).
2 . محمد محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، ج 4، باب دنيا، انتشارات دارالحديث، چاپ اول، 77.
حديث اخلاقي:
امام علي ـ عليه السلام ـ :
اُحَذِّرُكُمُ الدنيا، فانّها حُلْوَةُ خَضِرَةُ حُفَّتْ بالشَّهوات.
شما را از دنيا برحذر مي دارم زيرا آن شيرين و باطراوت است و احاطه شده با خواهش هاي نفساني است.
ميزان الحكمة، ج 4، ص 5865، ص 1714، محمد محمدي ري شهري، انتشارات دارالحديث، چاپ اول، 1377.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . ر.ك: استاد مصباح يزدي، اخلاق در قرآن، ج اول، ص 203، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، بهار 76.
[2] . ر.ك: همان، ص 207.
[3] . شيخ كليني، اصول كافي، ج اول،كتاب عقل و جهل، ح 3، ص 11، دفتر نشر فرهنگ اهل بيت ـ عليهم السلام ـ .
[4] . ر.ك: مصباح يزدي، همان، ص 208 و 209.
[5] . براي فهميدن مقصود از اصطلاح «جوهر نفس» بايد به كتابهاي فلسفي مانند آموزش فلسفه و يا نهاية الحكمة مراجعه نمود. در اين كتاب ها در مبحث مقولات عشر (نهاية الحكمه، مرحلة ششم، فصل سوم) يا (آموزش فلسفه، استاد مصباح يزدي، ج دوم، درس چهل و چهارم) موجودات ممكن را به دو دستة جوهر و عرض تقسيم مي كنند. و جوهر را پنج قسم مي دانند: عقل، نفس، جسم، ماده و صورت مادي.
[6] . محمد محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، ج 4، مترجم فارسي، ح 5815، ص 1702، انتشارات دارالحديث، چاپ اول، 77.
[7] . ر.ك: مصباح يزدي، همان، ص 220.
[8] . ر.ك: استاد شهيد مطهري(ره)، بيست گفتار، ص 6 ـ205، انتشارات صدرا، خرداد 58.
[9] . ر.ك: همان، ص 207.
[10] . سوره مباركه يونس ـ عليه السلام ـ آيه 7.
[11] . ر.ك: مصباح يزدي، همان، ص 230.
براي پاسخ به اين سؤال در آغاز مقدمه اي بيان مي كنيم و سپس به اصل آن مي پردازيم:
همة ما مي دانيم كه در نفسِ (منِ) انسان دو دسته گرايش وجود دارد: 1 . گرايش به امور مادي و غريزي 2 . گرايش به امور معنوي و روحاني. و نيز آشكار است كه گرايش هاي غريزي قدرت تشخيص خوب و بد را ندارند و به تعبيري كور هستند و تنها مي خواهند ارضا شوند، ديگر براي آنها فرقي نمي كند كه چگونه و از چه راهي به خواستة خود برسند، راه خير يا شرّ، راهي كه به سعادت منتهي مي شود يا به شقاوت.[1]
تشخيص راههاي «سعادت فرجام» و راههاي «شقاوت فرجام» به عهدة عقل يا وحي است. (كه البته اين دو مطابق و موافق همديگرند چنان كه در جاي خود به اثبات رسيده است). چون عقل نيروي حسابگر است و آخر و عاقبت كار مورد نظر و تأثير آن را در سرنوشت انسان مي سنجد.[2]و مشخص مي كند آيا كار مورد نظر در مدار بندگي خدا هست و به بهشت او ختم مي شود يا خير؟
از امام صادق ـ عليه السلام ـ پرسيدند: ما العقلُ؟ قالَ: ما عُبِدَ به الرحمنُ و اكتُسِبَ به الجِنانُ...
عقل چيست؟ فرمودند: چيزي است كه به وسيلة آن خدا پرستش مي شود و بهشت به دست مي آيد.[3]
اگر عقل تشخيص داد كه اين گونه راضي كردن نفس با كمال انسان سازگار است در اين صورت گرايش هاي مادي و معنوي با هم در صلح و صفا خواهند بود ولي اگر عقل دريافت كه اي نفس، اين ره كه تو مي روي به تركستان است اينجاست كه بين اين دو گروه گرايش نبرد سختي در خواهد گرفت.
پس اين كه گفته اند كه عقل و نفس با هم مبارزه مي كنند براي اين است كه مطالب به ذهن نزديكتر و دركشان آسان تر باشد. وگرنه اين دو در عرض هم نيستند. چرا كه نفس يك سري خواهش ها دارد و عقل چراغي است كه راه صحيح رسيدن به آنها را روشن مي كند. اگر قرار باشد كشمكشي باشد بايد بين دو كشش باشد. عقل اصلاً از جنس كشش نيست كارش نشان دادن راه از چاه است و با هيچ كسي هم جنگي ندارد. و آنجا كه مي گويند عقل و نفس مبارزه مي كنند در حقيقت منظور اين است كه مرتبه اي از نفس كه كمال طلب است و فرشته خود با مرتبه اي ديگر از نفس كه لذت طلب است و ديو صفت مي جنگد، و چون كشش هاي كمال جو حركتشان بر وفق روشنگري و سنجش عقل است و عقل آنها را تأييد و تصديق مي كند، به جاي اين كه بگويند جنگ بين كشش هاي غريزي از يك سو و كشش هاي معنوي از سوي ديگر سو است. مي گويند جنگ بين نفس و عقل است.
از اين نكته كه بگذريم، بالاخره تصميم گيري بين اين دو دسته كشش با «جوهر نفس»[4] است كه در «اراده» تجلّي مي كند و از باطن نفس مي جوشد كه در ميان گرايش ها به وسيلة آن، راهي را انتخاب كرده و سرنوشت خويش را مي سازيم.[5]
حال سؤال اصلي و در واقع شكل دقيق تر پرسش شما اين است كه چرا گاهي كشش هاي غريزي بر كشش هاي معنوي پيروز مي شوند؟ و به تعبير ديگر چرا گاهي «جوهر نفس» جانب خواسته هاي مادي را نگه مي دارد و جانب خواسته هاي ملكوتي را فرو مي گذارد؟
پاسخ يك كلمه است: «دنيازدگي»
امام صادق ـ عليه السلام ـ فرمودند: رأس كلِّ خطئةٍ حبُّ الدنيا، منشاء هر گناهي دوستي دنياست[6] اما پيش از هر چيز ديگر بايد بدانيم «دنيا» چيست؟ تا دريابيم «دنيازدگي» چيست؟ دنيا عبارت است از زندگي اين جهاني (و امور مربوط به آن) كه به ما نزديكتر است در مقابل زندگي آن جهاني كه از ما دورتر است.[7] امور دنيايي مانند: ثروت، زن،فرزند، خوردنيها، آشاميدنيها، ديدنيها، شنيدنيها و ... چنان كه افتد و داني.
امّا آيا علاقة به اينها به عنوان مقدمه و وسيله اي براي رسيدن به كمال و سعادت ابدي دنيازدگي نيست. بلكه چنين علاقه اي را خود خداوند تبارك و تعالي در سرشت انسانها نهاده تا امور جهان نظم خود را داشته باشد و اگر اين علاقه ها نبود اصلاً نسل بشر ادامه نمي يافت[8] و نه از تاك نشاني مي ماند و نه از تاك نشان.
آنچه «دنيازدگي» است و علاقه اي است كه از طرف قرآن ور وايت ها مورد مذمت قرار گرفته، علاقة بيش از حدّ و دلبستگي شديد به دنياست. به گونه اي كه دنيا هدف نهايي زندگي شخص باشد و به هدفي والاتر از آن نينديشد و به همين شهوات زودگذر مادي راضي و قانع باشد.[9] كساني كه وصف حالشان در اين آية شريفه آمده است:
«إنّ الذينَ لايَرجوُنَ لِقاءَنا و رَضوا بالحيوةِ الدُّنيا و اطمأنّوًا بِها و الذّين عن اياتِنا غافلون اولئك مأويهُمُ النّارُ بِما كانُوا يَكسبونَ.[10]
«دنيازدگي» اين است. و نتيجة چنين نگرشي اين است كه شخص خدا و قيامت را فراموش مي كند و براي رسيدن به خواسته هاي نفساني اش كه در اين حالت «هواي نفس» ناميده مي شوند از هيچ كاري روي برنمي گرداند و براي او يكسان است كه از راه هاي معقول و مشروع به سوي ارضاي خواهش هايش حركت كند يا از راه هاي نامعقول و نامشروع.
سخن و نتيجه نهايي اين كه، پس از آن جايي كه گرايش نفس به دنيا، زماني «هواي نفس» ناميده مي شود كه دنيا به عنوان مطلوب اصلي (و نه مقدمه اي براي آخرت) محسوب شود.[11] يعني همان چيزي كه «دنيازدگي» ناميده مي شود. لذا اگر دنيازدگي نباشد، هواي نفسي هم نخواهد بود كه با گرايش هاي رو به آسمان و ملكوتي انسان مبارزه كند و گاهي نيز بر آن چيره شود. و اينجاست پاسخ پرسش كه آنچه باعث مي شود جوهر نفس در نزاع بين گرايش هاي مادي و گرايش هاي معنوي گاهي به سود گرايش هاي مادي عمل كند، «دنيازدگي» است.
منابعي براي مطالعه بيشتر:
1 . امام خميني(ره)، چهل حديث، حديث 6، ص 119، چاپ سوم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام خميني(ره).
2 . محمد محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، ج 4، باب دنيا، انتشارات دارالحديث، چاپ اول، 77.
حديث اخلاقي:
امام علي ـ عليه السلام ـ :
اُحَذِّرُكُمُ الدنيا، فانّها حُلْوَةُ خَضِرَةُ حُفَّتْ بالشَّهوات.
شما را از دنيا برحذر مي دارم زيرا آن شيرين و باطراوت است و احاطه شده با خواهش هاي نفساني است.
ميزان الحكمة، ج 4، ص 5865، ص 1714، محمد محمدي ري شهري، انتشارات دارالحديث، چاپ اول، 1377.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . ر.ك: استاد مصباح يزدي، اخلاق در قرآن، ج اول، ص 203، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، بهار 76.
[2] . ر.ك: همان، ص 207.
[3] . شيخ كليني، اصول كافي، ج اول،كتاب عقل و جهل، ح 3، ص 11، دفتر نشر فرهنگ اهل بيت ـ عليهم السلام ـ .
[4] . ر.ك: مصباح يزدي، همان، ص 208 و 209.
[5] . براي فهميدن مقصود از اصطلاح «جوهر نفس» بايد به كتابهاي فلسفي مانند آموزش فلسفه و يا نهاية الحكمة مراجعه نمود. در اين كتاب ها در مبحث مقولات عشر (نهاية الحكمه، مرحلة ششم، فصل سوم) يا (آموزش فلسفه، استاد مصباح يزدي، ج دوم، درس چهل و چهارم) موجودات ممكن را به دو دستة جوهر و عرض تقسيم مي كنند. و جوهر را پنج قسم مي دانند: عقل، نفس، جسم، ماده و صورت مادي.
[6] . محمد محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، ج 4، مترجم فارسي، ح 5815، ص 1702، انتشارات دارالحديث، چاپ اول، 77.
[7] . ر.ك: مصباح يزدي، همان، ص 220.
[8] . ر.ك: استاد شهيد مطهري(ره)، بيست گفتار، ص 6 ـ205، انتشارات صدرا، خرداد 58.
[9] . ر.ك: همان، ص 207.
[10] . سوره مباركه يونس ـ عليه السلام ـ آيه 7.
[11] . ر.ك: مصباح يزدي، همان، ص 230.
