پرسش :
انسان در جايي كه شلوغ است چگونه مي تواند در نماز حضور قلب داشته باشد؟
پاسخ :
از آنجايي كه روح و حقيقت نماز بر وجود حضور قلب است و آثار و فوايدي هم كه در آيات و روايات آمده، براي نماز با حضور قلب است لذا ائمه معصومين عليهم السلام در روايات متعددي بر اين مسئله مهم تأكيد داشته اند. امام باقر عليه السلام مي فرمايد: بر تو است كه توجه قلبي در نمازت داشته باشي پس همانا از نمازت آن مقداري براي تو محسوب مي شود كه با قلبت توجه به نماز داشته اي آنچه براي كسب حضور قلب در نماز مهم است اين است كه شرايط و عوامل ايجاد چنين حالتي را مهيا كنيم و موانع آن را برطرف نماييم. و آنچه در سؤال ذكر شده(يعني نماز در مكان شلوغ و پر سرو صدا) خود يكي از موانع حضور قلب در عبادت است چرا كه حواس ظاهري و حواس باطني انسان مثل پرنده اي از يك شاخه به شاخه ديگر و از يك مسئله به مسئله ديگر پرواز مي كنند حال با وجود اين مانع به دست آوردن حضور قلب مشكل تر خواهد شد و زحمت بيشتري را مي طلبد. اما اينطور نيست كه ممكن نباشد. البته اين را نيز بايد گفت كه نبايد انتظار داشته باشيم با يكي دو روز حضور قلب را بدست آوريم بايد تلاش كرد عزم و اراده و تفكر نمود.
شرايط و عواملي كه براي حضور قلب مهم و موثر است:
1. اهميت دادن به نماز
عارف بزرگ، استاد امام خميني(ره) ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي(رحمة الله عليه) مي گويد: حضور قلب سببش همت آدمي است چون قلب تابع همت و ايمان انسان به حقيقت نماز مي باشد. آن كس كه به اين حقيقت اعتقاد داشته باشد كه نماز معراج اوست و مايه اوج و سعادت او خواهد شد، با كسي كه نماز را سر بار خود و يك تكليف طاقت فرسا مي پندارد يقيناً از جهت دارا بودن حضور قلب متفاوتند.[1]
پس اگر بخواهيم در نماز حضور قلب پيدا كنيم بايد اهميت عبادت را به قلب تفهيم و تلقين كنيم و اين ممكن نيست مگر با فهميدن فوايد و اسرار و حقايق نماز كه در موارد بعدي مطرح خواهد شد.[2]
2. شناخت و آگاهي
معرفت و آگاهي نسبت به معبود و عبادت تأثير بسزايي در كسب حضور قلب دارد.
چنانچه امام صادق عليه السلام مي فرمايد: ما من شي بعد المعرفه يعدل هذه الصلاة.[3] بعد از معرفت، عملي وجود ندارد كه با نماز رقابت كند.
شناخت انسان نمازگزار بايد به مرحله اي برسد كه خود را محتاج و نيازمند به خدا بداند و در آيات و رواياتي كه انسان را محتاج و نيازمند واقعي به خدا مي شمارد توجه و تفكر نمايد مثلاً آنجا كه قرآن مي فرمايد: انتم الفقراء الي الله: يعني شما نيازمندان به سوي خدا هستيد، گوياي اين است كه زمانيكه مي خواهم نماز بخوانم اگر فكر كنم كه من الان با كسي مي خواهم صحبت نمايم كه تمام زندگي و وجودم وابسته به اوست و هر نفسي كه مي كشم محتاج عنايت او هستم و هرچه بخواهم در دست اوست يقيناً توجه بيشتري در نماز خواهم نمود.[4] و اگر فكر كنم كه من الان با كسي مي خواهم حرف بزنم كه عظمت و بزرگي او همه جا را فرا گرفته و تمام اهل زمين و آسمان در برابر عظمت او سر فرود مي آورند و بر همه چيز آگاه است و همه چيز را مي بيند و همين لحظه مرا مي بيند، مطمئناً با حالت خضوع و خشوع نماز اقامه خواهم نمود.
الم يعلم بان الله يري: آيا نمي داند كه خدا او را مي بيند.[5]
در روايت از پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله آمده كه مي فرمايد: آن چنان خدا را عبادت كن كه گويا او را مي بيني و اگر تو او را نمي‌بيني، او تو را مشاهده مي كند.[6] اينها(احساس نيازمندي به خدا، درك عظمت و بزرگي خداوند و احساس حضور در برابر خداوند) عوامل موثري در كسب حضور قلب مي باشند.
3. احساس نياز
يكي ديگر از عوامل ايجاد حضور قلب در عبادت احساس نياز به نماز است. اگر انسان باور كند كه نماز سرمايه سعادت و بهترين وسيله ارتباط مخلوق با خالق و نردبان صعود و معراج مؤمن و مايه نزديكي به خداوند متعال و دژ محكمي در برابر حملات شيطان و مايه آرامش در زندگي و بطور كلي كارخانه انسان سازي است، آنچنان احساس نيازي به نماز خواهد نمود كه به هيچ وجه آن را از دست نخواهد داد.[7]
4. فهميدن معاني نماز
شخص نماز گزار با توجه به معاني و مفاهيم الفاظ نماز در حقيقت خدا را در قلب حاضر مي يابد. اگر نماز گزار دقيقاً معاني نماز را به قلب القاء نمايد آنجاست كه اثر خودش را خواهد گذاشت و لذا امام صادق عليه السلام مي فرمايد: آن كس كه دو ركعت نماز بخواند و بفهمد چه مي گويد، از نماز خارج نمي شود مگر اينكه گناهان او بخشيده شده است.[8] اينجاست كه زبان، معلم و قلب، متعلم است يعني با زبان معاني را به قلب القاء مي كند و قلب همانند طفلي كه مي خواهد سخن بگويد و هنوز زبان باز نكرده معاني را مي پذيرد و پس از مدتي قلب زبان باز كرده و معلم مي شود و زبان تابع قلب مي شود و لذا امام صادق عليه السلام مي فرمايد: قلب را قبله زبانت قرار بده و زبان را تكان مده مگر با اشارة قلب و موافقت عقل و رضايت ايمان.[9]
5. ياد مرگ و نماز وداع
اگر نماز گزار قبل از نماز مرگ خويش را به ياد آورد و با همان حال به نماز مشغول شود نمازش با حضور قلب خواهد شد. امام صادق عليه السلام مي فرمايد: هنگامي كه نماز واجب را مي‌خواني در وقتش بخوان مانند كسي كه نماز وداع مي خواند و مي ترسد كه بعد از اين توفيق نماز خواندن نيابد.[10]
6. دعا و طلب حضور قلب در نماز
تحصيل حضور قلب بدون كمك و ياري خداوند ممكن نيست لذا در نمازهاي يوميه مي خوانيم اياك نعبد و اياك نستعين: يعني اگر چه ما تو را عبادت مي كنيم و ليكن در همين عبادت هم از تو استعانت مي جوييم. و البته عوامل ديگري نيز ذكر شده كه در مرتبه بعدي قابل توجه مي باشند. مثلاً رعايت بعضي از مقدمات و مستحبات نماز مانند استعمال بوي خوش و هفت مرتبه تكبير گفتن قبل از تكبيرة الاحرام و نگاه كردن به محل سجده در حال قيام يا بستن چشم ها در موارد ضروري و نگاه بين دو پا در هنگام ركوع و نگاه به پاها در حال تشهد و چسباندن دستها به بدن در حال قيام و غيره. البته حضور قلب كامل نياز به رفع موانعي از جمله ترك گناهان و ترك شتاب زدگي و غيره دارد كه از گفتن آنها صرف نظر مي كنيم. اين را نيز بايد دوباره متذكر شد كه حضور قلب زماني حاصل مي شود كه بر اين شرايط مداومت و مراقبت داشته باشيم وگرنه اثر نخواهد كرد. البته خداي متعال به لطف كامل خود اين نوع نقيصه را به واسطه نوافل(نمازهاي مستحبي) جبران نموده است كه امام صادق عليه السلام در اين رابطه مي فرمايد:
نافله براي اين قرار داده شده است تا آنچه از واجب فاسد شده جبران گردد.[11]اين جبران به اين معناست كه اگر نماز گزار نتوانست اين حضور قلب را در نماز واجب پيدا كند به وسيله خواندن نوافل قبل و بعد از فريضه جبران مي نمايد چرا كه همه اين امور وسيله اي براي به كمال رسيدن و انسان شدن است و اگر سوخت آدمي در يكي از اينها تمام شد، از ديگري جهت حركت استفاده مي كند چون مهم به مقصد رسيدن است لذا با ضميمه شدن نوافل به واجبات هدف حاصل مي شود.
منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. حضور قلب در نماز، نوشته علي اصغر عزيزي تهراني، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي.
2. آداب نماز امام خميني(ره) موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره).
3. اسرار الصلاة، نوشته ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي، ترجمه رضا رجب زاده، انتشارات پيام آزادي.
4. صلوة الخاشعين، آيت الله دستغيب، كانون تربيت شيراز.
پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي فرمايد:
هنگامي كه انسان براي نماز مي ايستد بايد تمام توجهش و قلبش به خدا باشد تا هنگام اتمام نماز در اين صورت مانند روزي خواهد شد كه از مادر متولد شده است(يعني پاكيزه و بي گناه).
(محجة البيضاء، نوشتة فيض كاشاني، ج 1، ص 382، انتشارات مؤسسه الاعلمي بيروت)
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . اسرار الصلاه، نويسنده: ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي ترجمه رجب زاده صفحه 301 انتشارات پيام آزادي
[2] . حضور قلب در نماز، علي اصغر عزيزي تهراني، صفحه 108، دفتر تبليغات اسلامي.
[3] . بحارالانوار، جلد 69، ص 406
[4] . رجوع شود به كتاب حضور قلب در نماز صفحه 112 تا 117
[5] . سوره علق، آيه 14
[6] . نهج الفصاحه، ص 65، ترجمه ابوالقاسم پاينده، انتشارات جاويدان.
[7] . رجوع شود به كتاب حضور قلب در نماز نوشته علي اصغر تهراني، صفحه 118 تا 122
[8] . بحارالانوار، جلد 1، صفحه 240
[9] . مصباح الشريعه ترجمه عبدالرزاق باب 5 نشر صدوق
[10] . بحارالانوار، جلد 83، صفحه 232
[11] . علل الشرايع، ج دوم، صفحه 23، نوشته شيخ صدوق، موسسه العلمي بيروت
از آنجايي كه روح و حقيقت نماز بر وجود حضور قلب است و آثار و فوايدي هم كه در آيات و روايات آمده، براي نماز با حضور قلب است لذا ائمه معصومين عليهم السلام در روايات متعددي بر اين مسئله مهم تأكيد داشته اند. امام باقر عليه السلام مي فرمايد: بر تو است كه توجه قلبي در نمازت داشته باشي پس همانا از نمازت آن مقداري براي تو محسوب مي شود كه با قلبت توجه به نماز داشته اي آنچه براي كسب حضور قلب در نماز مهم است اين است كه شرايط و عوامل ايجاد چنين حالتي را مهيا كنيم و موانع آن را برطرف نماييم. و آنچه در سؤال ذكر شده(يعني نماز در مكان شلوغ و پر سرو صدا) خود يكي از موانع حضور قلب در عبادت است چرا كه حواس ظاهري و حواس باطني انسان مثل پرنده اي از يك شاخه به شاخه ديگر و از يك مسئله به مسئله ديگر پرواز مي كنند حال با وجود اين مانع به دست آوردن حضور قلب مشكل تر خواهد شد و زحمت بيشتري را مي طلبد. اما اينطور نيست كه ممكن نباشد. البته اين را نيز بايد گفت كه نبايد انتظار داشته باشيم با يكي دو روز حضور قلب را بدست آوريم بايد تلاش كرد عزم و اراده و تفكر نمود.
شرايط و عواملي كه براي حضور قلب مهم و موثر است:
1. اهميت دادن به نماز
عارف بزرگ، استاد امام خميني(ره) ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي(رحمة الله عليه) مي گويد: حضور قلب سببش همت آدمي است چون قلب تابع همت و ايمان انسان به حقيقت نماز مي باشد. آن كس كه به اين حقيقت اعتقاد داشته باشد كه نماز معراج اوست و مايه اوج و سعادت او خواهد شد، با كسي كه نماز را سر بار خود و يك تكليف طاقت فرسا مي پندارد يقيناً از جهت دارا بودن حضور قلب متفاوتند.[1]
پس اگر بخواهيم در نماز حضور قلب پيدا كنيم بايد اهميت عبادت را به قلب تفهيم و تلقين كنيم و اين ممكن نيست مگر با فهميدن فوايد و اسرار و حقايق نماز كه در موارد بعدي مطرح خواهد شد.[2]
2. شناخت و آگاهي
معرفت و آگاهي نسبت به معبود و عبادت تأثير بسزايي در كسب حضور قلب دارد.
چنانچه امام صادق عليه السلام مي فرمايد: ما من شي بعد المعرفه يعدل هذه الصلاة.[3] بعد از معرفت، عملي وجود ندارد كه با نماز رقابت كند.
شناخت انسان نمازگزار بايد به مرحله اي برسد كه خود را محتاج و نيازمند به خدا بداند و در آيات و رواياتي كه انسان را محتاج و نيازمند واقعي به خدا مي شمارد توجه و تفكر نمايد مثلاً آنجا كه قرآن مي فرمايد: انتم الفقراء الي الله: يعني شما نيازمندان به سوي خدا هستيد، گوياي اين است كه زمانيكه مي خواهم نماز بخوانم اگر فكر كنم كه من الان با كسي مي خواهم صحبت نمايم كه تمام زندگي و وجودم وابسته به اوست و هر نفسي كه مي كشم محتاج عنايت او هستم و هرچه بخواهم در دست اوست يقيناً توجه بيشتري در نماز خواهم نمود.[4] و اگر فكر كنم كه من الان با كسي مي خواهم حرف بزنم كه عظمت و بزرگي او همه جا را فرا گرفته و تمام اهل زمين و آسمان در برابر عظمت او سر فرود مي آورند و بر همه چيز آگاه است و همه چيز را مي بيند و همين لحظه مرا مي بيند، مطمئناً با حالت خضوع و خشوع نماز اقامه خواهم نمود.
الم يعلم بان الله يري: آيا نمي داند كه خدا او را مي بيند.[5]
در روايت از پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله آمده كه مي فرمايد: آن چنان خدا را عبادت كن كه گويا او را مي بيني و اگر تو او را نمي‌بيني، او تو را مشاهده مي كند.[6] اينها(احساس نيازمندي به خدا، درك عظمت و بزرگي خداوند و احساس حضور در برابر خداوند) عوامل موثري در كسب حضور قلب مي باشند.
3. احساس نياز
يكي ديگر از عوامل ايجاد حضور قلب در عبادت احساس نياز به نماز است. اگر انسان باور كند كه نماز سرمايه سعادت و بهترين وسيله ارتباط مخلوق با خالق و نردبان صعود و معراج مؤمن و مايه نزديكي به خداوند متعال و دژ محكمي در برابر حملات شيطان و مايه آرامش در زندگي و بطور كلي كارخانه انسان سازي است، آنچنان احساس نيازي به نماز خواهد نمود كه به هيچ وجه آن را از دست نخواهد داد.[7]
4. فهميدن معاني نماز
شخص نماز گزار با توجه به معاني و مفاهيم الفاظ نماز در حقيقت خدا را در قلب حاضر مي يابد. اگر نماز گزار دقيقاً معاني نماز را به قلب القاء نمايد آنجاست كه اثر خودش را خواهد گذاشت و لذا امام صادق عليه السلام مي فرمايد: آن كس كه دو ركعت نماز بخواند و بفهمد چه مي گويد، از نماز خارج نمي شود مگر اينكه گناهان او بخشيده شده است.[8] اينجاست كه زبان، معلم و قلب، متعلم است يعني با زبان معاني را به قلب القاء مي كند و قلب همانند طفلي كه مي خواهد سخن بگويد و هنوز زبان باز نكرده معاني را مي پذيرد و پس از مدتي قلب زبان باز كرده و معلم مي شود و زبان تابع قلب مي شود و لذا امام صادق عليه السلام مي فرمايد: قلب را قبله زبانت قرار بده و زبان را تكان مده مگر با اشارة قلب و موافقت عقل و رضايت ايمان.[9]
5. ياد مرگ و نماز وداع
اگر نماز گزار قبل از نماز مرگ خويش را به ياد آورد و با همان حال به نماز مشغول شود نمازش با حضور قلب خواهد شد. امام صادق عليه السلام مي فرمايد: هنگامي كه نماز واجب را مي‌خواني در وقتش بخوان مانند كسي كه نماز وداع مي خواند و مي ترسد كه بعد از اين توفيق نماز خواندن نيابد.[10]
6. دعا و طلب حضور قلب در نماز
تحصيل حضور قلب بدون كمك و ياري خداوند ممكن نيست لذا در نمازهاي يوميه مي خوانيم اياك نعبد و اياك نستعين: يعني اگر چه ما تو را عبادت مي كنيم و ليكن در همين عبادت هم از تو استعانت مي جوييم. و البته عوامل ديگري نيز ذكر شده كه در مرتبه بعدي قابل توجه مي باشند. مثلاً رعايت بعضي از مقدمات و مستحبات نماز مانند استعمال بوي خوش و هفت مرتبه تكبير گفتن قبل از تكبيرة الاحرام و نگاه كردن به محل سجده در حال قيام يا بستن چشم ها در موارد ضروري و نگاه بين دو پا در هنگام ركوع و نگاه به پاها در حال تشهد و چسباندن دستها به بدن در حال قيام و غيره. البته حضور قلب كامل نياز به رفع موانعي از جمله ترك گناهان و ترك شتاب زدگي و غيره دارد كه از گفتن آنها صرف نظر مي كنيم. اين را نيز بايد دوباره متذكر شد كه حضور قلب زماني حاصل مي شود كه بر اين شرايط مداومت و مراقبت داشته باشيم وگرنه اثر نخواهد كرد. البته خداي متعال به لطف كامل خود اين نوع نقيصه را به واسطه نوافل(نمازهاي مستحبي) جبران نموده است كه امام صادق عليه السلام در اين رابطه مي فرمايد:
نافله براي اين قرار داده شده است تا آنچه از واجب فاسد شده جبران گردد.[11]اين جبران به اين معناست كه اگر نماز گزار نتوانست اين حضور قلب را در نماز واجب پيدا كند به وسيله خواندن نوافل قبل و بعد از فريضه جبران مي نمايد چرا كه همه اين امور وسيله اي براي به كمال رسيدن و انسان شدن است و اگر سوخت آدمي در يكي از اينها تمام شد، از ديگري جهت حركت استفاده مي كند چون مهم به مقصد رسيدن است لذا با ضميمه شدن نوافل به واجبات هدف حاصل مي شود.
منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. حضور قلب در نماز، نوشته علي اصغر عزيزي تهراني، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي.
2. آداب نماز امام خميني(ره) موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره).
3. اسرار الصلاة، نوشته ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي، ترجمه رضا رجب زاده، انتشارات پيام آزادي.
4. صلوة الخاشعين، آيت الله دستغيب، كانون تربيت شيراز.
پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي فرمايد:
هنگامي كه انسان براي نماز مي ايستد بايد تمام توجهش و قلبش به خدا باشد تا هنگام اتمام نماز در اين صورت مانند روزي خواهد شد كه از مادر متولد شده است(يعني پاكيزه و بي گناه).
(محجة البيضاء، نوشتة فيض كاشاني، ج 1، ص 382، انتشارات مؤسسه الاعلمي بيروت)
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . اسرار الصلاه، نويسنده: ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي ترجمه رجب زاده صفحه 301 انتشارات پيام آزادي
[2] . حضور قلب در نماز، علي اصغر عزيزي تهراني، صفحه 108، دفتر تبليغات اسلامي.
[3] . بحارالانوار، جلد 69، ص 406
[4] . رجوع شود به كتاب حضور قلب در نماز صفحه 112 تا 117
[5] . سوره علق، آيه 14
[6] . نهج الفصاحه، ص 65، ترجمه ابوالقاسم پاينده، انتشارات جاويدان.
[7] . رجوع شود به كتاب حضور قلب در نماز نوشته علي اصغر تهراني، صفحه 118 تا 122
[8] . بحارالانوار، جلد 1، صفحه 240
[9] . مصباح الشريعه ترجمه عبدالرزاق باب 5 نشر صدوق
[10] . بحارالانوار، جلد 83، صفحه 232
[11] . علل الشرايع، ج دوم، صفحه 23، نوشته شيخ صدوق، موسسه العلمي بيروت
