پرسش :
آثار روزه از نگاه قرآن و روايات را بيان كنيد؟
پاسخ :
الف. آثار و فضايل روزه از نظر قرآن
«يا ايّها الّذين آمنوا كُتب عليكم الصيام كما كتب علي الّذين من قبلكم لعلّكم تتّقون»[1]؛ اي كساني كه ايمان آورده‌ايد روزه بر شما واجب شد كما اين كه (هم چنان كه) بر كساني كه قبل از شما بودند واجب شده بود، شايد پرهيزكار شويد و تقوا پيشه كنيد.
اولين و بزرگترين فايدة روزه تقوا است، و آن خود سودي است كه عايد خود شما مي‌شود و فايده داشتن تقوي، مطلبي است كه احدي در آن شك ندارد، چون هر انساني به فطرت خود اين معنا را درك مي‌كند، و اگر بخواهد به عالم طهارت و رفعت متصل شود، و به مقام بلند كمال و روحانيت ارتقا يابد، اولين چيزي كه لازم است بدان ملتزم شود، اين است كه از افسار گسيختگي خود جلوگيري كند، و بدون هيچ قيد و شرطي، سرگرم لذت‌هاي جسمي و شهوات بدني نباشد، و خود را بزرگتر از آن بداند كه زندگي مادي را هدف بپندارد، و سخن كوتاه آن كه از هر چيزي كه او را از پروردگار تبارك و تعالي مشغول سازد بپرهيزد. و اين تقوي تنها از راه روزه و خودداري از شهوات به دست مي‌آيد. و نزديك‌ترين راه و مؤثرترين رژيم معنوي و عمومي‌ترين آن به طوري كه همه مردم در همه اعصار بتوانند از آن بهره‌مند شوند، و نيز هم اهل آخرت از آن رژيم سود ببرد، و هم شكم بارگان اهل دنيا؛ عبارت است از شهوت، خودداري از شهوتي كه همه مردم در همه اعصار مبتلاي بدانند، و آن عبارت است از شهوت شكم از خوردن و آشاميدن، و شهوت جنسي كه اگر مدتي از اين سه چيز پرهيز كنند، و اين ورزش را تمرين نمايند، به تدريج نيروي خويشتن داري از گناهان در آنان قوت مي‌گيرد، و نيز به تدريج بر ارادة خود مسلط مي‌شوند، آن وقت در برابر هر گناهي، عنان اختيار از كف نمي‌دهند و نيز در تقرب به خداي سبحان دچار سستي نمي‌گردند، چون پرواضح است كسي كه خدا را در دعوتش به اجتناب از خوردن و نوشيدن و عمل جنسي كه امري مباح است اجابت مي‌كند قهراً در اجابت دعوت به اجتناب از گناهان و نافرماني‌ها، شنواتر، مطيع‌تر خواهد بود، اين است معناي آن كه فرمود: «لعلّكم تتقون»[2]. ضمنا در آيات 187 سوره بقره، 92 سوره نساء و 89 و 95 سوره مايده و 35 سوره احزاب و 4 سوره مجادله خداوند از آثار روزه پذيرش توبه و پاداش نيك و... بشارت داده است.
ب. آثار و فضايل روزه از نگاه روايات:
از ديدگاه روايات روزه داراي آثار و فضايل زيادي است. بعضي از آنها را مختصراً متذكر مي‌شويم:
1. روزه جسم و بدن را سالم نگه مي‌دارد
قال رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ: صوموا تصحّوا[3] حضرت رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: روزه بگيريد تا تندرست بمانيد (شويد). يكي از پزشكان روسي به نام الكسي سوفورين روزة طبي (40 روز فقط آب بخورد) براي تجويز بيماري‌هاي صعب العلاج تجربه كرده و نتايج موفقيت آميزي از آن به دست آورده بود كه استدلال اين طبيب به شرح ذيل مي‌باشد:
انواع بيماريها از غذاهاي زايد و اضافي كه از معده مي‌گذرد و به تصرف بدن نمي‌رسد سرچشمه مي‌گيرد. اين مواد غذايي اضافه توليد عفونت‌هايي مي‌كند كه بهترين شرايط را براي نشو و نماي ميكروب‌ها و باكتري‌ها فراهم مي‌سازد. بنابراين، اساس درمان همة آنها نيز مصرف كردن و نابود ساختن آن مواد اضافي از طريق گرسنگي و امساك از غذا است. اين دو اصل همان است كه در عبارت كوتاه و پرمعني از يك حديث مشهور كه از پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل شده صريحاً آمده است: «المعدةُ بيتُ كلّ داءٍ، و الحمئة رأس كل دواء؛ (بحار الانوار، ج 14) معده خانه تمام دردهاست و امساك بالاترين داروهاست. ولي در تعليمات اسلامي براي تأمين اين منظور دستور ساده وعملي و راحتي داده شد، و آن روزه يك ماهه در هر سال است، مسلما اگر كسي اين روزة سادة اسلامي را همه ساله به طور مرتب انجام دهد، و هنگام افطار و سحر از افراط و زياده‌روي در غذا پرهيز كند، مواد زايد بدن او روي هم متراكم نمي‌گردد، تا نيازي به روزة طبي 40 روزة اين طبيب كه در تمام مدت چهل روز بايد غذا را مطلقاً ترك گويد پيدا كند. اين روزة اسلامي (به شرط رعايت اعتدال در غذاي افطار و سحر) خانه تكاني بسيار مفيدي براي بدن خواهد بود و بدن براي نياز فراوان به مواد غذايي در روز، ذخيرة خود را تدريجاً مصرف نموده و نشاط تازه‌اي پيدا مي‌كند و همان نتايج كه از طريق روزة طبي با آن همه زحماتش تحصيل مي‌شود، به سادگي فراهم خواهد كرد.[4]
2. تعادل اقتصادي: حضرت صادق ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد: براستي خداوند روزه را واجب كرده تا به وسيلة او بين اغنيا و فقرا مساوات و برابري وجود آيد، و اين براي آن است كه ثروتمنداني كه هرگز درد گرسنگي را احساس نكرده‌اند، به فقرا ترحم نمايند؛ زيرا اغنيا هر گاه (خوردن و آشاميدني را) اراده نمودند (و هوس هر نوع مأكولات و مشروبات كردند) برايشان ميسر است، پس خداوند تبارک و تعالي (روزه را واجب نمود) كه بين بندگانش از فقير و غني، برابري به وجود آورد، و اين كه سرمايه داران مسلمان درد گرسنگي را لمس نمايند، تا بر ضعفاء رقّت آورند، و بر گرسنگان عالم ترحم نمايند.[5]
3. مهار شهوت جنسي (عفاف): روزه يكي از راه‌هاي مهار طغيان شهوت جنسي است، بنابراين ميان عفت و روزه، رابطه مستقيم وجود دارد، پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: يا معشر الشباب ان استطاع منكم الباءَةُ ـ فليتزوّجُ، فانّه اَغضُّ للبصَر و اَحصنُ للفرج و من لم يستَطِعْ فعلَيْه بالصوم: اي گروه جوانان! كسي كه از شما توانايي بر ازدواج داشته باشد، ازدواج كند، زيرا ازدواج سبب مي‌شود كه از نواميس مردم چشم فرو بندد و دامان خويش را از آلودگي به بي‌عفتي حفظ كند و كسي كه توانايي بر ازدواج ندارد، روزه بگيرد.[6]
4. اخلاص: عن فاطمه الزهراء ـ سلام الله عليها ـ: فرضَ الله الصيام تثبيتاً للاخلاص.[7]
حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ فرمود: خداوند روزه را به خاطر تثبيت اخلاص واجب فرموده است.
5. آرامش قلب: قال الباقر ـ عليه السّلام ـ : الصيام و الحج تسكين القلوب.[8]
امام باقر ـ عليه السّلام ـ فرمود: روزه و حجّ آرامش دهندة قلوب آدميان است.
6. ورود به بهشت: قال رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ : انّ الجنّه باباً يدعي الدّيان لا يدخل منه الّا صائمون.[9]
حضرت رسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: براي بهشت دري است به نام ريّان كه فقط روزه‌داران از آن در داخل مي‌شوند.
7. دعاي ملايك: قال رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ: انّ الله وكّلَ ملائكة بالدّعاء للصّائمين.[10]
حضرت رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: خداوند ملائكه‌اي را مأمور كرده است تا به روزه داران دعا كنند.
8. استجابت دعا: قال ابوالحسن ـ عليه السّلام ـ دعوة الصائم تستجاب عند افطاره.[11]
امام رضا ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد: دعاي روزه دار در هنگام افطار به اجابت مي‌رسد.
از آثار ديگر روزه در روايات، مي‌توان به دور كردن شيطان از انسان و قبولي اعمال وشفاعتش و... نام برد كه در كتاب بحار الانوار، ج 96 و كتاب علل الشرايع صدوق و خطبه شعبانيّه، بيان شده است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. روزه از ديدگاه قرآن وعترت، سيد جعفر مير عظيمي، مؤسسه انتشارات رسالت.
2. آب درماني، با مقدمه آيت الله مكارم شيرازي، تأليف آلكسي سوفورين، ترجمه محمد جعفر امالي، ناشر دار الكتب الاسلاميه تهران، بازار سلطاني.
3. روزه، درمان بيماري‌هاي روح و جسم، سيد حسين موسوي راد لاهيجي، دفتر انتشارات اسلامي، وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . بقره/ 183.
[2] . طباطبايي، تفسير الميزان، ترجمه از مصباح يزدي، بنياد فكري علامه، 1367، ج 2، ص 9.
[3] . مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، المكتبه الاسلاميه، 1388 هـ ، ج 96، ص 255.
[4] . الكسي سوفورين، ترجمه: محمد جعفر امالي، تهران، انتشارات دار الكتب الاسلاميه، 1375، ص 5.
[5] . وسايل الشيعه، ج 7، ص 3.
[6] . مكارم شيرازي، ناصر، اخلاق در قرآن، مدرسه الامام علي ابن ابيطالب، 1378، ج 2، ص 315.
[7] . بحار الانوار، ج 96، ص 368.
[8] . عظيمي، سيد جعفر، روزه از ديدگاه قرآن و عترت، مؤسسه انتشارات رسالت رمضان 1415 هـ .
[9] . بحار الانوار، ج 96، ص 252.
[10] . همان، ص 253.
[11] . همان، ص 255.
الف. آثار و فضايل روزه از نظر قرآن
«يا ايّها الّذين آمنوا كُتب عليكم الصيام كما كتب علي الّذين من قبلكم لعلّكم تتّقون»[1]؛ اي كساني كه ايمان آورده‌ايد روزه بر شما واجب شد كما اين كه (هم چنان كه) بر كساني كه قبل از شما بودند واجب شده بود، شايد پرهيزكار شويد و تقوا پيشه كنيد.
اولين و بزرگترين فايدة روزه تقوا است، و آن خود سودي است كه عايد خود شما مي‌شود و فايده داشتن تقوي، مطلبي است كه احدي در آن شك ندارد، چون هر انساني به فطرت خود اين معنا را درك مي‌كند، و اگر بخواهد به عالم طهارت و رفعت متصل شود، و به مقام بلند كمال و روحانيت ارتقا يابد، اولين چيزي كه لازم است بدان ملتزم شود، اين است كه از افسار گسيختگي خود جلوگيري كند، و بدون هيچ قيد و شرطي، سرگرم لذت‌هاي جسمي و شهوات بدني نباشد، و خود را بزرگتر از آن بداند كه زندگي مادي را هدف بپندارد، و سخن كوتاه آن كه از هر چيزي كه او را از پروردگار تبارك و تعالي مشغول سازد بپرهيزد. و اين تقوي تنها از راه روزه و خودداري از شهوات به دست مي‌آيد. و نزديك‌ترين راه و مؤثرترين رژيم معنوي و عمومي‌ترين آن به طوري كه همه مردم در همه اعصار بتوانند از آن بهره‌مند شوند، و نيز هم اهل آخرت از آن رژيم سود ببرد، و هم شكم بارگان اهل دنيا؛ عبارت است از شهوت، خودداري از شهوتي كه همه مردم در همه اعصار مبتلاي بدانند، و آن عبارت است از شهوت شكم از خوردن و آشاميدن، و شهوت جنسي كه اگر مدتي از اين سه چيز پرهيز كنند، و اين ورزش را تمرين نمايند، به تدريج نيروي خويشتن داري از گناهان در آنان قوت مي‌گيرد، و نيز به تدريج بر ارادة خود مسلط مي‌شوند، آن وقت در برابر هر گناهي، عنان اختيار از كف نمي‌دهند و نيز در تقرب به خداي سبحان دچار سستي نمي‌گردند، چون پرواضح است كسي كه خدا را در دعوتش به اجتناب از خوردن و نوشيدن و عمل جنسي كه امري مباح است اجابت مي‌كند قهراً در اجابت دعوت به اجتناب از گناهان و نافرماني‌ها، شنواتر، مطيع‌تر خواهد بود، اين است معناي آن كه فرمود: «لعلّكم تتقون»[2]. ضمنا در آيات 187 سوره بقره، 92 سوره نساء و 89 و 95 سوره مايده و 35 سوره احزاب و 4 سوره مجادله خداوند از آثار روزه پذيرش توبه و پاداش نيك و... بشارت داده است.
ب. آثار و فضايل روزه از نگاه روايات:
از ديدگاه روايات روزه داراي آثار و فضايل زيادي است. بعضي از آنها را مختصراً متذكر مي‌شويم:
1. روزه جسم و بدن را سالم نگه مي‌دارد
قال رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ: صوموا تصحّوا[3] حضرت رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: روزه بگيريد تا تندرست بمانيد (شويد). يكي از پزشكان روسي به نام الكسي سوفورين روزة طبي (40 روز فقط آب بخورد) براي تجويز بيماري‌هاي صعب العلاج تجربه كرده و نتايج موفقيت آميزي از آن به دست آورده بود كه استدلال اين طبيب به شرح ذيل مي‌باشد:
انواع بيماريها از غذاهاي زايد و اضافي كه از معده مي‌گذرد و به تصرف بدن نمي‌رسد سرچشمه مي‌گيرد. اين مواد غذايي اضافه توليد عفونت‌هايي مي‌كند كه بهترين شرايط را براي نشو و نماي ميكروب‌ها و باكتري‌ها فراهم مي‌سازد. بنابراين، اساس درمان همة آنها نيز مصرف كردن و نابود ساختن آن مواد اضافي از طريق گرسنگي و امساك از غذا است. اين دو اصل همان است كه در عبارت كوتاه و پرمعني از يك حديث مشهور كه از پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل شده صريحاً آمده است: «المعدةُ بيتُ كلّ داءٍ، و الحمئة رأس كل دواء؛ (بحار الانوار، ج 14) معده خانه تمام دردهاست و امساك بالاترين داروهاست. ولي در تعليمات اسلامي براي تأمين اين منظور دستور ساده وعملي و راحتي داده شد، و آن روزه يك ماهه در هر سال است، مسلما اگر كسي اين روزة سادة اسلامي را همه ساله به طور مرتب انجام دهد، و هنگام افطار و سحر از افراط و زياده‌روي در غذا پرهيز كند، مواد زايد بدن او روي هم متراكم نمي‌گردد، تا نيازي به روزة طبي 40 روزة اين طبيب كه در تمام مدت چهل روز بايد غذا را مطلقاً ترك گويد پيدا كند. اين روزة اسلامي (به شرط رعايت اعتدال در غذاي افطار و سحر) خانه تكاني بسيار مفيدي براي بدن خواهد بود و بدن براي نياز فراوان به مواد غذايي در روز، ذخيرة خود را تدريجاً مصرف نموده و نشاط تازه‌اي پيدا مي‌كند و همان نتايج كه از طريق روزة طبي با آن همه زحماتش تحصيل مي‌شود، به سادگي فراهم خواهد كرد.[4]
2. تعادل اقتصادي: حضرت صادق ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد: براستي خداوند روزه را واجب كرده تا به وسيلة او بين اغنيا و فقرا مساوات و برابري وجود آيد، و اين براي آن است كه ثروتمنداني كه هرگز درد گرسنگي را احساس نكرده‌اند، به فقرا ترحم نمايند؛ زيرا اغنيا هر گاه (خوردن و آشاميدني را) اراده نمودند (و هوس هر نوع مأكولات و مشروبات كردند) برايشان ميسر است، پس خداوند تبارک و تعالي (روزه را واجب نمود) كه بين بندگانش از فقير و غني، برابري به وجود آورد، و اين كه سرمايه داران مسلمان درد گرسنگي را لمس نمايند، تا بر ضعفاء رقّت آورند، و بر گرسنگان عالم ترحم نمايند.[5]
3. مهار شهوت جنسي (عفاف): روزه يكي از راه‌هاي مهار طغيان شهوت جنسي است، بنابراين ميان عفت و روزه، رابطه مستقيم وجود دارد، پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: يا معشر الشباب ان استطاع منكم الباءَةُ ـ فليتزوّجُ، فانّه اَغضُّ للبصَر و اَحصنُ للفرج و من لم يستَطِعْ فعلَيْه بالصوم: اي گروه جوانان! كسي كه از شما توانايي بر ازدواج داشته باشد، ازدواج كند، زيرا ازدواج سبب مي‌شود كه از نواميس مردم چشم فرو بندد و دامان خويش را از آلودگي به بي‌عفتي حفظ كند و كسي كه توانايي بر ازدواج ندارد، روزه بگيرد.[6]
4. اخلاص: عن فاطمه الزهراء ـ سلام الله عليها ـ: فرضَ الله الصيام تثبيتاً للاخلاص.[7]
حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ فرمود: خداوند روزه را به خاطر تثبيت اخلاص واجب فرموده است.
5. آرامش قلب: قال الباقر ـ عليه السّلام ـ : الصيام و الحج تسكين القلوب.[8]
امام باقر ـ عليه السّلام ـ فرمود: روزه و حجّ آرامش دهندة قلوب آدميان است.
6. ورود به بهشت: قال رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ : انّ الجنّه باباً يدعي الدّيان لا يدخل منه الّا صائمون.[9]
حضرت رسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: براي بهشت دري است به نام ريّان كه فقط روزه‌داران از آن در داخل مي‌شوند.
7. دعاي ملايك: قال رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ: انّ الله وكّلَ ملائكة بالدّعاء للصّائمين.[10]
حضرت رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: خداوند ملائكه‌اي را مأمور كرده است تا به روزه داران دعا كنند.
8. استجابت دعا: قال ابوالحسن ـ عليه السّلام ـ دعوة الصائم تستجاب عند افطاره.[11]
امام رضا ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد: دعاي روزه دار در هنگام افطار به اجابت مي‌رسد.
از آثار ديگر روزه در روايات، مي‌توان به دور كردن شيطان از انسان و قبولي اعمال وشفاعتش و... نام برد كه در كتاب بحار الانوار، ج 96 و كتاب علل الشرايع صدوق و خطبه شعبانيّه، بيان شده است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. روزه از ديدگاه قرآن وعترت، سيد جعفر مير عظيمي، مؤسسه انتشارات رسالت.
2. آب درماني، با مقدمه آيت الله مكارم شيرازي، تأليف آلكسي سوفورين، ترجمه محمد جعفر امالي، ناشر دار الكتب الاسلاميه تهران، بازار سلطاني.
3. روزه، درمان بيماري‌هاي روح و جسم، سيد حسين موسوي راد لاهيجي، دفتر انتشارات اسلامي، وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . بقره/ 183.
[2] . طباطبايي، تفسير الميزان، ترجمه از مصباح يزدي، بنياد فكري علامه، 1367، ج 2، ص 9.
[3] . مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، المكتبه الاسلاميه، 1388 هـ ، ج 96، ص 255.
[4] . الكسي سوفورين، ترجمه: محمد جعفر امالي، تهران، انتشارات دار الكتب الاسلاميه، 1375، ص 5.
[5] . وسايل الشيعه، ج 7، ص 3.
[6] . مكارم شيرازي، ناصر، اخلاق در قرآن، مدرسه الامام علي ابن ابيطالب، 1378، ج 2، ص 315.
[7] . بحار الانوار، ج 96، ص 368.
[8] . عظيمي، سيد جعفر، روزه از ديدگاه قرآن و عترت، مؤسسه انتشارات رسالت رمضان 1415 هـ .
[9] . بحار الانوار، ج 96، ص 252.
[10] . همان، ص 253.
[11] . همان، ص 255.
