پرسش :
در مورد تفكر خلّاق مختصراً توضيح بفرمائيد و در صورت وجود منابعي براي مطالعه در اين زمينه آن را معرفي نمائيد؟
پاسخ :
تحقيقات انجام شده نشان ميدهد كه در هر يك از ما انسانها انرژي خلّاق نهفته است امّا اين منبع در بيشتر ما در چنان عمقي پنهان است كه بدون راهنمايي كارشناسانه قابل بهرهبرداري نيست.[1] براي آشنايي بيشتر با مفهوم "تفكر خلّاق" پرورش اين توانمندي در خويشتن ابتدا لازم است ويژگيها و خصوصيات افراد خلّاق را بشناسيم، سپس رهنمود هايي را كه از سوي روانشناسان در باروري "تفكّر خلّاق" معرّفي شده است را ارايه نمائيم.
تفكّر خلّاق چيست و ويژگيهاي افراد خلاق كداماند؟
يكي از روانشناسان بنام گاينه[2] معتقد است كه "خلاقيت" نوع ويژه اي از حلّ مسأله است و افراد داراي "تفكر خلاق" قادر به حلّ مسايل از طريق تازهترين راه هايي است كه تا كنون براي ديگران مجهول و ناشناخته بوده است.
"تفكر خلّاق" را ميتوان با توجه به تعداد توانايي ذهني كه منجر به ارائة راه حل هاي جديد ميشوند، توصيف كرد. مهمترين اين ويژگيها داشتن تفكر واگرا است.[3] روانشناسان به طور كلي شيوة تفكّر آدميان را به دو دستة "واگرا" و "همگرا" تقسيم كرده اند. در تفكر همگرا نتيجة تفكر از قبل معلوم است و پاسخها به طبقة واحدي از مفاهيم مربوط ميشود. مثلاً براي پيبردن به اينكه فردي داراي تفكر "واگرا" و "خلاق" هست يا خير از طرف خواسته ميشود كه در ظرف چند دقيقه تمام موارد استفادة "آجر" را نام ببرد. اگر در پاسخ گفت: با "آجر" ميتوان خانه، مدرسه، مسجد و دانشگاه ساخت، چون پاسخهاي وي مربوط به طبقة واحدي از موارد كاربرد "آجر" يعني ساختمانسازي و بنّايي است، نشان دهندة اين است كه وي داراي تفكّر "همگرا" است نه "واگرا" و "خلاق" امّا اگر در پاسخ چنين گفت كه آجر را ميتوان جلو در گذاشت، سگي را زد و يا ميخي را بر زمين كوبيد. اين پاسخها نشاندهندة واگرايي بيشتر تفكر هستند و ميتوان كشف نمود كه اين فرد داراي "تفكر خلاق" ميباشد. معمولاً افراد داراي "تفكر خلاق" در پاسخها به موارد و راه حل هايي اشاره ميكنند كه از نظر ديگران عجيب و غريب و نامربوط جلوه مينمايد.
نكته اي كه لازم است در مورد "تفكر خلاق" اشاره شود اينكه: برخلاف انتظار، رابطة بين "تفكر خلّاق" و "هوش و پيشرفت تحصيلي" بسيار پايين است.[4] يعني از روي نمرات هوشي و پيشرفت تحصيلي افراد نميتوان ميزان "خلاقيت" آنها را پيشبيني كرد. بنابراين فردي كه در آزمون هاي هوش و پيشرفت تحصيلي نمرات بالايي كسب كرده است، لزوماً به معناي اين نيست كه در آزمون خلاقيت نيز نمرة بالايي بدست آورد.[5]
برخي پژوهشگران در يك جمع بندي كلّي دربارة ويژگيهاي "افراد خلاق"به اين نتيجه رسيده اند كه افراد خلاق داراي ويژگيهاي زير هستند[6]
1ـ كنجكاوي فراوان؛ سعي ميكنند از هر موضوعي سر دربياورند و گاه مشكلات فراواني را در اين راه تحمل مينمايند.
2ـ علاقهمندي زياد به نظم و ترتيب در كارها؛
3ـ قدرت ابرازوجود و خودكفايي؛ ميتوانند در موقعيتهاي مختلف خود را نشان دهند.
4ـ داشتن شخصيت غيرمتعارف و غير رسمي؛ چون نوع تفكر اين افراد متفاوت از ديگران است.
5ـ داشتن طرز فكر انتقادي؛ افراد اخلاق، بدون آنكه تحت تأثير افكار ديگران قرار گيرند، با ديد نقّادانه به مسايل مينگرند و....[7]
مسألة مهم دربارة "خلاقيت" اين است كه اكثر روانشناسان معتقدند كه "خلاقيت" قابل آموزش و يادگيري است.[8]
ما در اينجا نكات مهمي را كه صاحب نظران در رابطه با آموزش خلاقيت مطرح كرده اند[9] به اختصار معرفي ميكنيم.
الف: فراهم نمودن فرصتهاي جديد براي افراد؛ اگر ميخواهيد تفكر خلاق را در خويشتن بارور نمائيد و يا علاقمند به شكوفايي استعدادهاي كودكان هستيد، تجارب خود را به موارد به خصوصي مانند آموزش در مدارس محدود نكنيد.
ب: توجه به تواناييهاي متفاوت و ناهمگون افراد؛ به اين نكته توجه داشته باشيد كه هر فرد داراي استعدادهاي ويژه و مخصوص به خود ميباشد، لذا نبايد انتظار داشت كه افراد، موضوعات مختلف را بصورت يكسان ياد بگيرند.
ج: تشويق و تقويت رفتارهاي موفقيت آميز؛ شما ميتوانيد رفتارهاي موفقيتآميز ديگران و يا خود را مورد تشويق قرار داده باعث نيرومندي آن رفتار گرديد.[10] در نتيجه "تفكر خلاق" بارور خواهد شد.
منابع براي مطالعه بيشتر
1.هنر و علم خلاقيت، جورجاف نلر، ترجمة سيد علي اصفر مسدد، دانشگاه شيراز، 1369.
2. روانشناسي خلاقيت، ماكسول مالتز، ترجمة مهدي قراغهچي، شباهنگ، 1368.
3. خلاقيت و نوآوري در انسانها و سازمانها، تيمور آقايي فيشاني، ترمه، 1377.
4. دين فرانيس جونيپر، مشكل گشاي خلاق، اشرف اعزازي، 1378.
5. دكتر افضل السادات حسيني، ماهيت خلاقيت و شيوه هاي پرورش آن، آستان قدس رضوي، 1378.
6. جوليا كامرون، بازيابي خلاقيت، گيتي خوشدل، پيكان، 1379.
7. دكترئي، پالتورنس،استعدادها و مهارتهاي خلاقيت، حسن قاسمزاده، دنياينو، 1372.
8. دوريسجي شل كراس، آموزش رفتار خلاق و استعدادهاي درخشان، مجتبي جواديان، آستان قدس رضوي، 1369.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . دين فرانيس جونپير، مشگل گشاي خلاق، ترجمة اشرف اعزازي، ققنوس، 1376، ص5.
[2] . gayue, the coaditious of learniuq, new york,1977, paqe 165.
[3] . دكتر علي اكبر سيف،روانشناس پرورشي، آگاه، 1370، فصل19.
[4] . دكتر تيمور آقايي فيشاني، خلاقيت و نوآوري در انسانها و سازمانها، ترجمة 1377، ص 77.
[5] . همان،ص79.
[6] . دكتر علي اكبر سيف، همان، ص547.
[7] . جورج اف.نلر، هنر و علم خلاقيت، ترجمة دكتر سيد علي اصغر مسدد، 1369، فصل4.
[8] . دين فرانسيس، همان، ص80ـ 78.
[9] . دكتر علي سيف، همان.
[10] . جرجاف، همان، ص99.
تحقيقات انجام شده نشان ميدهد كه در هر يك از ما انسانها انرژي خلّاق نهفته است امّا اين منبع در بيشتر ما در چنان عمقي پنهان است كه بدون راهنمايي كارشناسانه قابل بهرهبرداري نيست.[1] براي آشنايي بيشتر با مفهوم "تفكر خلّاق" پرورش اين توانمندي در خويشتن ابتدا لازم است ويژگيها و خصوصيات افراد خلّاق را بشناسيم، سپس رهنمود هايي را كه از سوي روانشناسان در باروري "تفكّر خلّاق" معرّفي شده است را ارايه نمائيم.
تفكّر خلّاق چيست و ويژگيهاي افراد خلاق كداماند؟
يكي از روانشناسان بنام گاينه[2] معتقد است كه "خلاقيت" نوع ويژه اي از حلّ مسأله است و افراد داراي "تفكر خلاق" قادر به حلّ مسايل از طريق تازهترين راه هايي است كه تا كنون براي ديگران مجهول و ناشناخته بوده است.
"تفكر خلّاق" را ميتوان با توجه به تعداد توانايي ذهني كه منجر به ارائة راه حل هاي جديد ميشوند، توصيف كرد. مهمترين اين ويژگيها داشتن تفكر واگرا است.[3] روانشناسان به طور كلي شيوة تفكّر آدميان را به دو دستة "واگرا" و "همگرا" تقسيم كرده اند. در تفكر همگرا نتيجة تفكر از قبل معلوم است و پاسخها به طبقة واحدي از مفاهيم مربوط ميشود. مثلاً براي پيبردن به اينكه فردي داراي تفكر "واگرا" و "خلاق" هست يا خير از طرف خواسته ميشود كه در ظرف چند دقيقه تمام موارد استفادة "آجر" را نام ببرد. اگر در پاسخ گفت: با "آجر" ميتوان خانه، مدرسه، مسجد و دانشگاه ساخت، چون پاسخهاي وي مربوط به طبقة واحدي از موارد كاربرد "آجر" يعني ساختمانسازي و بنّايي است، نشان دهندة اين است كه وي داراي تفكّر "همگرا" است نه "واگرا" و "خلاق" امّا اگر در پاسخ چنين گفت كه آجر را ميتوان جلو در گذاشت، سگي را زد و يا ميخي را بر زمين كوبيد. اين پاسخها نشاندهندة واگرايي بيشتر تفكر هستند و ميتوان كشف نمود كه اين فرد داراي "تفكر خلاق" ميباشد. معمولاً افراد داراي "تفكر خلاق" در پاسخها به موارد و راه حل هايي اشاره ميكنند كه از نظر ديگران عجيب و غريب و نامربوط جلوه مينمايد.
نكته اي كه لازم است در مورد "تفكر خلاق" اشاره شود اينكه: برخلاف انتظار، رابطة بين "تفكر خلّاق" و "هوش و پيشرفت تحصيلي" بسيار پايين است.[4] يعني از روي نمرات هوشي و پيشرفت تحصيلي افراد نميتوان ميزان "خلاقيت" آنها را پيشبيني كرد. بنابراين فردي كه در آزمون هاي هوش و پيشرفت تحصيلي نمرات بالايي كسب كرده است، لزوماً به معناي اين نيست كه در آزمون خلاقيت نيز نمرة بالايي بدست آورد.[5]
برخي پژوهشگران در يك جمع بندي كلّي دربارة ويژگيهاي "افراد خلاق"به اين نتيجه رسيده اند كه افراد خلاق داراي ويژگيهاي زير هستند[6]
1ـ كنجكاوي فراوان؛ سعي ميكنند از هر موضوعي سر دربياورند و گاه مشكلات فراواني را در اين راه تحمل مينمايند.
2ـ علاقهمندي زياد به نظم و ترتيب در كارها؛
3ـ قدرت ابرازوجود و خودكفايي؛ ميتوانند در موقعيتهاي مختلف خود را نشان دهند.
4ـ داشتن شخصيت غيرمتعارف و غير رسمي؛ چون نوع تفكر اين افراد متفاوت از ديگران است.
5ـ داشتن طرز فكر انتقادي؛ افراد اخلاق، بدون آنكه تحت تأثير افكار ديگران قرار گيرند، با ديد نقّادانه به مسايل مينگرند و....[7]
مسألة مهم دربارة "خلاقيت" اين است كه اكثر روانشناسان معتقدند كه "خلاقيت" قابل آموزش و يادگيري است.[8]
ما در اينجا نكات مهمي را كه صاحب نظران در رابطه با آموزش خلاقيت مطرح كرده اند[9] به اختصار معرفي ميكنيم.
الف: فراهم نمودن فرصتهاي جديد براي افراد؛ اگر ميخواهيد تفكر خلاق را در خويشتن بارور نمائيد و يا علاقمند به شكوفايي استعدادهاي كودكان هستيد، تجارب خود را به موارد به خصوصي مانند آموزش در مدارس محدود نكنيد.
ب: توجه به تواناييهاي متفاوت و ناهمگون افراد؛ به اين نكته توجه داشته باشيد كه هر فرد داراي استعدادهاي ويژه و مخصوص به خود ميباشد، لذا نبايد انتظار داشت كه افراد، موضوعات مختلف را بصورت يكسان ياد بگيرند.
ج: تشويق و تقويت رفتارهاي موفقيت آميز؛ شما ميتوانيد رفتارهاي موفقيتآميز ديگران و يا خود را مورد تشويق قرار داده باعث نيرومندي آن رفتار گرديد.[10] در نتيجه "تفكر خلاق" بارور خواهد شد.
منابع براي مطالعه بيشتر
1.هنر و علم خلاقيت، جورجاف نلر، ترجمة سيد علي اصفر مسدد، دانشگاه شيراز، 1369.
2. روانشناسي خلاقيت، ماكسول مالتز، ترجمة مهدي قراغهچي، شباهنگ، 1368.
3. خلاقيت و نوآوري در انسانها و سازمانها، تيمور آقايي فيشاني، ترمه، 1377.
4. دين فرانيس جونيپر، مشكل گشاي خلاق، اشرف اعزازي، 1378.
5. دكتر افضل السادات حسيني، ماهيت خلاقيت و شيوه هاي پرورش آن، آستان قدس رضوي، 1378.
6. جوليا كامرون، بازيابي خلاقيت، گيتي خوشدل، پيكان، 1379.
7. دكترئي، پالتورنس،استعدادها و مهارتهاي خلاقيت، حسن قاسمزاده، دنياينو، 1372.
8. دوريسجي شل كراس، آموزش رفتار خلاق و استعدادهاي درخشان، مجتبي جواديان، آستان قدس رضوي، 1369.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . دين فرانيس جونپير، مشگل گشاي خلاق، ترجمة اشرف اعزازي، ققنوس، 1376، ص5.
[2] . gayue, the coaditious of learniuq, new york,1977, paqe 165.
[3] . دكتر علي اكبر سيف،روانشناس پرورشي، آگاه، 1370، فصل19.
[4] . دكتر تيمور آقايي فيشاني، خلاقيت و نوآوري در انسانها و سازمانها، ترجمة 1377، ص 77.
[5] . همان،ص79.
[6] . دكتر علي اكبر سيف، همان، ص547.
[7] . جورج اف.نلر، هنر و علم خلاقيت، ترجمة دكتر سيد علي اصغر مسدد، 1369، فصل4.
[8] . دين فرانسيس، همان، ص80ـ 78.
[9] . دكتر علي سيف، همان.
[10] . جرجاف، همان، ص99.
