پرسش :
چگونه مي توانيم انسان صبوري باشيم و از چه كارهاي بايد براي ايجاد صبر بپرهيزيم؟
پاسخ :
آنچه كه درباره صبر در آيات و روايات آمده است نشانگر اين است كه صفت صبر يكي از صفات عالي انساني است كه مانند يك راهنما انسان را به سمت ايمان و سعادت هدايت مي كند همانگونه كه حضرت صادق ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: صبر نسبت به ايمان مانند سر نسبت به بدن است. وقتي سر از بين برود بدن هم از بين خواهد رفت و همين طور وقتي صبر از بين برود ايمان از بين مي رود.[1] بنابراين صبر كليد در سعادت و موجب نجات از پرتگاههاي سقوط است. رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرموده اند صبر سه گونه است. صبر هنگام مصيبت، صبر بر طاعت و صبر بر معصيت...»[2] و مؤمن اگر در اين 3 جايگاه استقامت ورزد و پابرجا باشد ايمان او كامل مي شود.
براي بدست آوردن صبر راههايي ذكر شده است. مثلاً دانستن منفعتها و خوبي هاي صبر باعث مي شود آدم بدنبال بدست آوردن صفت صبر برود. اما بنظر مي رسد كه بهترين راه صابر شدن از راه تقوا حاصل مي شود زيرا كسي كه عبادات را صحيح و درست انجام مي دهد و در آنها سستي نمي كند و در برابر گناهان خود را نگه مي دارد اين چنين شخصي از بينشي برخوردار مي شود كه در برابر مشكلات و مصيبتهاي دنيايي نيز قدرتمند و صابر مي شود زيرا مقام صبر به مقدار زيادي به بينش، تفكر و معرفت شخص بستگي دارد و بعبارت ديگر هر اندازه ايمان و معرفت شخص بالاتر رود، صابرتر مي شود براي توضيح بيشتر عواملي كه موجب بالا رفتن تحمل و صبر انسان در مشكلات مي شود عبارتند از:
1. ايمان به خدا:
انسان مؤمني كه در موجهه با رويدادها، بر خداوند تكيه دارد، از لحاظ رواني خود را قدرتمند مي بيند و در مشكلات و مصائب خود را تنها و بي كس نمي داند. او در زندگي براي خود تكاليفي از جانب خدا قائل است و در هر شرايطي عمل به آنها را در اولويت قرار مي دهد و مشكلات، وي را از انجام وظايف باز نمي دارد و شكستها او را زياد محزون و افسرده نمي سازد زيرا اساساً در پي انجام وظيفه است. چون معتقد است كه خداوند بر دل او آرامش نازل مي كند.[3] و هيچ گاه انسان را رها نكرده و در همه احوال ياري اش مي نمايد رابطه متقابل خود را با خداوند استمرار مي بخشد و همين امر موجب تقويت رواني او مي شود. انساني كه در اين فضا زندگي مي كند هيچ گاه مشكلات او را از پاي در نمي آورد و دچار اضطراب و اندوه نمي شود.[4]
2. نگرش فرد نسبت به وقوع سختيها:
هنگامي كه فرد در زندگي با مشكلات مواجه مي شود نوع نگرش وي در سازگاري با آنها بسيار مؤثر است اگر او بدنبال يك زندگي آرام و به دور از رنج و سختي باشد تحمل فشارها و سازگاري با آنها براي وي بسيار مشكل تر است زيرا انتظار وقوع آنها را ندارد ولي اگر وقوع سختي ها را اجتناسب ناپذير بداند، خود را براي مقابله با انها آماده مي كند. در تعاليم اسلام بر نگرش دوم تأكيد شده... براساس متون اسلامي در مردم در زندگي دنيا در پي آسايش كامل هستند؛ اما اين امر در آخرت حاصل خواهد شد در زندگي دنيا»[5] «زيرا كه انسان در كانوني از رنج و سختي آفريده شده است.»[6] در دنيا بدنبال هر لذتي، درد و رنج و ناملايماتي نيز پديد مي آيد. فرد دچار ترس ، تنگناي اقتصادي و فقدان عزيزان و... مي شود.[7] كسي كه چنين نكرشي دارد خود را آماده برخورد با مشكلات كرده مواجهه مؤثرتري با آنها خواهد داشت.[8]
3. توكل:
توكل به معني واگذاري امر است به خداوند متعال افراد متوكل از اضطراب و تشويق دور هستند آنها ويژگي هايي به شرح زير دارند. 1. نسبت دادن اتفاقات و وقايع به خداوند متعال. 2. اميدواري و حسن ظن به خداوند. 3. معني دادن به اتفاقات و وقايع زندگي. 4. داشتن كنترل بر اتفاقات زندگي. 5. داشتن احساس تعهد نسبت به انجام وظيفه.[9]
توكل فرد را در سعي و كوشش در جهت حل مسائل زندگي و رسيدن به تعادل و سازگاري تواناتر خواهد ساخت. او هيچ گاه در پيچ و خمهاي زندگي خود را در بن بست نمي بيند زيرا معتقد به عللي ماوراي اسباب مادي است.[10]
4. اعتقاد به مقدّرات الهي:
با اندكي ملاحظه در تاريخچه زندگي بشر در مي يابيم كه رويدادهاي زندگي گاهي در محدودة اختيار انسان است و در مواردي اختيار فرد در وقوع آنها نقشي ندارد. بطور مثال تصادف با اتومبيل گاهي ناشي از بي احتياطي فرد است، ولي گاهي او همه نكات ايمني را در نظر مي گيرد. اما راننده اتومبيل مقابل فرد بي ملاحظه اي است و باعث تصادف مي شود همچنين با در نظر داشتن برخي حوادث ديگر زندگي از قبيل زلزله، سيل، طوفان و... روشن مي شود كه وقوع برخي رويدادها در زندگي از اختيار انسان خارج است و با توجه به اينكه همة رويدادهاي جهان به اذن خداوند روي مي دهد. مي توان گفت كه رويداد فوق جزء سرنوشتي است كه خداوند به طور حتم براي فرد ياد شده (بخاطر مصالحي) مقدّر كرده است. طبق اين اعتقاد فرد در اين حادثه بايد راه تسليم و رضا در پيش گيرد. رضاي قلبي به حوادث حتي ممكن است آنها را از نظر فرد خويشاوند نمايد.[11]
5. ياد خداوند و دعا
درد شديد، فقدان بستگان نزديك و حضور در صحنه جنگ و بمباران انسان را از نظر رواني درمانده و مستأصل مي سازد در اين گونه موارد غير از راه حل هاي دراز مدت براي مشكل، فرد نيازمند تسكين و آرامش فوري نيز هست. يكي از اموري كه در اين حالت به انسان آرامش مي بخشد ياد خداوند است. «همانا با ياد خدا دلها آرامش مي گيرد.»[12] از جمله راههاي معنوي عاطفي، ياري جستن از قدرت بي نهايت خداوند است. در تعاليم اسلام آمده است كه وقتي انسان در سختي از همه اسباب مادي قطع اميد مي كند متوجه وجودي مارواي طبيعت مي شود قرآن مي فرمايد «هنگامي كه به انسان آسيبي برسد ما را (در حالتهاي مختلف) خوابيده، نشسته و ايستاده... مي خواند.»[13]
6. نماز:
نماز نوعي ياري جستن از خداوند و كمك طلبي از او هنگام سختي ها است. در سوره بقره آيه 45 آمده است «وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ...» يعني از صبر و نماز كمك بگيريد و اينكه صبر را در كنار نماز ذكر كرده است حاوي نكات زيادي است كه يكي از آنها مي تواند اين باشد كه هنگام سختي ها همانگونه كه صبر و خويشتن داري مي كنيد نماز هم همين خاصيت را دارد پس از آن كمك بجوئيد.
7. توسل به اهل بيت و اولياي خدا.
8. تفريحات سالم، مسافرت، شوخي بذله گويي در حد لازم، و ورزش هم مي توانند سطح تحمل انسان را بالا ببرند و براي آرامش انسان مفيد هستند.
منابع براي مطالعه بيشتر
1. اخلاق، ترجمه كتاب الاخلاق، سيدعبدالله شبَّر، ترجمه محمدرضا جباران، هجرت، ششم 1380.
2. چهل حديث، امام خميني (ره)، مؤسسه نشر آثار امام خميني، ششم.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . اصول كافي، ج 2، ص 87، كتاب ايمان و كفر، باب صبر، حديث 2.
[2] . اصول كافي، ج 2، ص 91، كتاب ايمان و كفر، باب صبر، حديث 15.
[3] . سوره فتح / 4.
[4] . روان شناسي سلامت، ج 2، ام. رابين ديماتئو، زير نظر دكتر كيانوش هاشميان، انتشارات سمت، اول 78، ص 754.
[5] . نهج البلاغه، خطبه 193.
[6] . بلد / 4.
[7] . بقره 155 تا 157.
[8] . روان شناسي سلامت، همان، ص 755.
[9] . مجموعه مقالات اولين همايش نقش دين در بهداشت روان، نويد اسلام، دكتر باقر غباري بناب، اول زمستان 77، ص 219.
[10] . روان شناسي سلامت، همان، ص 757.
[11] . روان شناسي سلامت، همان، ص 759.
[12] . رعد، 28.
[13] . يونس، 12.
آنچه كه درباره صبر در آيات و روايات آمده است نشانگر اين است كه صفت صبر يكي از صفات عالي انساني است كه مانند يك راهنما انسان را به سمت ايمان و سعادت هدايت مي كند همانگونه كه حضرت صادق ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: صبر نسبت به ايمان مانند سر نسبت به بدن است. وقتي سر از بين برود بدن هم از بين خواهد رفت و همين طور وقتي صبر از بين برود ايمان از بين مي رود.[1] بنابراين صبر كليد در سعادت و موجب نجات از پرتگاههاي سقوط است. رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرموده اند صبر سه گونه است. صبر هنگام مصيبت، صبر بر طاعت و صبر بر معصيت...»[2] و مؤمن اگر در اين 3 جايگاه استقامت ورزد و پابرجا باشد ايمان او كامل مي شود.
براي بدست آوردن صبر راههايي ذكر شده است. مثلاً دانستن منفعتها و خوبي هاي صبر باعث مي شود آدم بدنبال بدست آوردن صفت صبر برود. اما بنظر مي رسد كه بهترين راه صابر شدن از راه تقوا حاصل مي شود زيرا كسي كه عبادات را صحيح و درست انجام مي دهد و در آنها سستي نمي كند و در برابر گناهان خود را نگه مي دارد اين چنين شخصي از بينشي برخوردار مي شود كه در برابر مشكلات و مصيبتهاي دنيايي نيز قدرتمند و صابر مي شود زيرا مقام صبر به مقدار زيادي به بينش، تفكر و معرفت شخص بستگي دارد و بعبارت ديگر هر اندازه ايمان و معرفت شخص بالاتر رود، صابرتر مي شود براي توضيح بيشتر عواملي كه موجب بالا رفتن تحمل و صبر انسان در مشكلات مي شود عبارتند از:
1. ايمان به خدا:
انسان مؤمني كه در موجهه با رويدادها، بر خداوند تكيه دارد، از لحاظ رواني خود را قدرتمند مي بيند و در مشكلات و مصائب خود را تنها و بي كس نمي داند. او در زندگي براي خود تكاليفي از جانب خدا قائل است و در هر شرايطي عمل به آنها را در اولويت قرار مي دهد و مشكلات، وي را از انجام وظايف باز نمي دارد و شكستها او را زياد محزون و افسرده نمي سازد زيرا اساساً در پي انجام وظيفه است. چون معتقد است كه خداوند بر دل او آرامش نازل مي كند.[3] و هيچ گاه انسان را رها نكرده و در همه احوال ياري اش مي نمايد رابطه متقابل خود را با خداوند استمرار مي بخشد و همين امر موجب تقويت رواني او مي شود. انساني كه در اين فضا زندگي مي كند هيچ گاه مشكلات او را از پاي در نمي آورد و دچار اضطراب و اندوه نمي شود.[4]
2. نگرش فرد نسبت به وقوع سختيها:
هنگامي كه فرد در زندگي با مشكلات مواجه مي شود نوع نگرش وي در سازگاري با آنها بسيار مؤثر است اگر او بدنبال يك زندگي آرام و به دور از رنج و سختي باشد تحمل فشارها و سازگاري با آنها براي وي بسيار مشكل تر است زيرا انتظار وقوع آنها را ندارد ولي اگر وقوع سختي ها را اجتناسب ناپذير بداند، خود را براي مقابله با انها آماده مي كند. در تعاليم اسلام بر نگرش دوم تأكيد شده... براساس متون اسلامي در مردم در زندگي دنيا در پي آسايش كامل هستند؛ اما اين امر در آخرت حاصل خواهد شد در زندگي دنيا»[5] «زيرا كه انسان در كانوني از رنج و سختي آفريده شده است.»[6] در دنيا بدنبال هر لذتي، درد و رنج و ناملايماتي نيز پديد مي آيد. فرد دچار ترس ، تنگناي اقتصادي و فقدان عزيزان و... مي شود.[7] كسي كه چنين نكرشي دارد خود را آماده برخورد با مشكلات كرده مواجهه مؤثرتري با آنها خواهد داشت.[8]
3. توكل:
توكل به معني واگذاري امر است به خداوند متعال افراد متوكل از اضطراب و تشويق دور هستند آنها ويژگي هايي به شرح زير دارند. 1. نسبت دادن اتفاقات و وقايع به خداوند متعال. 2. اميدواري و حسن ظن به خداوند. 3. معني دادن به اتفاقات و وقايع زندگي. 4. داشتن كنترل بر اتفاقات زندگي. 5. داشتن احساس تعهد نسبت به انجام وظيفه.[9]
توكل فرد را در سعي و كوشش در جهت حل مسائل زندگي و رسيدن به تعادل و سازگاري تواناتر خواهد ساخت. او هيچ گاه در پيچ و خمهاي زندگي خود را در بن بست نمي بيند زيرا معتقد به عللي ماوراي اسباب مادي است.[10]
4. اعتقاد به مقدّرات الهي:
با اندكي ملاحظه در تاريخچه زندگي بشر در مي يابيم كه رويدادهاي زندگي گاهي در محدودة اختيار انسان است و در مواردي اختيار فرد در وقوع آنها نقشي ندارد. بطور مثال تصادف با اتومبيل گاهي ناشي از بي احتياطي فرد است، ولي گاهي او همه نكات ايمني را در نظر مي گيرد. اما راننده اتومبيل مقابل فرد بي ملاحظه اي است و باعث تصادف مي شود همچنين با در نظر داشتن برخي حوادث ديگر زندگي از قبيل زلزله، سيل، طوفان و... روشن مي شود كه وقوع برخي رويدادها در زندگي از اختيار انسان خارج است و با توجه به اينكه همة رويدادهاي جهان به اذن خداوند روي مي دهد. مي توان گفت كه رويداد فوق جزء سرنوشتي است كه خداوند به طور حتم براي فرد ياد شده (بخاطر مصالحي) مقدّر كرده است. طبق اين اعتقاد فرد در اين حادثه بايد راه تسليم و رضا در پيش گيرد. رضاي قلبي به حوادث حتي ممكن است آنها را از نظر فرد خويشاوند نمايد.[11]
5. ياد خداوند و دعا
درد شديد، فقدان بستگان نزديك و حضور در صحنه جنگ و بمباران انسان را از نظر رواني درمانده و مستأصل مي سازد در اين گونه موارد غير از راه حل هاي دراز مدت براي مشكل، فرد نيازمند تسكين و آرامش فوري نيز هست. يكي از اموري كه در اين حالت به انسان آرامش مي بخشد ياد خداوند است. «همانا با ياد خدا دلها آرامش مي گيرد.»[12] از جمله راههاي معنوي عاطفي، ياري جستن از قدرت بي نهايت خداوند است. در تعاليم اسلام آمده است كه وقتي انسان در سختي از همه اسباب مادي قطع اميد مي كند متوجه وجودي مارواي طبيعت مي شود قرآن مي فرمايد «هنگامي كه به انسان آسيبي برسد ما را (در حالتهاي مختلف) خوابيده، نشسته و ايستاده... مي خواند.»[13]
6. نماز:
نماز نوعي ياري جستن از خداوند و كمك طلبي از او هنگام سختي ها است. در سوره بقره آيه 45 آمده است «وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ...» يعني از صبر و نماز كمك بگيريد و اينكه صبر را در كنار نماز ذكر كرده است حاوي نكات زيادي است كه يكي از آنها مي تواند اين باشد كه هنگام سختي ها همانگونه كه صبر و خويشتن داري مي كنيد نماز هم همين خاصيت را دارد پس از آن كمك بجوئيد.
7. توسل به اهل بيت و اولياي خدا.
8. تفريحات سالم، مسافرت، شوخي بذله گويي در حد لازم، و ورزش هم مي توانند سطح تحمل انسان را بالا ببرند و براي آرامش انسان مفيد هستند.
منابع براي مطالعه بيشتر
1. اخلاق، ترجمه كتاب الاخلاق، سيدعبدالله شبَّر، ترجمه محمدرضا جباران، هجرت، ششم 1380.
2. چهل حديث، امام خميني (ره)، مؤسسه نشر آثار امام خميني، ششم.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . اصول كافي، ج 2، ص 87، كتاب ايمان و كفر، باب صبر، حديث 2.
[2] . اصول كافي، ج 2، ص 91، كتاب ايمان و كفر، باب صبر، حديث 15.
[3] . سوره فتح / 4.
[4] . روان شناسي سلامت، ج 2، ام. رابين ديماتئو، زير نظر دكتر كيانوش هاشميان، انتشارات سمت، اول 78، ص 754.
[5] . نهج البلاغه، خطبه 193.
[6] . بلد / 4.
[7] . بقره 155 تا 157.
[8] . روان شناسي سلامت، همان، ص 755.
[9] . مجموعه مقالات اولين همايش نقش دين در بهداشت روان، نويد اسلام، دكتر باقر غباري بناب، اول زمستان 77، ص 219.
[10] . روان شناسي سلامت، همان، ص 757.
[11] . روان شناسي سلامت، همان، ص 759.
[12] . رعد، 28.
[13] . يونس، 12.
