پرسش :
بايد چه كار كنم تا اخلاق و رفتارم با همه و مخصوصاً با پدر و مادر بهتر شود؟
پاسخ :
در پاسخ به سؤال لازم است ابتدا به اين مقدمه اشاره كنم كه: نوجوان به تدريج كه از سرزميني آرام و بيخيال كودكي به دشتهاي پرحادثة بلوغ ميرسد، دگرگونيهايي را در خويش (هم در بُعد جسماني و هم در بُعد رفتاري) احساس ميكند، رفتارها، برخوردها و روابط نوجوان با اطرافيان گاه با مشكل روبرو ميشود. امّا بايد توجه داشت كه اين رفتارهاي به ظاهر ناسازگار تا حدودي برخواسته از ويژگيهاي دوران نوجواني است و نميتوان دربارة آن قضاوت اخلاقي نمود. امّا در عين حال به اين معنا هم نيست كه همة رفتارهاي جوانان و نوجوانان را مطلوب و مقتضاي دورة سنّي آنها دانست، بلكه در پارهاي از موارد واقعاً رفتارهاي نوجوانان و اخلاق اجتماعي آنان ناهنجار و ناپسند است كه هم والدين و هم فرزندان بايد در بهبود و اصلاح آن بكوشند. در مورد شما خواهر گرامي نيز بايد عرض نمود كه اگر واقعاً رفتار و برخوردهاي شما با همه و مخصوصاً با پدر و مادرتان، رضايتبخش نيست و فكر ميكنيد كه نياز به اصلاح دارد، بايد به اين نكته توجه داشته باشيد كه «رفتارها» و «برخوردهاي» افراد با ديگران شديداً‌تحت تأثير «بينشها» و «نگرشهاي»افراد نسبت به ديگران است. اغلب ما فكر ميكنيم رفتارهاي ما واكنشي است كه از حوادث بيروني ناشي ميشود، امّا در واقع شديدترين ناراحتي يا خشنوديها ناشي از بينشها و باورهاي ما هستند. بنابراين اگر شما ميخواهيد رفتار خود را با پدر و مادر و ديگران بهتر و سالمتر نمائيد. بايد باورها و احساسات خود را نسبت به آنها تغيير دهيد. مهمترين عوامل كه ميتواند شما را در اين امر ياري كند، توجه به سه نكته است:
1. توجه به مقام ارزشمند پدر و مادر و اهميت حُسن معاشرت با ديگران؛ خداوند متعال، در آيات متعدد به اطاعت از پدر و مادر و برخورد شايسته با آنان سفارش نموده است، بگونهاي كه نيكي و برخورد شايسته با پدر و مادر را بعد از پرستش پروردگار دانسته است.[1] در روابط با ديگران نيز توصيه به اخلاق شايسته و نيكو شده است[2] لذا سعي كنيد كه نگرش و تصوير مثبت در مورد ديگران به خصوص پدر و مادر را در خود ايجاد نمائيد.
2. توجه به نتايج مطلوب و فوايد اخلاق شايسته؛ علاوه برآن كه آيات قرآن و روايات، از حُسن خُلق بالاترين ستايشها شده است و از آن به نشانة كمال ايمان،[3] كمال دين[4]، بهترين همنشيني و راه نزديك شدن به خدا[5]، ياد شده است، تجربه نيز نشان داده است كه خوشاخلاقي داراي آثار و فايدههاي فراوان فردي و اجتماعي، دنيايي و آخرتي است مانند: آسايشبخش زندگي، عامل نفوذ در قلب مردم، عزّت و سربلندي و بهرهمندي از نعمتهاي بيكران الهي.
3. نبايد هميشه ديگران را مقصر دانست؛ و نسبت به ديگران بدبين بود چون بدبيني نسبت به ديگران و تبيين رفتار ديگران با ديد منفي، باعث ميشود كه انسان رفتار نادرست از خود نشان دهد، بلكه بايد رفتار ديگران را با حُسن ظن و خوشبيني تبيين نمود،[6] در مواردي هم كه واقعاً برخورد اطرافيان با غرض سوء باشد، عفو و گذشت، بهتر از برخورد نادرست و عكسالعمل نامطلوب نشان دادن است.[7]
پس از آنكه اين سه نكته را به دقّت مورد توجه قرار داديد و بينش مثبت نسبت به اطرافيان برايتان حاصل شد، در مقام عمل و رفتار نيز موفق خواهيد شد كه با اطرافيان رفتار بهتري از خود نشان دهيد. البتّه ابتدا بايد تمرين كرد و رفتارهاي شايسته را در موقعيتهاي مختلف بايد تكرار نمود. بهترين كارهاي عملي كه بكارگيري آنها ميتواند رفتار و روابط شما را با ديگران بهبود بخشد اين است كه به دستورات اخلاقي كه در آيات و روايات آمده است، عمل نمائيد. عمدهترين آنها عبارتند از:
1. اظهار محبت به ديگران؛ سعي كنيد به ديگرن به خصوص پدر و مادر، اظهار محبت كنيد و از علاقة باطني كه نسبت به آنان داريد، پرده برداريد.[8] تحقيقات روانشناختي نيز نشان داده است كه اظهار محبت و علاقه به ديگران، باعث نفوذ و استحكام در روابط اجتماعي افراد خواهد شد.
2. نيكو سخن گفتن يكي ديگر از عواملي است كه ميتواند رفتار شما را با ديگران بهبود بخشد. سعي كنيد با ديگران همانگونه سخن بگوئيد كه دوست داريد ديگران با شما سخن بگويند.[9]
3. گشادهرويي؛ هر مسلمان وظيفه دارد با لبخند و چهرة گشاده با ديگران به خصوص پدر و مادر و خويشاوندان روبرو شود.[10]
4. در برابر ديگران فروتني و تواضع از خود نشان دهيد و به اين نكته توجه داشته باشيد كه انسانهاي متواضع و فروتن را همگان دوست دارند، در روايتي از امام علي ـ عليه السّلام ـ آمده است: نتيجة تواضع، محبت است و نتيجة غرور و گردنكشي دشنام.[11]
5. توصيه ميشود كه هيچگاه رفتار و يا سخنان حاكي از خشم و عصبانيت از خود نشان ندهيد. خشمگين شدن و پرخاشگري منشأ بسياري از اختلافات خانوادگي است. از اين رو نميتوان اميدوار بود كه جمعي از فاميل در كنار هم به مسالمت و امنيت زندگي كنند مگر آنكه همة ايشان تصميم بگيرند كه هيچگاه بر همديگر خشمناك نشوند. لذا شما نيز سعي كنيد كه به همگان احترام بگذاريد و حتي برخوردهاي ناپسند ديگران را با رفتار شايسته پاسخ دهيد وقتي ديگران رفتار شايسته را از شما مشاهده كردند، قطعاً نظر و نحوة برخورد آنها نيز تغيير خواهد نمود.
6. در تكميل راهكارهاي ياد شده و به منظور استفاده از يك روش نظاممند، بهتر است در مواقعي كه تنها هستيد و حوصله فكر كردن و برنامهريزي داريد، همة آن موقعيتها و صحنههايي را كه در برخورد با ديگران رفتار مناسب از خودتان نشان ندادهايد، مجسّم نموده و نقاط ضعف رفتار خود را برشماريد، و روي كاغذ بنويسيد، سپس برخورد مناسب با هر موقعيت را در مقابل آن يادداشت كنيد، در ضمن پيامدهاي رفتار مورد نظر را نيز ارزيابي كنيد و تصميم بگيريد يا حتي به خود تلقين نمائيد كه بعد از اين بايد اينگونه رفتار كنم، و براي هرگونه رفتار حتي رفتارهاي نامناسب ديگران، چندين نوع پاسخ مناسب در نظر بگيريد، در موقعيتهاي عيني كه با والدين و ديگر دوستان روبرو ميشويد، سعي كنيد آن برنامه از قبل تعيين شده را به خاطر آورده و نكات اصلي آن را رعايت كنيد، تمرين اين برنامه رفتاري، بسيار مفيد خواهد بود.[12]
منابع كمكي: 1. سيد احمد احمدي، روانشناسي نوجوانان و جوانان، مشعل، 1373.
2. محمد اصفهاني، اخلاق ديني در انديشة شيعي، نهاوندي، 1378.
3. مينو كسائيان، والدين ناسالم (بحثي پيرامون روابط والدين و فرزندان) ماني، 1378.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . سورة نساء، آية 364، سورة اسراء، آية 23.
[2] . سورة بقره، آية 83، سورة اسراء، آية 53.
[3] . محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، ج 2، ص 99.
[4] . محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 36، ص 287.
[5] . همان، ج 78، ص 136.
[6] . سورة حجرات، آية 12.
[7] . سورة آلعمران، آية 134.
[8] . محمد بن يعقوب كليني، الاصول من الكافي، ج 2، ص 644.
[9] محمد حسين طباطبايي، الميزان، ج 1، ص 220.
[10] . نهجالبلاغه، حكمت 325.
[11] . آمدي، غررالحكم، فصل 23، حديث 27.
[12] . براي آشنايي با «برنامة‌تغيير رفتار» مراجعه شود به: علياكبر سيف، تغيير رفتار و رفتار درماني، نشر روان. 1379، فصل 3.
در پاسخ به سؤال لازم است ابتدا به اين مقدمه اشاره كنم كه: نوجوان به تدريج كه از سرزميني آرام و بيخيال كودكي به دشتهاي پرحادثة بلوغ ميرسد، دگرگونيهايي را در خويش (هم در بُعد جسماني و هم در بُعد رفتاري) احساس ميكند، رفتارها، برخوردها و روابط نوجوان با اطرافيان گاه با مشكل روبرو ميشود. امّا بايد توجه داشت كه اين رفتارهاي به ظاهر ناسازگار تا حدودي برخواسته از ويژگيهاي دوران نوجواني است و نميتوان دربارة آن قضاوت اخلاقي نمود. امّا در عين حال به اين معنا هم نيست كه همة رفتارهاي جوانان و نوجوانان را مطلوب و مقتضاي دورة سنّي آنها دانست، بلكه در پارهاي از موارد واقعاً رفتارهاي نوجوانان و اخلاق اجتماعي آنان ناهنجار و ناپسند است كه هم والدين و هم فرزندان بايد در بهبود و اصلاح آن بكوشند. در مورد شما خواهر گرامي نيز بايد عرض نمود كه اگر واقعاً رفتار و برخوردهاي شما با همه و مخصوصاً با پدر و مادرتان، رضايتبخش نيست و فكر ميكنيد كه نياز به اصلاح دارد، بايد به اين نكته توجه داشته باشيد كه «رفتارها» و «برخوردهاي» افراد با ديگران شديداً‌تحت تأثير «بينشها» و «نگرشهاي»افراد نسبت به ديگران است. اغلب ما فكر ميكنيم رفتارهاي ما واكنشي است كه از حوادث بيروني ناشي ميشود، امّا در واقع شديدترين ناراحتي يا خشنوديها ناشي از بينشها و باورهاي ما هستند. بنابراين اگر شما ميخواهيد رفتار خود را با پدر و مادر و ديگران بهتر و سالمتر نمائيد. بايد باورها و احساسات خود را نسبت به آنها تغيير دهيد. مهمترين عوامل كه ميتواند شما را در اين امر ياري كند، توجه به سه نكته است:
1. توجه به مقام ارزشمند پدر و مادر و اهميت حُسن معاشرت با ديگران؛ خداوند متعال، در آيات متعدد به اطاعت از پدر و مادر و برخورد شايسته با آنان سفارش نموده است، بگونهاي كه نيكي و برخورد شايسته با پدر و مادر را بعد از پرستش پروردگار دانسته است.[1] در روابط با ديگران نيز توصيه به اخلاق شايسته و نيكو شده است[2] لذا سعي كنيد كه نگرش و تصوير مثبت در مورد ديگران به خصوص پدر و مادر را در خود ايجاد نمائيد.
2. توجه به نتايج مطلوب و فوايد اخلاق شايسته؛ علاوه برآن كه آيات قرآن و روايات، از حُسن خُلق بالاترين ستايشها شده است و از آن به نشانة كمال ايمان،[3] كمال دين[4]، بهترين همنشيني و راه نزديك شدن به خدا[5]، ياد شده است، تجربه نيز نشان داده است كه خوشاخلاقي داراي آثار و فايدههاي فراوان فردي و اجتماعي، دنيايي و آخرتي است مانند: آسايشبخش زندگي، عامل نفوذ در قلب مردم، عزّت و سربلندي و بهرهمندي از نعمتهاي بيكران الهي.
3. نبايد هميشه ديگران را مقصر دانست؛ و نسبت به ديگران بدبين بود چون بدبيني نسبت به ديگران و تبيين رفتار ديگران با ديد منفي، باعث ميشود كه انسان رفتار نادرست از خود نشان دهد، بلكه بايد رفتار ديگران را با حُسن ظن و خوشبيني تبيين نمود،[6] در مواردي هم كه واقعاً برخورد اطرافيان با غرض سوء باشد، عفو و گذشت، بهتر از برخورد نادرست و عكسالعمل نامطلوب نشان دادن است.[7]
پس از آنكه اين سه نكته را به دقّت مورد توجه قرار داديد و بينش مثبت نسبت به اطرافيان برايتان حاصل شد، در مقام عمل و رفتار نيز موفق خواهيد شد كه با اطرافيان رفتار بهتري از خود نشان دهيد. البتّه ابتدا بايد تمرين كرد و رفتارهاي شايسته را در موقعيتهاي مختلف بايد تكرار نمود. بهترين كارهاي عملي كه بكارگيري آنها ميتواند رفتار و روابط شما را با ديگران بهبود بخشد اين است كه به دستورات اخلاقي كه در آيات و روايات آمده است، عمل نمائيد. عمدهترين آنها عبارتند از:
1. اظهار محبت به ديگران؛ سعي كنيد به ديگرن به خصوص پدر و مادر، اظهار محبت كنيد و از علاقة باطني كه نسبت به آنان داريد، پرده برداريد.[8] تحقيقات روانشناختي نيز نشان داده است كه اظهار محبت و علاقه به ديگران، باعث نفوذ و استحكام در روابط اجتماعي افراد خواهد شد.
2. نيكو سخن گفتن يكي ديگر از عواملي است كه ميتواند رفتار شما را با ديگران بهبود بخشد. سعي كنيد با ديگران همانگونه سخن بگوئيد كه دوست داريد ديگران با شما سخن بگويند.[9]
3. گشادهرويي؛ هر مسلمان وظيفه دارد با لبخند و چهرة گشاده با ديگران به خصوص پدر و مادر و خويشاوندان روبرو شود.[10]
4. در برابر ديگران فروتني و تواضع از خود نشان دهيد و به اين نكته توجه داشته باشيد كه انسانهاي متواضع و فروتن را همگان دوست دارند، در روايتي از امام علي ـ عليه السّلام ـ آمده است: نتيجة تواضع، محبت است و نتيجة غرور و گردنكشي دشنام.[11]
5. توصيه ميشود كه هيچگاه رفتار و يا سخنان حاكي از خشم و عصبانيت از خود نشان ندهيد. خشمگين شدن و پرخاشگري منشأ بسياري از اختلافات خانوادگي است. از اين رو نميتوان اميدوار بود كه جمعي از فاميل در كنار هم به مسالمت و امنيت زندگي كنند مگر آنكه همة ايشان تصميم بگيرند كه هيچگاه بر همديگر خشمناك نشوند. لذا شما نيز سعي كنيد كه به همگان احترام بگذاريد و حتي برخوردهاي ناپسند ديگران را با رفتار شايسته پاسخ دهيد وقتي ديگران رفتار شايسته را از شما مشاهده كردند، قطعاً نظر و نحوة برخورد آنها نيز تغيير خواهد نمود.
6. در تكميل راهكارهاي ياد شده و به منظور استفاده از يك روش نظاممند، بهتر است در مواقعي كه تنها هستيد و حوصله فكر كردن و برنامهريزي داريد، همة آن موقعيتها و صحنههايي را كه در برخورد با ديگران رفتار مناسب از خودتان نشان ندادهايد، مجسّم نموده و نقاط ضعف رفتار خود را برشماريد، و روي كاغذ بنويسيد، سپس برخورد مناسب با هر موقعيت را در مقابل آن يادداشت كنيد، در ضمن پيامدهاي رفتار مورد نظر را نيز ارزيابي كنيد و تصميم بگيريد يا حتي به خود تلقين نمائيد كه بعد از اين بايد اينگونه رفتار كنم، و براي هرگونه رفتار حتي رفتارهاي نامناسب ديگران، چندين نوع پاسخ مناسب در نظر بگيريد، در موقعيتهاي عيني كه با والدين و ديگر دوستان روبرو ميشويد، سعي كنيد آن برنامه از قبل تعيين شده را به خاطر آورده و نكات اصلي آن را رعايت كنيد، تمرين اين برنامه رفتاري، بسيار مفيد خواهد بود.[12]
منابع كمكي: 1. سيد احمد احمدي، روانشناسي نوجوانان و جوانان، مشعل، 1373.
2. محمد اصفهاني، اخلاق ديني در انديشة شيعي، نهاوندي، 1378.
3. مينو كسائيان، والدين ناسالم (بحثي پيرامون روابط والدين و فرزندان) ماني، 1378.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . سورة نساء، آية 364، سورة اسراء، آية 23.
[2] . سورة بقره، آية 83، سورة اسراء، آية 53.
[3] . محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، ج 2، ص 99.
[4] . محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 36، ص 287.
[5] . همان، ج 78، ص 136.
[6] . سورة حجرات، آية 12.
[7] . سورة آلعمران، آية 134.
[8] . محمد بن يعقوب كليني، الاصول من الكافي، ج 2، ص 644.
[9] محمد حسين طباطبايي، الميزان، ج 1، ص 220.
[10] . نهجالبلاغه، حكمت 325.
[11] . آمدي، غررالحكم، فصل 23، حديث 27.
[12] . براي آشنايي با «برنامة‌تغيير رفتار» مراجعه شود به: علياكبر سيف، تغيير رفتار و رفتار درماني، نشر روان. 1379، فصل 3.
