پرسش :
با توجه به منع از نگاه به نامحرم هوس آلوده چگونه مي توان از تداعي شدن تصوير نامحرم پس از ديدن اوليه جلوگيري كرده و از شيطانِ رجيم در امان ماند؟
پاسخ :
تقواي چشم و كنتل تصاوير ديده شدة آن مشكل است امّا اين بدان معني نيست كه ما هيچ تسلطي نمي توانيم داشته باشيم براي اينكه مهار چشم و تصويرهايش را به دست بگيريم لازم است با هم به مطالب ذيل توجه كنيم نكاتي كه به ما كمك مي كند تا دل را از تسخير نامحرمان و هوس حفظ كنيم.
1. حافظه ها: نظريه پردازان يادگيري براي انسان سه نوع حافظه حسي، كوتاه مدت و بلندمدت ذكر مي كنند. ابتدا محرك هاي محيط مثل نور، صدا، حرارت، بو، اشخاص و... به وسيله گيرنده هاي مختلف چون چشم، گوش، پوست، بيني و غيره دريافت مي شوند و براي مدتي كوتاه (حدود يك تا سه ثانيه) در حافظه حسي ذخيره مي گردند ما از طريق فرآيند توجه و ادراك از وجود اين محرك ها آگاه مي شويم. بخشي از اين اطلاعات كه بر اثر توجه به صورت الگوهاي تصوير ذهني صداها، يا معاني رمزگرداني مي گردند (به رمز در مي آيند) وارد حافظه كوتاه مدت مي شوند اطلاعات وارده به حافظه كوتاه مدت براي حدود 15 تا 30 ثانيه در اين حافظه ذخيره مي شوند بخشي از اين اطلاعات كه با اطلاعات يادگرفته شدة قبلي ارتباط برقرار مي كنند به حافظه درازمدت انتقال مي يابند. اطلاعات وارده به حافظه درازمدت به صورت سازمان يافته در مي آيند كه براي مدت هاي طولاني، در آنجا باقي مي مانند اطلاعات موجود در حافظة درازمدت در صورت لزوم به حافظه كوتاه مدت بازگشت مي نمايند[1]
نگاه به نامحرم ______ حافظه حسي ______ 1. با دقت و توجه به آن تصوير(ورود تصوير به حافظه كوتاه مدت = حافظه دراز مدت = عدم دقت و توجه= فراموشي
با توجه به مطالب بالا بايد گفت يكي از راه هاي حذف تصوير نامحرم پس از ديدن توجه و دقت نكردن به آن تصوير است (فكر نكردن و تأمل نكردن به آن و كوتاه كردن زمان نگاه تا حد امكان يعني به محض ديدن، چشم ها را كنترل كرد) كنترل نگاه تا به مرحله حافظه كوتاه مدت نرسيده خيلي راحت تر است و حذف آن از حافظه كوتاه مدت به مراتب سخت تر از محو كردن آن از حافظه بلندمدت است.
چگونگي حذف (فراموشي) تصوير از حافظه حسي از مجموع اطلاعات فراواني كه در هر لحظه به حافظه حسي ما وارد مي شود تنها آن اطلاعاتي كه «مورد توجه» ما قرار مي گيرند انتخاب مي شوند و براي پردازش به بخش هاي ديگر حافظه سپرده مي شوند بنابر بهترين راه حذف آن از حافظه حسي بي توجهي به آنهاست. [2]
چگونگي حذف اطلاعات تصوير ذهن از حافظه بلندمدت مهم ترين عامل فراموشي يا حذف تصاوير از حافظه كوتاه مدت جانشيني (displacement) مطالب جديد با مطالب قديمي است، علت ديگر فراموشي حذف خود به خودي آنها بر اثر گذشت زمان يا محو اثر است[3] در زير به چندين جانشيني اشاره مي كنم 1. ذكر مداوم 2. توجه و دقت به لذت هاي حلال و مشروع 3. توجه به ضررهاي دنيوي و اخروي لذت هاي نامشروع و... . پس با اين جايگزين ها ديگر مجال و فرصتي باقي نمي ماند كه به آن تصوير توجه و دقت كنيم.
2. افكار مثبت: هرگز از كلمات نمي توانم، ممكن نيست فراموش كنم استفاده نكنيد بجاي آن بگوئيد چون كه خداوند رحمان خواسته بايد فراموشش كنم و به خود تلقين كنيد كه از پس اين كار به راحتي بر مي آيند.
3. جبهه ايمان: اگر انسان به تقويت ايمان خود مبادرت كند تا جايي كه عالم را محضر خدا ببيند به هر تصويري اجازة ورود به خانة دل نمي دهد و در نبرد بين جبهه ايمان و جبهه نگاه حرام برد با جبهه ايمان است. وقتي كه انسان به خدا توجه دارد و خانه دلش و چشم جانش را به محبوبش پر كرد اصلاً جايي براي غير پيدا نمي شود پس به محض اينكه تصوير نامحرم وارد خانه چشم شد متوجه مي شود كه جايي براي او نيست بنابراين از همانجا عقب گرد مي كند.
آري در يك قلب جاي دو معشوق نيست.
4. كنترل نگاههاي قصول: پيامبر ـ صلّي اللّه عليه و آله و سلّم ـ فرمود: از نگاههاي اضافي پرهيز كنيد كه بذر هوس مي پاشد و غفلت به بار مي آورد «اياكم و فضولَ النظرِ فاِنَّه يَبذُري الهوي و يُوَلِّدُ الغفلةَ»[4]. انسان نمي تواند در جامعه چشم بسته راه برود و ناخودآگاه چشم به نامحرم مي افتد ولي دستور است كه ما بايد چشمان خود را از آنچه كه خداوند حرام كرده است حفظ كنيم. يكي از راه هاي حفظ اين است كه انسان كاري كند كه كمتر با نامحرم اختلاط و گفتگوي غيرضروري داشته باشد و اگر نگاهش به نامحرم افتاد سريع چشم خود را از او بازگرداند در روايت داريم هر كه چشمش را از حرام پر كند خدا در قيامت چشم او را از آتش پر مي كند[5] و اگر در خيابان حركت مي كند از نگاههاي زائد به اين سوي و آن سوي خودداري كند و هرگاه نگاهش به نامحرمي افتاد به ياد عذاب هايي بيفتد كه خداوند براي افراد هوس باز در نظر گرفته است و يا در رواياتي كه گفته اگر به نامحرم نگاه سوء كنيد به محرم شما نگاه سوء مي شود تأمل كند. گاهي هم به فوائد حفظ ديده از نامحرم توجه نمائيد. پيامبر خدا ـ صلّي اللّه عليه و آله و سلّم ـ فرمودند: هيچ مرد مسلماني نيست كه نگاهش به زني بيفتد و چشم خود را پايين اندازد مگر اين كه خداوند متعال به او توفيق عبادت دهد كه شيريني آن را در دل خودش بيابد.[6] امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند: هرگاه كسي نگاهش به زني بيفتد و چشم خود را به طرف آسمان كند يا آن را بر هم نهد، هنوز چشم برهم نزده خداوند از حورالعين به ازدواج او درآورد.[7]
5. جايگزيني حلال: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند هرگاه فردي از شما زني را ديد و از او خوشش آمد برود منزل خود نزد همسرش زيرا نظير آن چه ديده است در همسر خود او نيز هست شيطان را به دل خود راه ندهد و چشم خود را از آن زن برگرداند. اگر زن ندارد دو ركعت نماز بخواند و بسيار حمد خدا گويد و بر پيامبر و آل او صلوات فرستد و آن گاه از خداوند مسألت كند كه از فضل خويش عطايش فرمايد. خداوند از روي مهر و رأفت خود نياز او را برطرف ساخت.[8]
6. تكرار: در مورد آن تصوير با كسي سخن نگو، يا چيزي ننويس چرا كه اين امر باعث تثبيت آن تصوير در ذهن است و همچنين درباره اش فكر نكن. چرا كه اگر اين افكار تداوم يابد عاقبت به گناه عملي و چشم چراني و... مي انجامد.
7. توجه به بزرگي خداوند: كسي كه به خداوند عشق بورزد همان كاري را مي كند كه او مي خواهد او حاضر است بخاطر عشقش همه كس را فراموش كند مگر افرادي كه خدايش راضي است با آنها باشد كسي كه خداوند در نظرش بزرگ جلوه كند غيرخدا در نظرش كوچك مي نمايد «عَظُم الخالق في انفسهم فصَغُر مادونه في اعينهم»[9] و از طرفي كسي كه به نعمت هاي خداوندمخصوصاً قدرت بينايي توجه كند و بداند كه شكر يعني اجتناب از محارم. ديگر با آن چشم نمي تواند نامحرم را نگاه كند به عبارت ديگر كسي كه خانه دلش پر از ياد خداوند و نعمت هاي او و محبت به او گشت با چشم دلش نيز به طور ناخودآگاه نمي تواند غيرخدا و جلوهايش چيزي را ببيند او ديگر در پي شكر از خداست و با چشم نيز عبارت و شكر او (گريه از روي ترس از خدا، نگاه به عالم، نگاه به والدين، نگاه به قرآن و...) را بجاي مي آورد.
8. دعا و ذكر:
ذكر (يا خَيرَ حبيبٍ و محبوبٍ صلِّ علي محمد و آله) اي بهترين دوست و معشوق بر محمد و آل او صلوات بفرست براي غلبه بر وسوسه شيطان هنگام ديدن نامحرم بسيار مؤثر و كارساز است.
9. زياد بگوئيد «هر آنچه نپايد دلبستگي نشايد» به اين ترتيب دنبال لذتي باشيد كه هم پايدار و هم كمال آور باشد و به عنوان مثال ازدواج لذت دارد پايدار هم هست چون پيوندي است كه امضاي شارع زير آن است و انسان در پرتو آن به كمال نيز مي رسد چرا كه دستور خداوند را انجام داده است و از بسياري از گناهان محفوظ مانده است.[10]
10. در مورد سرگذشت افرادي كه بخاطرخداوند از گناه چشم پوشي كردند و در عوض مورد رحمت خداوند قرار گرفته مثل ابن سيرين[11] و شيخ رجبعلي خياط[12] مطالعه كنيد اين كار باعث مي شود كه با فرشته ياد حق، ديو ياد گناه از دل بيرون رود.
منابع كمكي:
1. كيمياي محبت، محمدمحمدي ري شهري، دارالحديث.
2. گناهان كبيره، شهيد دستغيب، كانون تربيت شيراز.
3. تفسير نمونه، تفسير آيه 30 نور (قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ)
امام علي ـ عليه السّلام ـ :
مَن عَفَّتْ اطرافُهُ حَسُنَتْ أوصافُه
هر كه نگاه هايش پاك باشد اوصافش نيكو شود.
ميزان الحكمه، باب نظر
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . روش هاي يادگيري و مطالعه، دكتر علي اكبر سيف، چاپ دوم، 1379، نشر دوران، ص 21.
[2] . همان، ص 47 (با كمي تغيير).
[3] . همان، ص 48.
[4] . ميزان الحكمه، ترجمه حميدرضا شيخي، چاپ سوم، 1381، دارالحديث قم، ص 6314.
[5] . همان، ص 6323.
[6] . همان، ص 6323.
[7] . همان، ص 6325.
[8] . همان، ص 6325.
[9] . نهج البلاغه، خطبه 193، ترجمه محمد دشتي، قم، انتشارات تهذيب، چ 2، 1380.
[10] . كيمياي محبت، محمد محمدي ري شهري، ناشر دارالحديث، ح چاپ دوم، 1378، ص 193.
[11] . ر.ك به كتاب داستان راستان استاد شهيد مطهري (ره).
[12] . ر.ك به كتاب كيمياي محبت از محمد محمدي ري شهري، دارالحديث قم.
تقواي چشم و كنتل تصاوير ديده شدة آن مشكل است امّا اين بدان معني نيست كه ما هيچ تسلطي نمي توانيم داشته باشيم براي اينكه مهار چشم و تصويرهايش را به دست بگيريم لازم است با هم به مطالب ذيل توجه كنيم نكاتي كه به ما كمك مي كند تا دل را از تسخير نامحرمان و هوس حفظ كنيم.
1. حافظه ها: نظريه پردازان يادگيري براي انسان سه نوع حافظه حسي، كوتاه مدت و بلندمدت ذكر مي كنند. ابتدا محرك هاي محيط مثل نور، صدا، حرارت، بو، اشخاص و... به وسيله گيرنده هاي مختلف چون چشم، گوش، پوست، بيني و غيره دريافت مي شوند و براي مدتي كوتاه (حدود يك تا سه ثانيه) در حافظه حسي ذخيره مي گردند ما از طريق فرآيند توجه و ادراك از وجود اين محرك ها آگاه مي شويم. بخشي از اين اطلاعات كه بر اثر توجه به صورت الگوهاي تصوير ذهني صداها، يا معاني رمزگرداني مي گردند (به رمز در مي آيند) وارد حافظه كوتاه مدت مي شوند اطلاعات وارده به حافظه كوتاه مدت براي حدود 15 تا 30 ثانيه در اين حافظه ذخيره مي شوند بخشي از اين اطلاعات كه با اطلاعات يادگرفته شدة قبلي ارتباط برقرار مي كنند به حافظه درازمدت انتقال مي يابند. اطلاعات وارده به حافظه درازمدت به صورت سازمان يافته در مي آيند كه براي مدت هاي طولاني، در آنجا باقي مي مانند اطلاعات موجود در حافظة درازمدت در صورت لزوم به حافظه كوتاه مدت بازگشت مي نمايند[1]
نگاه به نامحرم ______ حافظه حسي ______ 1. با دقت و توجه به آن تصوير(ورود تصوير به حافظه كوتاه مدت = حافظه دراز مدت = عدم دقت و توجه= فراموشي
با توجه به مطالب بالا بايد گفت يكي از راه هاي حذف تصوير نامحرم پس از ديدن توجه و دقت نكردن به آن تصوير است (فكر نكردن و تأمل نكردن به آن و كوتاه كردن زمان نگاه تا حد امكان يعني به محض ديدن، چشم ها را كنترل كرد) كنترل نگاه تا به مرحله حافظه كوتاه مدت نرسيده خيلي راحت تر است و حذف آن از حافظه كوتاه مدت به مراتب سخت تر از محو كردن آن از حافظه بلندمدت است.
چگونگي حذف (فراموشي) تصوير از حافظه حسي از مجموع اطلاعات فراواني كه در هر لحظه به حافظه حسي ما وارد مي شود تنها آن اطلاعاتي كه «مورد توجه» ما قرار مي گيرند انتخاب مي شوند و براي پردازش به بخش هاي ديگر حافظه سپرده مي شوند بنابر بهترين راه حذف آن از حافظه حسي بي توجهي به آنهاست. [2]
چگونگي حذف اطلاعات تصوير ذهن از حافظه بلندمدت مهم ترين عامل فراموشي يا حذف تصاوير از حافظه كوتاه مدت جانشيني (displacement) مطالب جديد با مطالب قديمي است، علت ديگر فراموشي حذف خود به خودي آنها بر اثر گذشت زمان يا محو اثر است[3] در زير به چندين جانشيني اشاره مي كنم 1. ذكر مداوم 2. توجه و دقت به لذت هاي حلال و مشروع 3. توجه به ضررهاي دنيوي و اخروي لذت هاي نامشروع و... . پس با اين جايگزين ها ديگر مجال و فرصتي باقي نمي ماند كه به آن تصوير توجه و دقت كنيم.
2. افكار مثبت: هرگز از كلمات نمي توانم، ممكن نيست فراموش كنم استفاده نكنيد بجاي آن بگوئيد چون كه خداوند رحمان خواسته بايد فراموشش كنم و به خود تلقين كنيد كه از پس اين كار به راحتي بر مي آيند.
3. جبهه ايمان: اگر انسان به تقويت ايمان خود مبادرت كند تا جايي كه عالم را محضر خدا ببيند به هر تصويري اجازة ورود به خانة دل نمي دهد و در نبرد بين جبهه ايمان و جبهه نگاه حرام برد با جبهه ايمان است. وقتي كه انسان به خدا توجه دارد و خانه دلش و چشم جانش را به محبوبش پر كرد اصلاً جايي براي غير پيدا نمي شود پس به محض اينكه تصوير نامحرم وارد خانه چشم شد متوجه مي شود كه جايي براي او نيست بنابراين از همانجا عقب گرد مي كند.
آري در يك قلب جاي دو معشوق نيست.
4. كنترل نگاههاي قصول: پيامبر ـ صلّي اللّه عليه و آله و سلّم ـ فرمود: از نگاههاي اضافي پرهيز كنيد كه بذر هوس مي پاشد و غفلت به بار مي آورد «اياكم و فضولَ النظرِ فاِنَّه يَبذُري الهوي و يُوَلِّدُ الغفلةَ»[4]. انسان نمي تواند در جامعه چشم بسته راه برود و ناخودآگاه چشم به نامحرم مي افتد ولي دستور است كه ما بايد چشمان خود را از آنچه كه خداوند حرام كرده است حفظ كنيم. يكي از راه هاي حفظ اين است كه انسان كاري كند كه كمتر با نامحرم اختلاط و گفتگوي غيرضروري داشته باشد و اگر نگاهش به نامحرم افتاد سريع چشم خود را از او بازگرداند در روايت داريم هر كه چشمش را از حرام پر كند خدا در قيامت چشم او را از آتش پر مي كند[5] و اگر در خيابان حركت مي كند از نگاههاي زائد به اين سوي و آن سوي خودداري كند و هرگاه نگاهش به نامحرمي افتاد به ياد عذاب هايي بيفتد كه خداوند براي افراد هوس باز در نظر گرفته است و يا در رواياتي كه گفته اگر به نامحرم نگاه سوء كنيد به محرم شما نگاه سوء مي شود تأمل كند. گاهي هم به فوائد حفظ ديده از نامحرم توجه نمائيد. پيامبر خدا ـ صلّي اللّه عليه و آله و سلّم ـ فرمودند: هيچ مرد مسلماني نيست كه نگاهش به زني بيفتد و چشم خود را پايين اندازد مگر اين كه خداوند متعال به او توفيق عبادت دهد كه شيريني آن را در دل خودش بيابد.[6] امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند: هرگاه كسي نگاهش به زني بيفتد و چشم خود را به طرف آسمان كند يا آن را بر هم نهد، هنوز چشم برهم نزده خداوند از حورالعين به ازدواج او درآورد.[7]
5. جايگزيني حلال: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند هرگاه فردي از شما زني را ديد و از او خوشش آمد برود منزل خود نزد همسرش زيرا نظير آن چه ديده است در همسر خود او نيز هست شيطان را به دل خود راه ندهد و چشم خود را از آن زن برگرداند. اگر زن ندارد دو ركعت نماز بخواند و بسيار حمد خدا گويد و بر پيامبر و آل او صلوات فرستد و آن گاه از خداوند مسألت كند كه از فضل خويش عطايش فرمايد. خداوند از روي مهر و رأفت خود نياز او را برطرف ساخت.[8]
6. تكرار: در مورد آن تصوير با كسي سخن نگو، يا چيزي ننويس چرا كه اين امر باعث تثبيت آن تصوير در ذهن است و همچنين درباره اش فكر نكن. چرا كه اگر اين افكار تداوم يابد عاقبت به گناه عملي و چشم چراني و... مي انجامد.
7. توجه به بزرگي خداوند: كسي كه به خداوند عشق بورزد همان كاري را مي كند كه او مي خواهد او حاضر است بخاطر عشقش همه كس را فراموش كند مگر افرادي كه خدايش راضي است با آنها باشد كسي كه خداوند در نظرش بزرگ جلوه كند غيرخدا در نظرش كوچك مي نمايد «عَظُم الخالق في انفسهم فصَغُر مادونه في اعينهم»[9] و از طرفي كسي كه به نعمت هاي خداوندمخصوصاً قدرت بينايي توجه كند و بداند كه شكر يعني اجتناب از محارم. ديگر با آن چشم نمي تواند نامحرم را نگاه كند به عبارت ديگر كسي كه خانه دلش پر از ياد خداوند و نعمت هاي او و محبت به او گشت با چشم دلش نيز به طور ناخودآگاه نمي تواند غيرخدا و جلوهايش چيزي را ببيند او ديگر در پي شكر از خداست و با چشم نيز عبارت و شكر او (گريه از روي ترس از خدا، نگاه به عالم، نگاه به والدين، نگاه به قرآن و...) را بجاي مي آورد.
8. دعا و ذكر:
ذكر (يا خَيرَ حبيبٍ و محبوبٍ صلِّ علي محمد و آله) اي بهترين دوست و معشوق بر محمد و آل او صلوات بفرست براي غلبه بر وسوسه شيطان هنگام ديدن نامحرم بسيار مؤثر و كارساز است.
9. زياد بگوئيد «هر آنچه نپايد دلبستگي نشايد» به اين ترتيب دنبال لذتي باشيد كه هم پايدار و هم كمال آور باشد و به عنوان مثال ازدواج لذت دارد پايدار هم هست چون پيوندي است كه امضاي شارع زير آن است و انسان در پرتو آن به كمال نيز مي رسد چرا كه دستور خداوند را انجام داده است و از بسياري از گناهان محفوظ مانده است.[10]
10. در مورد سرگذشت افرادي كه بخاطرخداوند از گناه چشم پوشي كردند و در عوض مورد رحمت خداوند قرار گرفته مثل ابن سيرين[11] و شيخ رجبعلي خياط[12] مطالعه كنيد اين كار باعث مي شود كه با فرشته ياد حق، ديو ياد گناه از دل بيرون رود.
منابع كمكي:
1. كيمياي محبت، محمدمحمدي ري شهري، دارالحديث.
2. گناهان كبيره، شهيد دستغيب، كانون تربيت شيراز.
3. تفسير نمونه، تفسير آيه 30 نور (قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ)
امام علي ـ عليه السّلام ـ :
مَن عَفَّتْ اطرافُهُ حَسُنَتْ أوصافُه
هر كه نگاه هايش پاك باشد اوصافش نيكو شود.
ميزان الحكمه، باب نظر
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . روش هاي يادگيري و مطالعه، دكتر علي اكبر سيف، چاپ دوم، 1379، نشر دوران، ص 21.
[2] . همان، ص 47 (با كمي تغيير).
[3] . همان، ص 48.
[4] . ميزان الحكمه، ترجمه حميدرضا شيخي، چاپ سوم، 1381، دارالحديث قم، ص 6314.
[5] . همان، ص 6323.
[6] . همان، ص 6323.
[7] . همان، ص 6325.
[8] . همان، ص 6325.
[9] . نهج البلاغه، خطبه 193، ترجمه محمد دشتي، قم، انتشارات تهذيب، چ 2، 1380.
[10] . كيمياي محبت، محمد محمدي ري شهري، ناشر دارالحديث، ح چاپ دوم، 1378، ص 193.
[11] . ر.ك به كتاب داستان راستان استاد شهيد مطهري (ره).
[12] . ر.ك به كتاب كيمياي محبت از محمد محمدي ري شهري، دارالحديث قم.
