پرسش :

آیا می شود به کمک آلات موسیقی ایرانی، سیر و سلوک عارفانه کرد؟ توضیح دهید.

پاسخ :
اگر کسی مدعی شود نغمه های موسیقی جنبه ملکوتی و ماورای طبیعی دارد، باید به این سوال پاسخ دهد که با توجه به اینکه جنبه ملکوتی و ماورای طبیعی در همه نفوس انسانی یکی است چرا این همه اختلاف در نغمه ها و نواهای موسیقی اقوام و ملل وجود دارد؟! این اختلاف به حدی است که گاهی بعضی از موسیقی های یک جامعه، برای دیگران نفرت انگیز و موجب ناراحتی عصبی می شود. این حقیقت بهترین شاهد است که تاثرات عواطف و هیجان هایی که به وسیله موسیقی برانگیخته می شود، مربوط به ذات و نفس انسانی نیست که همه در آن مساویند! حتی یک انسان در موقعیت و حالات روانی گوناگون، تاثرات و هیجان های مختلفی در مقابل یک نوع موسیقی از خود نشان می دهد.
بنابراین از آنجا که موسیقی ریشه در جنبه روحانی، معنوی و ماورایی انسان ندارد، نمی تواند مدد رسان سلوک عرفانی باشد که در حوزه ملکوتی و جنبه معنوی آدمی و ما بعد الطبیعی او جای دارد. علاوه بر آنکه اگر موسیقی موجب تعالی روح و معنوی انسان می شد، باید هر کس که بیشتر با آن سر و کار دارد، معنوی تر و دارای مقام و منزلت ملکوتی باشد و حال آنکه واقع، خلاف این موضوع را ثابت می کند.
گفتنی است: «معنی گرایی» نفوس آدمی، ریشه ای فطری دارد و به وسیله عبادت ها، خیرات، اعمال نیک، انجام دادن تکالیف و ریاضت معقول نفس ـ که همگی جزء فعالیت به شمار می روند نه انفعال ـ به فعلیت می رسد؛ نه با موسیقی که نخست هشیاری را از نفس بر می کند و آن گاه او را در اختیار ضرب ها، فواصل، کمیت ها و کیفیت های خویش می نهد. (1)
ناگفته نماند، مقصود از موسیقی در مباحث یاد شده، موسیقی رایج در میان بشر است، نه موسیقی و نغمه ای که در طبیعت نهفته و نهان است. البته نغمه ای که با فطرت آدمی عجین است، می تواند آدمی را به یاد حقیقت خویش ، جایگاه خود و معبود خویش بیندازد، همان نغمه های داودی که دل مشتاقان را به حرکت و جنب و جوش وا می داشت. بله اگر موسیقی بتواند حکایتگر آن نغمه های الهی باشد، قادر خواهد بود که مددکار سالک باشد.
انبیا را در درون هم نغمه هاست
طالبان را ز آن حیات بی بهاست
نشنود آن نغمه را گوش حس
کز ستم ها گوش حس باشد نجس
نشنود نغمه پری را آدمی
کاو بود ز اسرار پریان اعجمی
گرچه هم نغمه پری زین عالم است
نغمه دل برتر از هر دو دم است (2)
پی نوشتها:
1- در این خصوص نگا: عرفان اسلامی، ص 167-171.
2- مثنوی معنوی، دفتر 1، ابیات 1919-1922.