پرسش :

حدیث است که بالاترین درجه تقوا این است که در قلب انسان، جز خدا کسی وجود نداشته باشد. در اینجا مساله ای برای من مبهم است، آیا نمی توانم هم نوعان خود و دوستانم را ـ که به نحوی در ترقی و پیشرفتم نقش داشته و در حقیقت واسطه فیض بوده اند ـ دوست داشته باشم و به آنها عشق و محبت بورزم؟ به هر حال آنان نیز در دل من جا باز کرده اند؟!

پاسخ :
یکم. در آیات قرآن و روایات معصومین (علیه السلام) ، بر دوستی عده ای تاکید شده است؛ از جمله دوستی با پرهیزگاران، صبرپیشگان، نیکوکاران، پاکان، عدالت پیشگان، جهادگران، توکل کنندگان و تائبان. (1) بنابراین نباید پنداشت که خداوند دوستی را منحصر در خویش ساخته است.
دوم. بر اساس فرهنگ دینی ، به دلیل آنکه محبت نوعی وحدت پیدا کردن محبت با محبوب است (یعنی محب همان جا است که محبوب او در آنجا هست و محب با محبوب خود است، و از او جدا نخواهد بود) ، باید محبوبانی را برگزید که محبان حقیقی حضرت حق و محبوبان خداوند متعال باشند تا انسان با آنان و در عالم آنها (در جوار قدس حضرت)، مقصود و شاهد وجه کریم او باشند (2)
ای دل! آنجا رو که با تو روشنند
وز بلاها مر تو را چون جوشنند
در میان جان تو را جا می کنند
تا تو را پر باده چون جا می کنند
در میان جان ایشان خانه گیر
در فلک خانه کن ای بدر منیر!
چو عطارد دفتر دل وا کنند
تا که بر تو سرها پیدا کنند (3)
به هر حال محبت دوستانی که آدمی را به خدا نزدیک کرده و به محبوب اصلی و ازلی رهنمون می گرداند، ایرادی ندارد؛ اما دوستی با کسانی که انسان را از خدا دور نموده و وی را به بیراهه می کشانند، در فرهنگ اسلام تحریم شده است.
حارث از امام علی (علیه السلام) نقل می کند که ایشان درباره دو دوست مومن و دو دوست کافر فرمود: «اما دو دوست مومن که زندگی شان را بر اساس دوستی در راه فرمانبری از خدا گذاشته و بر اساس آن با یکدیگر بخشش ها کردند و به یکدیگر مهر ورزیدند؛ چون یکی شان پیش از دیگری بمیرد و خداوند جایگاه او را در بهشت به او نشان دهد، به شفاعت از دوستش می پردازد و می گوید: پروردگارا! دوستم، فلانی مرا به فرمانبرای از تو فرمان می داد و از معصیت و نافرمانی تو بازم می داشت ، پس او را بر همان هدایتی که مرا به آن استوار داشتی ، استوار بدار، تا آنچه را به من نشان داده ای به او نیز نشان دهی.
خداوند نیز دعای او را مستجاب می کند و چون این دو یکدیگر را نزد خداوند عز و جل می بینند، هریک از آنان به دوستش می گوید: خداوند به تو دوست پاداش خیر دهد، تو مرا به فرمانبری از خداوند، فرمان می دادی و از نافرمانی او بازم می داشتی.
اما دو کافری که براساس نافرمانی خدا با یکدیگر دوستی کردند و بر اساس این به یکدیگر بخشش ها نمودند و مهر ورزیدند، پس چون یکی شان پیش از دوستش بمیرد، خداوند جایش را در آتش به او نشان دهد. وی می گوید: پروردگارا! فلان دوستم مرا به نافرمانی از تو فرمان می داد و از فرمانبر ات بازم می داشت. پس او را بر ادامه گناهانی که مرا بر آن استوار داشت، استوار بدار تا عذابی را که به من نشان دادی به او نیز نشان دهی. پس چون در قیامت یکدیگر را نزد خداوند می بینند، هر یک از آنان به دوستش می گوید: خداوند به تو جزای بد بدهد، مرا به نافرمانی از خدا فرمان دادی و از فرمانبری اش باز می داشتی: آن گاه حضرت این آیه را تلاوت فرمود: (الاخلاء یومئذ بعضهم لبعض عدو الا المتقین) (4)
مشتری من خدای است او مرا
می کشد بالا که «الله اشتری»
خون بهای من جمال ذوالجلال
خون بهای خود خوردم کسب حلال
این خریداران مفلس را بهل
چه خریداری کند یک مشت گل
گل مخور گل را مخر گل را مجو ز
آنکه گل خوار است دایم زرد رو
دل بخور تا دایما باشی جوان
از تجلی چهره ات چون ارغوان (5)
پی نوشتها:
1- نگاه قرآنی به دوست و دشمن، گفتار سوم و پنجم.
2- همان.
3- مثنوی معنوی.
4- تفسیر قمی، ج 2، ص 287؛ بحار الانوار، ج 7، ص 173، ح 4.
5- مثنوی معنوی، دفتر 2، ابیات 2438-2442.