پرسش :
انسان چگونه می تواند همه چیز را خدایی ببیند و به توحید افعالی برسد؟ آیا گناهان گذشته در رسیدن به این مقام تاثیر دارد؟
پاسخ :
یکم. بر اساس پاره ای از اشارات سالکان، «معرفت به خداوند متعال» شش مرتبه دارد که عالی ترین آن «معرفت فنای در حق» است. اما قبل از آن «معرفت دیدار حق» است. سالک در این مرتبه خود حق را مشاهده می کند و در پرتو حق، ما سوی الله را نظاره گر است. این معرفت خود به سه نوع تقسیم می شود:
1.شهود توحید افعال،
2.شهود توحید صفات،
3.شهود توحید ذات،
در این مرتبه «شهود توحید افعال» سالک در مراتب سیر، به مقامی می رسد که هر فعلی را از حق می بیند و افعال سالک در فعل حق محو و فانی می شود. عارف در این مرتبه مصداق آیه شریفه (و ما رمیت اذ رمیت و لکن الله رمی) (1) می گردد و «و لا موثر فی الوجود الا الله» را به صورت حضوری در می یابد. در مرتبه شهود توحید صفات، سالک از فنای در فعل بالاتر می رود و صفات وجودی اش محو درصفات الهی می شود. در این مقام سالک تمام محامد را به حق باز می گرداند . در مرتبه شهود توحید ذات خودی نیز بر می خیزد.
ميان عاشق و معشوق هيچ حايل نيست
تو خود حجاب خودي حافظ از ميان برخيز
دوم. رسيدن به اين مرتبه ـ كه از عالي ترين مدارج معرفتي است ـ نيازمند عزمي راسخ، طلبي هميشگي، رياضتي طاقت فرسا و استادي مجرب است و با يك توصيه و يا بيشتر از آن، محقق نمي گردد. اما در حد پايين و اوليه مي توان گفت: بايد طالب معرفت به آداب و افعال چنان مقيد باشد كه هيچ كاري را انجام ندهد؛ مگر به امر و خواست و ميل خداوند و هيچ فعلي را ترك نگويد، مگر به نهي و اكراه پروردگار؛ يعني، اميال خودش را وارد در افعال قرار ندهد و ميل و اراده الهي را منشاء افعال خويش بداند. دست و پاي خداوند شود؛ نه دست و پاي خويشتن و آرزوها و اميال خود. «افعالش» بندگي و عبادت و عبوديت حق باشد؛ نه آثار خواسته هاي خود.
در توحيد صفاتي، آراسته به اخلاق، آداب و صفات الهي گردد. رحيم شود؛ چون خداوند ارحم الراحمين است. كريم شود؛ چون حضرت حق اكرم الاكرمين است. قدرتمند گردد؛ چون خداوند قادر متعال است. عالم شود، تا ظهور علم الهي گردد. به بيان ديگر، سعي كند صفات الهي مانند عفو، صبر، تقوا و احسان و... را در وجود خويش جلوه گر سازد و به آنها متصف شود. نسبت به خلق خداوند همچون حضرت حق ـ البته به اندازه مخلوقيت و ظرفيت خويش ـ خدمت كرده، عفو و بخشش و... داشته باشد.
راستي كن اي تو فخر راستان!
اي تو صدر و من درت را آستان!
آستان و صدر در معني كجاست
ما و من كو آن طرف كآن يار ماست
اي رهيده جان تو از ما و من
اي لطيفه روح اندر مرد و زن!
مرد و زن چون يك شود آن يك تويي
چونكه يكجا محو شد آنك تويي
اين من و ما بهر آن بر ساختي
تا تو با خود نرد خدمت باختي
تا من و توها همه يك جان شوند
عاقبت مستغرق جانان شوند. (2)
سوم. اگر سالك راه، از گناهان خويش نائب نباشد، به آن مقامات راه پيدا نخواهد كرد. از اين رو «توبه از گناهان و آلودگي ها» نخستين قدم در طي طريق و سلوك است. پس از توبه چهره مخالفت و عناد ـ كه بر اثر گناهان در نامه عمل آدمي ثبت شده بود ـ كنار رفته و در باطن قيافه آن قطعه مي شود: شرمندگي، ندامت، كوچكي، تضرع و اطاعت محض. هنگامي كه چنين شد، اثرش آن خواهد بود كه گناهان گذشته، تبديل به حسنات مي شود (3) در اين صورت نه تنها گناهان گذشته، مانع ارتقا و تعالي آدم و رسيدن به توحيد افعالي و صفاتي نخواهد شد؛ بلكه توبه از گناهان، زمينه را براي صعود، بيشتر فراهم خواهد ساخت.
گر سيه كردي تو نامه عمر خويش
توبه كن زآنها كه كردستي تو پيش
عمر اگر بگذشت ببخشش اين دم است
آب توبه ش ده اگر او بي نم است
بيخ عمرت را بده آب حيات
تا درخت عمر گردد با نبات
جمله ماضي ها ازين نيكو شدند
زهر پارينه از اين گردد چو قند
سيئات را مبدل كرد حق
تا همه طاعت شود آن ما سبق (4) و (5)
پی نوشتها:
1- انفال (8)، آیه 17.
2- مثنوي معنوي، دفتر 1 ابيات 1783-1788.
3- نگا: فرقان (25)، آيه 70 و 71؛ بحار الانوار، ج 7، ص 261 و 262، ح 12؛ و نيز ر. ك: مواقف حشر، ص 91-95.
4- مثنوي معنوي، دفتر 5، ابيات 2221-2225.
5- در خصوص توحيد افعالي نگا: تجلي و ظهور در عرفان اسلامي، ص 296-305.
یکم. بر اساس پاره ای از اشارات سالکان، «معرفت به خداوند متعال» شش مرتبه دارد که عالی ترین آن «معرفت فنای در حق» است. اما قبل از آن «معرفت دیدار حق» است. سالک در این مرتبه خود حق را مشاهده می کند و در پرتو حق، ما سوی الله را نظاره گر است. این معرفت خود به سه نوع تقسیم می شود:
1.شهود توحید افعال،
2.شهود توحید صفات،
3.شهود توحید ذات،
در این مرتبه «شهود توحید افعال» سالک در مراتب سیر، به مقامی می رسد که هر فعلی را از حق می بیند و افعال سالک در فعل حق محو و فانی می شود. عارف در این مرتبه مصداق آیه شریفه (و ما رمیت اذ رمیت و لکن الله رمی) (1) می گردد و «و لا موثر فی الوجود الا الله» را به صورت حضوری در می یابد. در مرتبه شهود توحید صفات، سالک از فنای در فعل بالاتر می رود و صفات وجودی اش محو درصفات الهی می شود. در این مقام سالک تمام محامد را به حق باز می گرداند . در مرتبه شهود توحید ذات خودی نیز بر می خیزد.
ميان عاشق و معشوق هيچ حايل نيست
تو خود حجاب خودي حافظ از ميان برخيز
دوم. رسيدن به اين مرتبه ـ كه از عالي ترين مدارج معرفتي است ـ نيازمند عزمي راسخ، طلبي هميشگي، رياضتي طاقت فرسا و استادي مجرب است و با يك توصيه و يا بيشتر از آن، محقق نمي گردد. اما در حد پايين و اوليه مي توان گفت: بايد طالب معرفت به آداب و افعال چنان مقيد باشد كه هيچ كاري را انجام ندهد؛ مگر به امر و خواست و ميل خداوند و هيچ فعلي را ترك نگويد، مگر به نهي و اكراه پروردگار؛ يعني، اميال خودش را وارد در افعال قرار ندهد و ميل و اراده الهي را منشاء افعال خويش بداند. دست و پاي خداوند شود؛ نه دست و پاي خويشتن و آرزوها و اميال خود. «افعالش» بندگي و عبادت و عبوديت حق باشد؛ نه آثار خواسته هاي خود.
در توحيد صفاتي، آراسته به اخلاق، آداب و صفات الهي گردد. رحيم شود؛ چون خداوند ارحم الراحمين است. كريم شود؛ چون حضرت حق اكرم الاكرمين است. قدرتمند گردد؛ چون خداوند قادر متعال است. عالم شود، تا ظهور علم الهي گردد. به بيان ديگر، سعي كند صفات الهي مانند عفو، صبر، تقوا و احسان و... را در وجود خويش جلوه گر سازد و به آنها متصف شود. نسبت به خلق خداوند همچون حضرت حق ـ البته به اندازه مخلوقيت و ظرفيت خويش ـ خدمت كرده، عفو و بخشش و... داشته باشد.
راستي كن اي تو فخر راستان!
اي تو صدر و من درت را آستان!
آستان و صدر در معني كجاست
ما و من كو آن طرف كآن يار ماست
اي رهيده جان تو از ما و من
اي لطيفه روح اندر مرد و زن!
مرد و زن چون يك شود آن يك تويي
چونكه يكجا محو شد آنك تويي
اين من و ما بهر آن بر ساختي
تا تو با خود نرد خدمت باختي
تا من و توها همه يك جان شوند
عاقبت مستغرق جانان شوند. (2)
سوم. اگر سالك راه، از گناهان خويش نائب نباشد، به آن مقامات راه پيدا نخواهد كرد. از اين رو «توبه از گناهان و آلودگي ها» نخستين قدم در طي طريق و سلوك است. پس از توبه چهره مخالفت و عناد ـ كه بر اثر گناهان در نامه عمل آدمي ثبت شده بود ـ كنار رفته و در باطن قيافه آن قطعه مي شود: شرمندگي، ندامت، كوچكي، تضرع و اطاعت محض. هنگامي كه چنين شد، اثرش آن خواهد بود كه گناهان گذشته، تبديل به حسنات مي شود (3) در اين صورت نه تنها گناهان گذشته، مانع ارتقا و تعالي آدم و رسيدن به توحيد افعالي و صفاتي نخواهد شد؛ بلكه توبه از گناهان، زمينه را براي صعود، بيشتر فراهم خواهد ساخت.
گر سيه كردي تو نامه عمر خويش
توبه كن زآنها كه كردستي تو پيش
عمر اگر بگذشت ببخشش اين دم است
آب توبه ش ده اگر او بي نم است
بيخ عمرت را بده آب حيات
تا درخت عمر گردد با نبات
جمله ماضي ها ازين نيكو شدند
زهر پارينه از اين گردد چو قند
سيئات را مبدل كرد حق
تا همه طاعت شود آن ما سبق (4) و (5)
پی نوشتها:
1- انفال (8)، آیه 17.
2- مثنوي معنوي، دفتر 1 ابيات 1783-1788.
3- نگا: فرقان (25)، آيه 70 و 71؛ بحار الانوار، ج 7، ص 261 و 262، ح 12؛ و نيز ر. ك: مواقف حشر، ص 91-95.
4- مثنوي معنوي، دفتر 5، ابيات 2221-2225.
5- در خصوص توحيد افعالي نگا: تجلي و ظهور در عرفان اسلامي، ص 296-305.
