پرسش :

انسان كامل از جهت علم و عصمت داراي چه مقامي است؟

پاسخ :
يك . علم لدني انسان كامل:
علم لدني، علمي است كه هيچ واسطه اي ميان تعلم و معلم نيست. «لدن»؛ يعني، نزد و حضور. اگر علمي با وساطت ، حاصل شود، علم لدني نخواهد بود. اگر علمي از معلم صادر شود و به يك واسطه يا بيشتر، به شاگرد برسد؛ شاگرد آن علم را از نزد معلم فرا نگرفته است و به آن علم لدني نمي گويند. اما اگر شاگرد از حضور خود معلم، علمي را فرا گرفت، آن علم را لدني مي نامند. از آنجا كه انسان كامل نخستين مخلوق است و هيچ واسطه اي ميان او و حضرت حق وجود ندارد، از علم ، لدني بهره مند خواهد بود و هيچ واسطه اي ميان او و خداي سبحان در اين تعليم و تعلم وجود ندارد.
آن كه بي تعليم بد ناطق خداست
كه صفات او ز علت ها جداست
يا چون آدم كرده تلقينش خدا
بي حجاب مادر و دايه و ازا (1)
دو. احاطه بر عوالم وجود:
از آنجا كه انسان كامل، مخلوق اول است؛ از حيث وجودي در برترين مرتبه قرار دارد (مرتبه اي كه از آن به عالم اسما ياد مي كنند). از آنجا كه اين عالم، احاطه وجودي بر تمامي عوالم وجود (عالم تجرد، مثال و مادي) دارد، انسان كامل بر تمامي آنها احاطه وجودي دارد. (2)
اوليا اطفال حق اند اي پسر!
در حضور و غيبت، ايشان با خبر(3)
سه. عصمت انسان كامل:
مقام منيع عصمت عملي، براي كسي حاصل مي شود كه به مرز «اخلاص» رسيده باشد. در اين حال در حرم امن او، شهوت، غضب و باطل راه ندارد؛ چون وي هر دو را مهار كرده و به صورت اراده و كراهت در آورده است. درواقع انسان كامل، مراحل جذب و دفع، شهوت و غضب و محبت و عداوت را طي كرده و به مقام «تولي و تبري» رسيده است. شخصي كه به اين مرحله بار يافته باشد، شيطان را دشمن ترين دشمن درون و بيرون مي داند و او را سركوب كرده، بر همه دشمنان فائق مي آيد و متولي حق مي شود. (4)
آن كه معصوم آمد و پاك از غلط
آن خروس جان وحي آمد فقط (5)
چهار. فرشتگان امور، شاگردان انسان كامل:
جهان هستي ازسوي مدبرات امر الهي (فرشتگان، مخصوصا حاملان عرش) اداره مي شود. «احيا» را اسرافيل (علیه السلام) و دستياران ا ، «رزق» را ميكائيل (علیه السلام) و خدمه او «مرگ» را عزرائيل (علیه السلام) و زيردستان او ، «تعليم و تربيت» را جبرئيل (علیه السلام) و ساير كارها را مدبرات جزئي و كلي ديگر اداره مي كنند؛ ولي چون انسان كامل ، اولين مخلوق و محيط بر تمام عوالم وجود است، همه آنان شاگردان انسان كامل اند و او گزارش گر و معلم همه فرشتگان است. (6)
اي سليمان ! مسجد اقصي بساز
لشكر بلقيس آمد در نماز
چون كه او بنياد آن مسجد نهاد
جن و انس آمد بدن در كار داد (7)
پنج. انسان كامل، هدف غايي انسان:
هدف غايي انسان، همان بار يافتن به مقام نخستين خويش و مبدا هستي خود، روح خدايي و مثل اعلا است كه با انسان كامل يكي است. قرآن اين حقيقت را با طرح اين نكته كه پايان زندگي به سوي خداوند است، مطرح مي كند. (8)
البته هدف نهايي و غايت انساني، دو چهره دارد: چهره اي كه به خداوند متعال مرتبط است (لقاء الله) و چهره اي كه با ما سوا ارتباط دارد (خلافة الله). اما چهره «خلافت الهي» كامل تر و برتر از چهره «لقاء الله» است؛ زيرا كساني كه به لقاي خدا مي رسند؛ چون در همان لقاي حق مستغرق اند، سفري به منظور خلافت الهي نسبت به ما سوا ندارند. اما از آنجا كه انسان كامل ـ كه برترين مرتبه وجودي را در عالم امكان به خود اختصاص داده ـ در اثر مظهريت اسم اعظم ـ در عين ادراك شهودي لقاء الله ـ ماموريت خلافت الهي را نيز بر عهده دارد، ما سواي خداوند را به اذن او تدبير مي كند، انسان كامل با جمع ميان لقاء الله و خلافة الله ، نه تنها به غايت قصواي انساني نايل مي شود؛ بلكه خود غايت قصواي آفرينش و منتهاي چهره نمايي حق، در آينه خلقت است. (9)
پی نوشتها:
1- همان، دفتر 4، ابيات 3041-3042.
2- تفسير موضوعي قرآن كريم، ج 7، ص 345 و ج 9، ص 261.
3- مثنوي معنوي، دفتر 3،بيت 79.
4- ر. ك: تفسير موضوعي قرآن كريم، ج 9، ص 19.
5- مثنوي معنوي، دفتر 3، بيت 3337.
6- تفسير موضوعي قرآن كريم، ج 9، ص 32-33.
7- مثنوي معنوي، دفتر 4، ابيات 1113-1114.
8- لقمان (31)، آيه 22؛ حج (22)، آيه 41؛ آل عمران (3)، آيه 109؛ روم (30)، آيه 11 و...
9- تفسير موضوعي قرآن كريم، ج 14، صص 118-120، ص 268 و ص 275 به بعد