پرسش :
چرا روزه در سفر حرام است؟
پاسخ :
گرچه خدای متعال بر اساس آیات 183 و 184 سوره بقره، میفرماید: «بر مسافر و مریض واجب نیست، ماه رمضان راروزه بگیرند، بلكه ایام دیگری را روزه بگیرند؛ ولی در ادامه همان آیات میفرماید: «روزه گرفتن بهتر است»؛ بنابراین، روزه بر انسان مسافر واجب نیست؛ نه این كه حرام باشد. حال حرام بودن روزه در سفر با آیه شریفه «وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَكُمْ» چگونه قابل جمع است؟
قبل از هر جوابی توجه به آیات روزه برای فهمیدن حكم الهی ـ آن گونه كه منظور خدای متعال بوده ـ بسیار سودمند است.
آیات روزه مسافر
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیامُ كَما كُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ أَیّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّامٍ أُخَرَ وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْكِینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللّهَ عَلی ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛10 ای كسانی كه ایمان آوردهاید! روزه بر شما نوشته شد؛ همان گونه كه بر كسانی كه قبل از شما بودند، نوشته شد تا پرهیزگار شوید. چند روز معدودی را [باید روزه بدارید] و كسانی از شما كه بیمار یا مسافر باشند، روزهای دیگری را [به جای آن روز بگیرند] و بر كسانی كه قدرتِ انجام آن را ندارند (همچون بیماران مزمن و پیرمردان و پیرزنان) لازم است كفاره بدهند؛ مسكینی را اطعام كنند و كسی كه كار خیر را پذیرا شود، برای او بهتر است و روزه داشتن برای شما بهتر است؛ اگر بدانید. ماه رمضان است كه قرآن برای راهنمایی مردم و نشانههای هدایت و فرق میان حق و باطل در آن نازل شده، پس آن كس كه در ماه رمضان در حضر باشد (مسافر نباشد)، روزه بدارد و آن كس كه بیمار یا در سفر باشد، روزهای دیگری را به جای آن روزه بگیرد. خداوند راحتی شما را میخواهد؛ نه زحمت شما را. هدف این است كه این روزها را تكمیل كنید و خدا را بر این كه شما را هدایت كرده، به عظمت یاد كنید. باشد كه از این نعمت بزرگ سپاسگزار گردید».
پاسخ اول
الف) در این آیات شریفه، دو بار از روزه مریض و مسافر سخن به میان آمده است و در هر دو بار، خداوند متعال فرموده است: «آنان روزهای دیگری را به جای آن، روزه بگیرند». از این صراحت و تكرار دو مرتبه، استفاده میشود كه در این دو مورد، نباید روزه گرفت.
ب) معنای جمله «روزه گرفتن بهتر است»، چنین میشود: اگر انسان از مسافرت كردن صرف نظر كرده و با میل و رغبت (تطوّع) روزه بگیرد، كار خوبی انجام داده و روزه گرفتن برایش بهتر است. از این رو، فقها فتوا دادهاند كه مسافرت در ماه رمضان ـ گرچه حرام نیست ـ مكروه است؛ یعنی، باعث میشود كه انسان از فیض الهی روزه محروم بماند.
ج) همچنین نسبت به جمله «عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ» باید گفت میدانیم كه یكی از شرایط ثبوت تكالیف الهی وسع (قدرت داشتن) مكلف است و اگر كسی بر انجام دادن تكلیفی وسع (قدرت) نداشته باشد، تكلیف از او ساقط است؛ اما اگر قدرت كمی داشته باشد كه تكلیف را بتواند با سختی و مشقت فراوان انجام دهد، از آن، تعبیر به داشتن «طاقت» میشود؛ مانند روزه گرفتن اشخاص پیر و یا كسانی كه بیماری عطش دارند كه در این صورت، اصل تكلیف ساقط نیست؛ بلكه خداوند برای این دسته نیز تخفیف قائل شده و اجازه فرموده است كه آنان نیز افطار كنند؛ ولی به جای روزه هر روز، فدیه بدهند؛ یعنی، ده سیر طعام به فقیر بدهند و اگر دو برابر آن را بدهند، برای آنها بهتر است و در صورت تحمل مشقت، روزه داشتن برایشان بهتر است.
پاسخ دوم
معنای «وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَكُمْ»، چنین میشود: آن روزهای كه خداوند متعال بر شما واجب كرده و شما را بدان اختصاص داده است [و آن را در حال سفر و مرض از شما برداشته است]، آن روزه به خیرو صلاح شماست؛ اگر بدانید و به عبارت، دیگر جمله «روزه گرفتن برای شما بهتر است»، به اصل دستور روزه بر میگردد؛ نه به مواردی كه استثنا شده است.
پاسخ سوم
آن چه این استفاده كه «روزه گرفتن در سفر بهتر است» را خدشهدار میكند، فتوای برخی از علمای اهل سنت مبنی بر این است كه افطار كردن در سفر بهتر از روزه گرفتن است؛ یعنی، این مسئله حتی در میان علمای اهل سنت هم مورد اتفاق نیست كه روزه در سفر بهتر است.11
پاسخ چهارم
علمای اهل سنت با استفاده از روایاتی كه در اختیارشان هست، بالاتفاق به جواز افطار در سفر (با شرایطش) فتوا دادهاند و اختلاف آنان فقط در این است كه آیا افطار و عدم افطار مساوی است یا افطار در سفر افضل و برتر است و یا این كه روزه گرفتن در سفر افضل و برتر است. برخی بر افضلیت افطار و گروهی بر افضلیت عدم افطار فتوا دادهاند.12 از طرف دیگر تمامی فقهای شیعه ـ با استفاده از روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام ـ بالاتفاق13 فتوا دادهاند كه روزه در سفر (با شرایطش) حرام است و افطار عزیمت است؛ نه رخصت؛ یعنی، باید حتما افطار كنند؛ نه این كه میتوانند افطار كنند و یا روزه بگیرند. در این جا اگر مسلمانی بخواهد روش مطمئنی را در مقام عمل در پیش بگیرد، چه باید بكند؟ آیا غیر از این است كه باید در سفر (با شرایطش) روزه نگیرد و افطار نماید؟ هیچ عالمی نیست كه روزه در سفر را با آن شرایط خاص، واجب بداند؛ ولی از این طرف، عدهای از علمای مسلمان آن را حرام و عدهای افطار را بهتر میدانند.
گرچه خدای متعال بر اساس آیات 183 و 184 سوره بقره، میفرماید: «بر مسافر و مریض واجب نیست، ماه رمضان راروزه بگیرند، بلكه ایام دیگری را روزه بگیرند؛ ولی در ادامه همان آیات میفرماید: «روزه گرفتن بهتر است»؛ بنابراین، روزه بر انسان مسافر واجب نیست؛ نه این كه حرام باشد. حال حرام بودن روزه در سفر با آیه شریفه «وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَكُمْ» چگونه قابل جمع است؟
قبل از هر جوابی توجه به آیات روزه برای فهمیدن حكم الهی ـ آن گونه كه منظور خدای متعال بوده ـ بسیار سودمند است.
آیات روزه مسافر
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیامُ كَما كُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ أَیّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّامٍ أُخَرَ وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْكِینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللّهَ عَلی ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛10 ای كسانی كه ایمان آوردهاید! روزه بر شما نوشته شد؛ همان گونه كه بر كسانی كه قبل از شما بودند، نوشته شد تا پرهیزگار شوید. چند روز معدودی را [باید روزه بدارید] و كسانی از شما كه بیمار یا مسافر باشند، روزهای دیگری را [به جای آن روز بگیرند] و بر كسانی كه قدرتِ انجام آن را ندارند (همچون بیماران مزمن و پیرمردان و پیرزنان) لازم است كفاره بدهند؛ مسكینی را اطعام كنند و كسی كه كار خیر را پذیرا شود، برای او بهتر است و روزه داشتن برای شما بهتر است؛ اگر بدانید. ماه رمضان است كه قرآن برای راهنمایی مردم و نشانههای هدایت و فرق میان حق و باطل در آن نازل شده، پس آن كس كه در ماه رمضان در حضر باشد (مسافر نباشد)، روزه بدارد و آن كس كه بیمار یا در سفر باشد، روزهای دیگری را به جای آن روزه بگیرد. خداوند راحتی شما را میخواهد؛ نه زحمت شما را. هدف این است كه این روزها را تكمیل كنید و خدا را بر این كه شما را هدایت كرده، به عظمت یاد كنید. باشد كه از این نعمت بزرگ سپاسگزار گردید».
پاسخ اول
الف) در این آیات شریفه، دو بار از روزه مریض و مسافر سخن به میان آمده است و در هر دو بار، خداوند متعال فرموده است: «آنان روزهای دیگری را به جای آن، روزه بگیرند». از این صراحت و تكرار دو مرتبه، استفاده میشود كه در این دو مورد، نباید روزه گرفت.
ب) معنای جمله «روزه گرفتن بهتر است»، چنین میشود: اگر انسان از مسافرت كردن صرف نظر كرده و با میل و رغبت (تطوّع) روزه بگیرد، كار خوبی انجام داده و روزه گرفتن برایش بهتر است. از این رو، فقها فتوا دادهاند كه مسافرت در ماه رمضان ـ گرچه حرام نیست ـ مكروه است؛ یعنی، باعث میشود كه انسان از فیض الهی روزه محروم بماند.
ج) همچنین نسبت به جمله «عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ» باید گفت میدانیم كه یكی از شرایط ثبوت تكالیف الهی وسع (قدرت داشتن) مكلف است و اگر كسی بر انجام دادن تكلیفی وسع (قدرت) نداشته باشد، تكلیف از او ساقط است؛ اما اگر قدرت كمی داشته باشد كه تكلیف را بتواند با سختی و مشقت فراوان انجام دهد، از آن، تعبیر به داشتن «طاقت» میشود؛ مانند روزه گرفتن اشخاص پیر و یا كسانی كه بیماری عطش دارند كه در این صورت، اصل تكلیف ساقط نیست؛ بلكه خداوند برای این دسته نیز تخفیف قائل شده و اجازه فرموده است كه آنان نیز افطار كنند؛ ولی به جای روزه هر روز، فدیه بدهند؛ یعنی، ده سیر طعام به فقیر بدهند و اگر دو برابر آن را بدهند، برای آنها بهتر است و در صورت تحمل مشقت، روزه داشتن برایشان بهتر است.
پاسخ دوم
معنای «وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَكُمْ»، چنین میشود: آن روزهای كه خداوند متعال بر شما واجب كرده و شما را بدان اختصاص داده است [و آن را در حال سفر و مرض از شما برداشته است]، آن روزه به خیرو صلاح شماست؛ اگر بدانید و به عبارت، دیگر جمله «روزه گرفتن برای شما بهتر است»، به اصل دستور روزه بر میگردد؛ نه به مواردی كه استثنا شده است.
پاسخ سوم
آن چه این استفاده كه «روزه گرفتن در سفر بهتر است» را خدشهدار میكند، فتوای برخی از علمای اهل سنت مبنی بر این است كه افطار كردن در سفر بهتر از روزه گرفتن است؛ یعنی، این مسئله حتی در میان علمای اهل سنت هم مورد اتفاق نیست كه روزه در سفر بهتر است.11
پاسخ چهارم
علمای اهل سنت با استفاده از روایاتی كه در اختیارشان هست، بالاتفاق به جواز افطار در سفر (با شرایطش) فتوا دادهاند و اختلاف آنان فقط در این است كه آیا افطار و عدم افطار مساوی است یا افطار در سفر افضل و برتر است و یا این كه روزه گرفتن در سفر افضل و برتر است. برخی بر افضلیت افطار و گروهی بر افضلیت عدم افطار فتوا دادهاند.12 از طرف دیگر تمامی فقهای شیعه ـ با استفاده از روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام ـ بالاتفاق13 فتوا دادهاند كه روزه در سفر (با شرایطش) حرام است و افطار عزیمت است؛ نه رخصت؛ یعنی، باید حتما افطار كنند؛ نه این كه میتوانند افطار كنند و یا روزه بگیرند. در این جا اگر مسلمانی بخواهد روش مطمئنی را در مقام عمل در پیش بگیرد، چه باید بكند؟ آیا غیر از این است كه باید در سفر (با شرایطش) روزه نگیرد و افطار نماید؟ هیچ عالمی نیست كه روزه در سفر را با آن شرایط خاص، واجب بداند؛ ولی از این طرف، عدهای از علمای مسلمان آن را حرام و عدهای افطار را بهتر میدانند.
