پرسش :
چگونه از اوقات فراغت خود استفاده کنیم؟
پاسخ :
تمايل به تفريح كه به قضاي حكيمانه ی الهي در نهاد بشر آفريده شده از تمنّيات فطري انسان است و مانند ساير غرايز و خواهش هاي طبيعي بايد تعديل شود و به اندازه گيري صحيح و دور از افراط و تفريط در جاي خود ارضا گردد.
اين موضوع در گذشته مورد توجه اولياي گرامي اسلام قرار گرفته و در ضمن بيان روايات متعدد، تعاليم لازم را به پيروان خود داده اند.1
حضرت رضا عليه السلام در اين زمينه مي فرمايد:
از لذت هاي دنيا، براي خود سهمي برگزينيد و خواسته هاي مشروع خويش را برآوريد تا آن جا كه به مردانگي و شخصيت شما، ضربه اي وارد نيايد و از اسراف و تندروي به دور باشيد و براي اين كار از كارهاي نيك دنيا كمك بگيريد2
چگونگي صرف اوقات فراغت:
امام صادق عليه السلام درباره تقسيم اوقات زندگي به فعاليت هاي مختلف چنين مي فرمايد:
شايسته است مسلمانان پاره اي از اوقات روزانه ی خود را براي كارهايي كه بين آنان و خداوند صورت مي پذيرد اختصاص دهند، يعني وقتي را براي ملاقات با برادران ايماني و دوستان خود قرار دهند و در بخشي ديگر، نفس خود را با لذايذ و مشتهياتش كه گناه نباشد آزاد بگذارند و همين وقت آخر، آدمي را در انجام وظايف، دو وقت قبلي توانايي مي دهد.3
بيش تر مردم در مورد گذراندن اوقات فراغت دچار گمراهي مي باشند، بيش تر معاصي و گناهان در همين اوقات انجام مي گيرد. در اين مورد حضرت رسول صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
بيش تر مردم درباره دو خصلت دچار گمراهي و ضلالت هستند: يكي صحت و سلامتي و ديگري فراغت و بي كاري.4
براي آن كه جوانان از ساعات فراغت خود به شایستگي استفاده كنند و آن را در فعاليت هاي مفيد و سودمند به كار گيرند، در اين جا به برخي از تفريحات سالم و لذت بخشي كه در برنامه هاي اسلامي آمده و در دنياي امروز نيز مورد توجه است اشاره مي شود تا جوانان در مواقع بي كاري خود را با آن تفريحات سرگرم كنند و از نتايج جسمي و رواني آنها بهره مند گردند.
1. مسافرت: مسافرت يكي از تفريحات سالم و لذت بخشي است كه در سلامت جسم و روان مؤثر است. اسلام نيز مسلمانان را به اين تفريح صحيح و سالم فراخوانده و تشويق كرده است؛ امّا بايد توجه داشت كه اسلام هر نوع سير و گردش را امضا نمي كند. بلكه فقط آن قسمي را مي پذيرد كه همراه با يك هدف انساني باشد، هدفي كه براي فرد يا جامعه نفعي داشته باشد. رسول اكرم صلي الله عليه و آله در وصاياي خود به حضرت علي عليه السلام مي فرمايد:
سزاوار نيست انسان عاقل به سفر برود مگر براي سه منظور، يا براي تجارت و تحصيل درآمد و اصلاح معاش يا براي نيل به كمالات معنوي و تعالي روح و ذخيره ی معاد يا براي تفريح و طلب لذايذ مباح.5
و نيز حضرت رسول صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
سفر كنيد، تا سالم و تن درست باشيد.6
مسافرت يكي از مهمترين عوامل تن درستي به شمار مي آيد. به طور كلي امروز از نظر پزشكي ثابت شده است كه زندگي، كار و خوراك يكنواخت براي شخص ضرر دارد و اعضا زودتر فرسوده و ناتوان مي گردند، پس تغيير زندگي و تنوع بايد جزو برنامه هاي بهداشتي قرار گيرد.7
حضرت رسول صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
مسافرت كنيد، اگر چه در سفر نفع مالي عايدتان نشود، از فوايد عقلي بهره مند خواهيد شد.8
در قرآن آیاتی داريم كه امر به سير در ارض كرده است:
قل سيروا في الارض.9
اولم يسيروا في الارض... .10
مفسران تقريباً اتفاق نظر دارند كه مقصود از آيات فوق مطالعه ی تاريخ است، ولي قرآن براي مطالعه ی تاريخ به خواندن كتابهاي تاريخي توصيه نمي كند، بلكه دعوت به مطالعه ی آثار تاريخي مي كند كه اين صادق تر از مطالعه ی كتب تاريخي است.
در ديوان منسوب به اميرالمومنين عليه السلام شعري هست كه مي گويد:
سفر كن، مثل مرغ پابسته نباش كه وقتي به پايش يك لنگه كفش مي بندند ديگر نمي تواند تكان بخورد. سفر كن، ولي هدف تو از سفر طلب علوها و برتري ها، يعني طلب فضيلت ها و كسب كمال ها باشد.11
2. ورزش: ورزش يكي از تفريحات سالم و سودمندي است كه در سلامت و بهداشت افراد مؤثر است. و چون سلامت بدن فراهم گردد به سلامت روح هم كمك مي كند. و بديهي است نيك بختي هر كس، با سلامت روح و بدن او ارتباط مستقيم دارد و اهميّت ورزش به اين است كه بدن را نيرومند و اراده را قوت مي بخشد. رسول اکرم صلي الله عليه و آله فرمود:
خوش بخت كسي است كه آيين اسلام را پذيرفته و به قدر معاش خود درآمد دارد و قواي بدنش نيرومند است.12
و نيز علي عليه السلام مي فرمايد:
سلامت بدن نعمت هاي خداوند است.13
و حضرت رسول صلي الله عليه و آله در 1400 سال پيش با توجه به اوضاع و احوال آن زمان كه بيش تر كارها به صورت دستي بود كم تر اوقات فراغت براي ورزش پيش مي آمد، حضرت توصيه هايي درباره بعضي از ورزش ها داشته اند كه عبارتند از:
الف) اسب سواري: مسابقه اسب دواني در اسلام به عنوان عمل ممدوح و پسنديده به حساب آمده و در ترغيب مردم به اين مسابقه روايات بسياري رسيده است. يك روز دشمنان به مال مسلمانان در مدينه حمله بردند، رسول اكرم صلي الله عليه و آله با گروهي از اصحاب بر اسبها سوار شدند و به دنبال آنان شتافتند، ولي هر چه رفتند بدان ها نرسيدند. ابوقتاده به عرض پيامبر رسانيد: اكنون كه دشمن رفت، اجازه فرماييد با هم مسابقه بدهيم، رسول گرامي پذيرفت و با آنان در اسب سواري مسابقه داد و از همه برنده شد.14
ب)تيراندازي: اولياي گرامي اسلام علاوه بر ترغيب مردم به اين ورزش (مسابقه)، خود شخصاً در اين مسابقات شركت مي كردند و پيروزي هاي چشم گير به دست مي آوردند. امام صادق
عليه السلام شخصاً در مسابقه تيراندازي حاضر مي شد و در شرط بندي آن شركت مي فرمود.15
ج) شنا: شنا براي جوانان يكي از ورزش هاي مفيد و ثمر بخش و از تفريحات سالم و نشاط آور به شمار مي آيد كه مورد توجه پيشواي اسلام قرار گرفته و پيروان خود را به فرا گرفتن آن تشويق كرده است. رسول اكرم صلي الله عليه و آله در اين باره مي فرمايد:
به فرزندانتان شنا و تيراندازي بياموزيد.16
شنا عضلات را به حركت در مي آورد، بدن را به فعاليت وا مي دارد، جسم را تقويت مي كند و به آدمي نيرو مي بخشد. شنا در ساعات فراغت يكي از وسايل سرگرمي و تفريح و مايه شادماني و مسرت است به علاوه كسي كه شنا مي داند قادر است در موقع غرق شدن، خود را از آب برهاند يا غريقي را نجات دهد.
ورزش هاي مفيد و ثمربخش ديگري وجود دارند كه جوانان مي توانند در ساعات فراغت از آنها استفاده كنند از قبيل پياده روي، كوه نوردي، حركات سالم ورزشي و خلاصه هر قسم فعاليت عاقلانه و بي ضرري كه باعث تأمين سلامت بدن و تقويت جسم شود.17
3. مصاحبت با دوستان مؤمن و مورد اعتماد: معاشرت و ملاقات با دوستان مؤمن مي تواند قسمتي از اوقات فراغت را به خود اختصاص دهد. اين معاشرت ها موجب مي شود كه افراد در امور معنوي و معيشت و رفع گرفتاري ها به بحث و تبادل نظر پرداخته، خط مشي زندگي خود را با استفاده از آراي يكديگر اصلاح نمايد همچنين دوستان مورد اعتماد، فرد را از عيوبش آگاه كرده و در رفع معايب كمك و راهنمايي خواهند نمود. حضرت امام رضا عليه السلام فرموده است:
سعي كنيد كه اوقات شبانه روز شما چهار قسمت باشد: 1. وقتي براي عبادت و خلوت با خدا؛ 2. وقتي براي تأمين معاش؛ 3. وقتي براي آميزش و مصاحبت با برادران مورد اعتماد و كساني كه شما را به عيوبتان واقف مي دارند و در باطن نسبت به شما خلوص مي ورزند؛ 4. وقتي را هم به تفريحات و لذايذ مشروع اختصاص دهيد و از مسرت حاصل آن ساعات تفريح، نيروي انجام وظايف ديگر را تأمين نماييد.18
پی نوشتها:
1 . فلسفي، جوان از نظر عقل و احساسات، ص424.
2 . بحارالانوار، چاپ جديد، ج78، ص346.
3 . اصول كافي، ج5، ص87.
4 . روضه كافي، ص152.
5 . وسائل الشيعه، ج3، ص177.
6 . مستدرك الوسائل، ج2، ص22.
7 . مجله تندرست، شمار6، سال22.
8 . مكارم الاخلاق، ص124.
9 . نحل(16) آيه36.
10 . روم(30) آيه9.
11 . مرتضي مطهري، گفتارهاي معنوي، ص285-289.
12 . بحارالانوار، ج15، ص236.
13 . غررالحكم، ص199.
14 . وسائل الشيعه، ج13، ص346.
15 . همان، ج4، ص231.
16 . همان، ج15، ص194.
17 . فلسفي، جوان از نظر عقل و احساسات، ص440-441؛ سيد مهدي حسيني، مشاوره و راهنمايي در تعليم و تربيت اسلامي، ص186.
18 . بحارالانوار، ج17، ص208.
تمايل به تفريح كه به قضاي حكيمانه ی الهي در نهاد بشر آفريده شده از تمنّيات فطري انسان است و مانند ساير غرايز و خواهش هاي طبيعي بايد تعديل شود و به اندازه گيري صحيح و دور از افراط و تفريط در جاي خود ارضا گردد.
اين موضوع در گذشته مورد توجه اولياي گرامي اسلام قرار گرفته و در ضمن بيان روايات متعدد، تعاليم لازم را به پيروان خود داده اند.1
حضرت رضا عليه السلام در اين زمينه مي فرمايد:
از لذت هاي دنيا، براي خود سهمي برگزينيد و خواسته هاي مشروع خويش را برآوريد تا آن جا كه به مردانگي و شخصيت شما، ضربه اي وارد نيايد و از اسراف و تندروي به دور باشيد و براي اين كار از كارهاي نيك دنيا كمك بگيريد2
چگونگي صرف اوقات فراغت:
امام صادق عليه السلام درباره تقسيم اوقات زندگي به فعاليت هاي مختلف چنين مي فرمايد:
شايسته است مسلمانان پاره اي از اوقات روزانه ی خود را براي كارهايي كه بين آنان و خداوند صورت مي پذيرد اختصاص دهند، يعني وقتي را براي ملاقات با برادران ايماني و دوستان خود قرار دهند و در بخشي ديگر، نفس خود را با لذايذ و مشتهياتش كه گناه نباشد آزاد بگذارند و همين وقت آخر، آدمي را در انجام وظايف، دو وقت قبلي توانايي مي دهد.3
بيش تر مردم در مورد گذراندن اوقات فراغت دچار گمراهي مي باشند، بيش تر معاصي و گناهان در همين اوقات انجام مي گيرد. در اين مورد حضرت رسول صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
بيش تر مردم درباره دو خصلت دچار گمراهي و ضلالت هستند: يكي صحت و سلامتي و ديگري فراغت و بي كاري.4
براي آن كه جوانان از ساعات فراغت خود به شایستگي استفاده كنند و آن را در فعاليت هاي مفيد و سودمند به كار گيرند، در اين جا به برخي از تفريحات سالم و لذت بخشي كه در برنامه هاي اسلامي آمده و در دنياي امروز نيز مورد توجه است اشاره مي شود تا جوانان در مواقع بي كاري خود را با آن تفريحات سرگرم كنند و از نتايج جسمي و رواني آنها بهره مند گردند.
1. مسافرت: مسافرت يكي از تفريحات سالم و لذت بخشي است كه در سلامت جسم و روان مؤثر است. اسلام نيز مسلمانان را به اين تفريح صحيح و سالم فراخوانده و تشويق كرده است؛ امّا بايد توجه داشت كه اسلام هر نوع سير و گردش را امضا نمي كند. بلكه فقط آن قسمي را مي پذيرد كه همراه با يك هدف انساني باشد، هدفي كه براي فرد يا جامعه نفعي داشته باشد. رسول اكرم صلي الله عليه و آله در وصاياي خود به حضرت علي عليه السلام مي فرمايد:
سزاوار نيست انسان عاقل به سفر برود مگر براي سه منظور، يا براي تجارت و تحصيل درآمد و اصلاح معاش يا براي نيل به كمالات معنوي و تعالي روح و ذخيره ی معاد يا براي تفريح و طلب لذايذ مباح.5
و نيز حضرت رسول صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
سفر كنيد، تا سالم و تن درست باشيد.6
مسافرت يكي از مهمترين عوامل تن درستي به شمار مي آيد. به طور كلي امروز از نظر پزشكي ثابت شده است كه زندگي، كار و خوراك يكنواخت براي شخص ضرر دارد و اعضا زودتر فرسوده و ناتوان مي گردند، پس تغيير زندگي و تنوع بايد جزو برنامه هاي بهداشتي قرار گيرد.7
حضرت رسول صلي الله عليه و آله مي فرمايد:
مسافرت كنيد، اگر چه در سفر نفع مالي عايدتان نشود، از فوايد عقلي بهره مند خواهيد شد.8
در قرآن آیاتی داريم كه امر به سير در ارض كرده است:
قل سيروا في الارض.9
اولم يسيروا في الارض... .10
مفسران تقريباً اتفاق نظر دارند كه مقصود از آيات فوق مطالعه ی تاريخ است، ولي قرآن براي مطالعه ی تاريخ به خواندن كتابهاي تاريخي توصيه نمي كند، بلكه دعوت به مطالعه ی آثار تاريخي مي كند كه اين صادق تر از مطالعه ی كتب تاريخي است.
در ديوان منسوب به اميرالمومنين عليه السلام شعري هست كه مي گويد:
سفر كن، مثل مرغ پابسته نباش كه وقتي به پايش يك لنگه كفش مي بندند ديگر نمي تواند تكان بخورد. سفر كن، ولي هدف تو از سفر طلب علوها و برتري ها، يعني طلب فضيلت ها و كسب كمال ها باشد.11
2. ورزش: ورزش يكي از تفريحات سالم و سودمندي است كه در سلامت و بهداشت افراد مؤثر است. و چون سلامت بدن فراهم گردد به سلامت روح هم كمك مي كند. و بديهي است نيك بختي هر كس، با سلامت روح و بدن او ارتباط مستقيم دارد و اهميّت ورزش به اين است كه بدن را نيرومند و اراده را قوت مي بخشد. رسول اکرم صلي الله عليه و آله فرمود:
خوش بخت كسي است كه آيين اسلام را پذيرفته و به قدر معاش خود درآمد دارد و قواي بدنش نيرومند است.12
و نيز علي عليه السلام مي فرمايد:
سلامت بدن نعمت هاي خداوند است.13
و حضرت رسول صلي الله عليه و آله در 1400 سال پيش با توجه به اوضاع و احوال آن زمان كه بيش تر كارها به صورت دستي بود كم تر اوقات فراغت براي ورزش پيش مي آمد، حضرت توصيه هايي درباره بعضي از ورزش ها داشته اند كه عبارتند از:
الف) اسب سواري: مسابقه اسب دواني در اسلام به عنوان عمل ممدوح و پسنديده به حساب آمده و در ترغيب مردم به اين مسابقه روايات بسياري رسيده است. يك روز دشمنان به مال مسلمانان در مدينه حمله بردند، رسول اكرم صلي الله عليه و آله با گروهي از اصحاب بر اسبها سوار شدند و به دنبال آنان شتافتند، ولي هر چه رفتند بدان ها نرسيدند. ابوقتاده به عرض پيامبر رسانيد: اكنون كه دشمن رفت، اجازه فرماييد با هم مسابقه بدهيم، رسول گرامي پذيرفت و با آنان در اسب سواري مسابقه داد و از همه برنده شد.14
ب)تيراندازي: اولياي گرامي اسلام علاوه بر ترغيب مردم به اين ورزش (مسابقه)، خود شخصاً در اين مسابقات شركت مي كردند و پيروزي هاي چشم گير به دست مي آوردند. امام صادق
عليه السلام شخصاً در مسابقه تيراندازي حاضر مي شد و در شرط بندي آن شركت مي فرمود.15
ج) شنا: شنا براي جوانان يكي از ورزش هاي مفيد و ثمر بخش و از تفريحات سالم و نشاط آور به شمار مي آيد كه مورد توجه پيشواي اسلام قرار گرفته و پيروان خود را به فرا گرفتن آن تشويق كرده است. رسول اكرم صلي الله عليه و آله در اين باره مي فرمايد:
به فرزندانتان شنا و تيراندازي بياموزيد.16
شنا عضلات را به حركت در مي آورد، بدن را به فعاليت وا مي دارد، جسم را تقويت مي كند و به آدمي نيرو مي بخشد. شنا در ساعات فراغت يكي از وسايل سرگرمي و تفريح و مايه شادماني و مسرت است به علاوه كسي كه شنا مي داند قادر است در موقع غرق شدن، خود را از آب برهاند يا غريقي را نجات دهد.
ورزش هاي مفيد و ثمربخش ديگري وجود دارند كه جوانان مي توانند در ساعات فراغت از آنها استفاده كنند از قبيل پياده روي، كوه نوردي، حركات سالم ورزشي و خلاصه هر قسم فعاليت عاقلانه و بي ضرري كه باعث تأمين سلامت بدن و تقويت جسم شود.17
3. مصاحبت با دوستان مؤمن و مورد اعتماد: معاشرت و ملاقات با دوستان مؤمن مي تواند قسمتي از اوقات فراغت را به خود اختصاص دهد. اين معاشرت ها موجب مي شود كه افراد در امور معنوي و معيشت و رفع گرفتاري ها به بحث و تبادل نظر پرداخته، خط مشي زندگي خود را با استفاده از آراي يكديگر اصلاح نمايد همچنين دوستان مورد اعتماد، فرد را از عيوبش آگاه كرده و در رفع معايب كمك و راهنمايي خواهند نمود. حضرت امام رضا عليه السلام فرموده است:
سعي كنيد كه اوقات شبانه روز شما چهار قسمت باشد: 1. وقتي براي عبادت و خلوت با خدا؛ 2. وقتي براي تأمين معاش؛ 3. وقتي براي آميزش و مصاحبت با برادران مورد اعتماد و كساني كه شما را به عيوبتان واقف مي دارند و در باطن نسبت به شما خلوص مي ورزند؛ 4. وقتي را هم به تفريحات و لذايذ مشروع اختصاص دهيد و از مسرت حاصل آن ساعات تفريح، نيروي انجام وظايف ديگر را تأمين نماييد.18
پی نوشتها:
1 . فلسفي، جوان از نظر عقل و احساسات، ص424.
2 . بحارالانوار، چاپ جديد، ج78، ص346.
3 . اصول كافي، ج5، ص87.
4 . روضه كافي، ص152.
5 . وسائل الشيعه، ج3، ص177.
6 . مستدرك الوسائل، ج2، ص22.
7 . مجله تندرست، شمار6، سال22.
8 . مكارم الاخلاق، ص124.
9 . نحل(16) آيه36.
10 . روم(30) آيه9.
11 . مرتضي مطهري، گفتارهاي معنوي، ص285-289.
12 . بحارالانوار، ج15، ص236.
13 . غررالحكم، ص199.
14 . وسائل الشيعه، ج13، ص346.
15 . همان، ج4، ص231.
16 . همان، ج15، ص194.
17 . فلسفي، جوان از نظر عقل و احساسات، ص440-441؛ سيد مهدي حسيني، مشاوره و راهنمايي در تعليم و تربيت اسلامي، ص186.
18 . بحارالانوار، ج17، ص208.
