پرسش :
با توجه به پیش رفت جوامع شهری و توسعه و گسترش شهرها وظایف هر شهروند در حفظ و نگهداری محیط زیست و بهداشت محیط چیست ؟ منابع دینی چه قوانین و دستوراتی را در این موضوعات ارائه می دهند؟
پاسخ :
توجه به مقدماتی قبل از پرداختن به اصل موضوع خالی از فائده نیست:
1- دین اسلام برای تمامی شئون و جوانب زندگی انسان دارای قوانین، دستور است؛ از بالاترین مسایل پیچیده سیاسی و حکومتی گرفته، تا ابتدایی ترین مسایل شخصی مانند احکام تخلی، یعنی ما اسلام را دینی جامع و کامل می دانیم، از این روی ما معتقدیم که زندگی اجتماعی و محیط زیست[1]، از جمله مسائلی است که مورد توجه دین اسلام بوده و هست.
البته جامعیت اسلام به این معناست که می توان با استنباط عناصر جهان شمول در اسلام به فلسفه، مكتب و نظام اسلامى دست یافت و به طرّاحى سازوكارها، پرداخت[2].
2- از دیدگاه اسلام خلقت آدمی پوچ و بیهوده نیست[3] و احکام اجتماعی اسلام هم بر اساس هدف و فلسفه آفرینش او تنظیم شده است، البته این احکام و قوانین گاهی در قالب تشویق، ترغیب، انذار آمده است و صرفا جنبهی اخلاقی دارند و بر آنها مجازات اخروی قرار داده شده و گاهی نیز بر عدم رعایت آنها مجازات های دنیایی وضع شده است.
3- اصول و کلیاتی در اسلام وجود دارد که می توان از آنها وظایف یک شهروند مسلمان را استفاده کرد. مثلا:
الف- در اسلام از بین بردن آنچه بقای نسل بشر بر آن متوقف است از جهاتی حرام است مثل اینکه ظلم به نوع بشر است یا کفران نعمت است[4] و...
ب- از دیدگاه اسلام کاری که باعث آسایش مردم و در جهت حفظ سلامت آنان باشد، خدمتی است در جهت رضای خدا؛ و عبادت و بندگی پروردگار، محسوب می گردد و هدف خلقت انسان جز عبادت چیز دیگری نیست[5].
و چون حفاظت از محیط زیست و رعایت بهداشت محیط زندگی و جلوگیری از آلودگی آن، تلاشی است در جهت نجات بشر از نابودی و یا اقدامی است در جهت آسایش آنها، از رجحان ( به نحو وجوب یا استحباب) برخوردار است.
اما دراسلام به این مقدار بسنده نشده است و علاوه بر بیان کلیات، بر موضوعات خاصی هم تاکیداتی شده است که در اینجا به طور اختصار به گوشه ای از کلیات و تاکیدات خاص اشاره ای می شود:
1- آلودگی هوا
گفته شده است: اگر هوا پیرامون کره زمین را فرا نگرفته بود، همین قدر که از یک قسمت سطح زمین خورشید غایب می شد، بلافاصله درجه حرارت پائین می آمد و تا 160 درجه زیر صفر می رسید و سرمای طاقت فرسا موجودات زنده را از بین می برد. هوا مانع می شود که زمین گرمای دریافتی از خورشید را زود از دست بدهد.[6]
علاوه انسان برای ادامه حیات به اکسیژن نیاز دارد و این نیاز خود را از راه تنفس, از هوای پاک و سالم تامین می کند، بنابراین استفاده از هوای پاک و سالم یکی از نیازهای ضروری انسان است.
از سوی دیگر با پیشرفت تکنولوژی و ماشینی شدن زندگی مردم، و همچنین به دلیل ضرورت ایجاد کاربری های جدید شهری برای پاسخ گویی به نیازهای روز افزون جمعیت شهری، میزان آلودگی هوا رو به فزونی است و به تدریج شاهد کاهش ميزان فضای سبز شهرها و آلودگی محیط زیست هستیم.
از آنجا که بقای نسل بشر و دوام جوامع انسانی در گرو بهداشت و سلامت جامعه است، لذا دین اسلام با حرام نمودن خبائث و بدی ها و حلال کردن پاکی ها و پاکیزگی ها[7]، راه رسیدن به این مقصود و هدف را فراهم ساخته است.
از امام صادق (ع) درباره تنفس هوای آلوده و توقف و زندگی در آن سؤال شد. آن حضرت در جواب به این پرسش یک حکم کلی را مطرح فرمودند که راهگشای بسیاری از مشکلات و معضلات است. حضرت فرمودند: «هر چیزی که خوردنش (استنشاق، نوشیدن) برای بدن انسان ضرر داشته باشد، خوردنش حرام است، مگر ضرورت اقتضا کند».[8]
2. دفع زباله
مسئله ضرورت حفظ بهداشت محیط یکی از موضوعات بسیار جدی و اساسی امروز جوامع انسانی است. اگر الزام به حفاظت از محیط زیست انسانی، فراگیر نباشد و از طرف آحاد شهروندان، جدی تلقی نشود و کسانی بخواهند محیط زندگی را آلوده سازند و یا زباله ها از راه های صحیح و بهداشتی جمع آوری نشود، زباله ها کانونی برای آلودگی محیط زیست و به خطر افتادن سلامت مردم خواهند بود.
زباله ها کانون انواع میکروب ها و محل پرورش حشرات و عوامل بیماری زاست. لذا به همین جهت است که پیامبر اسلام (ص) می فرماید:
زباله ها را شب در خانه های خود نگه ندارید و آن را روز به بیرون از خانه منتقل کنید؛ زیرا زباله جایگاه شیطان است[9].
آن حضرت هم چنین فرمود: خاک رو به را پشت در (حیاط) جمع نکنید؛ زیرا که لانه شیطان می شود[10]. بدیهی است که منظور از شیطان در اینجا؛ یعنی محل تجمع حشرات موذی و انتقال و گسترش آلودگی و انواع بیماری ها.
در سیره و روش زندگی پیامبر اسلام (ص) و امامان معصوم (ص) فراوان مشاهده می شود که بر پاکیزگی و نظافت اصرار داشتند و پیروان خود را به آن سفارش می کردند.
پیامبر (ص) فرمود: خداوند پاک است، شخص پاک را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد[11].
لزوم اجتناب و دوری از فضولات انسانی و اطلاق نجس به آن و وجوب طهارت و پاک کردن و شستن چیزهای آلوده به آن، از خدمات علمی دین اسلام به بشریت است که موجب پاک شدن محیط زیست از آلودگی ها و نجاسات شده است.
امروزه مدفوع به عنوان کانون اصلی اکثر بیماری های میکروبی و انگلی مانند وبا و بیماری های روده ای میکروبی و انگلی شناخته شده است.[12]
از همین روی است که امام علی (ع) می فرماید: «پیامبر (ص) از تغوط (دفع مدفوع) بر کنار آب روان و جوی خوش گوار و زیر درخت میوه دار نهی کرده است[13]».
هم چنین در روایت دیگر آمده است: «رسول خدا نهی کرد از این که انسان ادرار کند زیر درخت میوه دار، یا در مسیر راه و یا در آب راکد[14]».
امروزه با پیشرفت فناوری و شهرنشینی و به وجود آمدن جوامع مصرف کننده شهری، روزانه هزاران تن زباله تولید می شود که جمع آوری و دفع آنها به طریق بهداشتی، از مهم ترین مسایل بهداشتی است که باید به آن توجه شود.
در مکتب حیات بخش اسلام و تمام ادیان الاهی، جان آدمی دارای ارزش و حفظ آن واجب است. بر همین اساس قرآن کریم به مسلمانان سفارش می کند که با کارهای خود موجبات هلاکت و نابودی خویش را فراهم نکنید، «خود را با دست خود به هلاکت نیفکنید[15]».
مفسر بزرگ قرآن کریم، مرحوم علامه طباطبایی می گوید: این آیه مطلق است و در نتیجه نهی در آن نهی از تمامی رفتارهای افراطی و تفریطی است.[16]
بنابراین در شرع مقدس اسلام، انسان مجاز نیست، با اعمال و رفتار خود محیط زندگی خود و دیگران را آلوده کرده و در برابر ضروری ترین مسایل بهداشتی بی تفاوت باشد و با سهل انگاری های خود محیط اجتماع را از زندگی سالم محروم کند.
علاوه بر این طبق قاعده لاضرر – که پیامبر (ص) فرمود: در اسلام ضرر و زیان رساندن به خود و دیگران ممنوع است[17] – انسان حتی از امکانات شخصی خود، نباید به گونه ای استفاده کند که باعث آزار و اذیت دیگران شود و به آنها ضرر برساند.
3. فضای سبز
اقلیم شهری امروز تحت تأثیر فرآیندهای تراکم و تمرکز فعالیت در شهرها آن چنان دگرگون شده که مطالعات ناحیه ای شهرها به صورت مشخص و جدا از اقلیم ناحیه ای، بررسی می شود، آثاری که از طریق کاهش فضای سبز شهری بر اکولوژی شهری به ویژه در زمینه های اقلیم هوا، خاک، آب های زیرزمینی و ... بر جای گذاشته می شود، چنان مؤثر است که عناصر سازنده آن را در محیط شهری به کلی دگرگون می کند.
اگرچه در متون و منابع اولیه دینی ما مسئله فضای سبز به صورت امروزی به طور مشخص مطرح نشده است، اما این موضوع تحت عنوان کلی تر مانند غرس درخت، ترغیب و تشویق به درخت کاری و نهی از قطع درختان آمده که حکایت از عنایت و توجه دین اسلام به این موضوع دارد.
پیامبر اکرم (ص) در این باره می فرماید:
«اگر رستاخیز (قیامت) برپا شد و نهالی در دست یکی از شماست، اگر می تواند، آن را بکارد[18]».
آن حضرت در نهی و توبیخ کسانی که اقدام به قطع درختان و از بین بردن منابع طبیعی و زیست محیطی می کنند، می فرماید:
«هر کس درخت سدر را قطع کند، سرنگون وارد جهنم خواهد شد[19]».
لذا به موجب قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور، هیچ شخصی حتی نهادها و سازمان های دولتی و غیر دولتی حق ندارند به تخریب منابع ملی بپردازند و قانون، وزارت جهاد و کشاورزی را موظف به حفاظت از این منابع و ثروت های ملی کرده است.[20]
در فقه اسلامی نیز قوانینی وجود دارد که مردم را از تصرف در اموال عمومی و دولتی باز می دارد، این قوانین مستند به قانون الاهی و قرآن کریم است. «از تو درباره انفال[21] سؤال می کنند، بگو انفال، مخصوص خدا و پیامبر است، پس از (مخالفت با فرمان) خدا بپرهیزید[22]».
بنابراین می توان گفت که تخریب و از بین بردن هر آنچه جزو سرمایه های ملی کشور به حساب می آیند، مشروع نیست.
علاوه در دنیایی که ما در آن زندگی می کنیم، هزاران عامل حیاتی دست به دست هم داده اند تا انسان ها از مزایای زندگی بهره مند شوند. نبود هر یک از آنها زندگی را با مشکلات جدی و فراوانی مواجه می سازد. خداوند متعال نعمت های دنیا، اعم از خوردنی ها، آشامیدنی ها و هرآنچه که موجب رفاه و آسایش زندگی است را برای انسان آفرید و بر اساس آموزه های قرآن کریم، انسان از استفاده و لذت بردن از این زندگی و نعمت های آن منع نشده است، ولی از تلف نمودن، استفاده ی نابجا و تخریب آنها منع شده است. «ای فرزندان آدم... (از نعمت های خدا) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند اسراف کنندگان را دوست نمی دارد[23]».
نتیجه
برای تأمین سلامت و بهداشت جامعه و محیط زندگی، با توجه به افزایش آلودگی هوا و ... و تأثیر آلاینده ها در عملکرد طبیعی بدن، بر تمام شهروندان – اعم از مسئولان مدیران، دست اندرکاران کارهای اجرایی و مردم عادی به صورت فردی و اجتماعی – لازم و فرض است که قوانین و مقررات مربوطه را رعایت کنند؛ زیرا که انسان از مردم و اجتماعی که در آن زندگی می کند، جدا نیست و رعایت یا عدم رعایت قوانین بهداشتی روی سلامت سایر افراد تأثیر می گذارد. در بهداشت اجتماعی، تمام مردم باید مقررات و دستورات عمومی را رعایت کنند. مجموعه این دستورات و قوانین است که بهداشت اجتماعی را تأمین می کند و از تخریب محیط زیست جلوگیری می کند.
پی نوشتها:
[1] منظور از محیط زیست، محیط اطراف ماست. به ویژه شرایط مؤثر بر زندگی مردم, مورد نظر است.
[2] براي مطالعه بیشتر رجوع شود به: مکتب و نظام اقتصادی اسلام، استاد هادوی تهرانی، صص 19-51.
[3] «افحسبتم انما خلقناکم عبثاً و انکم الینا لا ترجعون» (آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریدم و به سوی ما بازگردانده نمی شوید؟!) مؤمنون، َ115.
[4] بهره گیری از نعمت های الاهی که خداوند برای استفاده بندگان خود آفریده، در سلامت انسان و رفاه و آسایش او جایگاه ویژه دارد. حداقل الزامی که انسان در برابر پروردگار خویش نسبت به نعمت هایش دارد، استفاده بهینه از آنها به نفع تکامل جسمی و معنوی خود و دیگران است.
اگر انسان هوای سالم را آلوده کند و یا آب پاکیزه و زلال «و انزلنا من السماء ماءً طهوراً» (و از آسمان آبی پاک کننده نازل کردیم) -فرقان، 48- که از آسمان می بارد و بر زمین جاری می شود و مایه حیات انسان است، در اثر آلودگی هایی که با دست بشر ایجاد می شود، تبدیل به مایعی خطرناک و زیان آور شود، این کار استفاده نادرست از نعمت های الاهی و کفران نعمت است.
[5] «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» (من جن و انس را نیافریدم، جز برای اینکه عبادتم کنند).ذاریات، 56.
[6] نیازمند، یدالله، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، ص 131.
[7] «و یحل لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث...» (و اشیای پاکیزه را برای آنها حلال شمرد و ناپاکی ها را تحریم می کند) اعراف، 157.
[8] تحف العقول، 337.
[9] «لاتبیتوا القمامة فی بیوتکم فاخرجوها نهاراً، فانها مقعد الشیطان» محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، ج 13، ص 6340.
[10] «لاتؤوا التراب خلف الباب، فانه مأوی الشیطان»همان.
[11] «ان الله طیب، یحب الطیب، نظیف، یحب النظافة» همان.
[12] نیلفروشان، محمد علی، ضرابی، جلیل، میرفتاحی، محمد باقر، بهداشت، ص 20.
[13] مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 77، ص 170.
[14] حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 1، ص 228؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 77، ص 169.
[15] «ولاتلقوا بایدیکم الی التهلکة» بقره، 195.
[16] طباطبایی محمد حسین، المیزان، ج 2، ص 93 و 180.
[17] «لاضرر و لاضرار فی الاسلام»، شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 4، 334.
[18] نهج الفصاحة، ص 113.
[19]کنزل العمال، ج 3، ص 894. البته در باره این روایت و مفاد آن، محققان گفته اند که درخت سدر، اشاره دارد به درخت سدری که در کربلا بعنوان علامت برای قبر امام حسین(ع) کاشته شده بود. علی ای حال می توان از روایات وارده در متون دینی؛ ممنوعیت قطع درختان را بطور کلی استفاده کرد.
[20] منصور، جهانگیر، مجموعه قوانین و مقررات حقوقی، ص 921 – 924.
[21] از نظر فقه شيعه مصاديق أنفال عبارتند از:
1- فيء
2- زمينهاى موات
3 - آبادىهايى كه صاحب ندارد
4 - قلهها، وسط درّهها و جنگلها
5- صفايا و قطايع
6- غنيمتى كه مجاهدان بدون اذن امام بهدست آورند
7- ارث كسى كه وارث ندارد
8- معادن
9- درياها و بيابانهاى لم يزرع
10- خمس از ثروتهايى است كه به امام تعلّق دارد و از أنفال است
[22] «یسئلونک عن الانفال، قل الانفال لله و الرسول فاتقوا الله... »، انفال، 1.
[23] «یا بنی آدم... کلوا واشربوا ولاتسرفوا انه لایحب المسرفین». انفال، 1؛ اعراف، 31.
http://farsi.islamquest.net
توجه به مقدماتی قبل از پرداختن به اصل موضوع خالی از فائده نیست:
1- دین اسلام برای تمامی شئون و جوانب زندگی انسان دارای قوانین، دستور است؛ از بالاترین مسایل پیچیده سیاسی و حکومتی گرفته، تا ابتدایی ترین مسایل شخصی مانند احکام تخلی، یعنی ما اسلام را دینی جامع و کامل می دانیم، از این روی ما معتقدیم که زندگی اجتماعی و محیط زیست[1]، از جمله مسائلی است که مورد توجه دین اسلام بوده و هست.
البته جامعیت اسلام به این معناست که می توان با استنباط عناصر جهان شمول در اسلام به فلسفه، مكتب و نظام اسلامى دست یافت و به طرّاحى سازوكارها، پرداخت[2].
2- از دیدگاه اسلام خلقت آدمی پوچ و بیهوده نیست[3] و احکام اجتماعی اسلام هم بر اساس هدف و فلسفه آفرینش او تنظیم شده است، البته این احکام و قوانین گاهی در قالب تشویق، ترغیب، انذار آمده است و صرفا جنبهی اخلاقی دارند و بر آنها مجازات اخروی قرار داده شده و گاهی نیز بر عدم رعایت آنها مجازات های دنیایی وضع شده است.
3- اصول و کلیاتی در اسلام وجود دارد که می توان از آنها وظایف یک شهروند مسلمان را استفاده کرد. مثلا:
الف- در اسلام از بین بردن آنچه بقای نسل بشر بر آن متوقف است از جهاتی حرام است مثل اینکه ظلم به نوع بشر است یا کفران نعمت است[4] و...
ب- از دیدگاه اسلام کاری که باعث آسایش مردم و در جهت حفظ سلامت آنان باشد، خدمتی است در جهت رضای خدا؛ و عبادت و بندگی پروردگار، محسوب می گردد و هدف خلقت انسان جز عبادت چیز دیگری نیست[5].
و چون حفاظت از محیط زیست و رعایت بهداشت محیط زندگی و جلوگیری از آلودگی آن، تلاشی است در جهت نجات بشر از نابودی و یا اقدامی است در جهت آسایش آنها، از رجحان ( به نحو وجوب یا استحباب) برخوردار است.
اما دراسلام به این مقدار بسنده نشده است و علاوه بر بیان کلیات، بر موضوعات خاصی هم تاکیداتی شده است که در اینجا به طور اختصار به گوشه ای از کلیات و تاکیدات خاص اشاره ای می شود:
1- آلودگی هوا
گفته شده است: اگر هوا پیرامون کره زمین را فرا نگرفته بود، همین قدر که از یک قسمت سطح زمین خورشید غایب می شد، بلافاصله درجه حرارت پائین می آمد و تا 160 درجه زیر صفر می رسید و سرمای طاقت فرسا موجودات زنده را از بین می برد. هوا مانع می شود که زمین گرمای دریافتی از خورشید را زود از دست بدهد.[6]
علاوه انسان برای ادامه حیات به اکسیژن نیاز دارد و این نیاز خود را از راه تنفس, از هوای پاک و سالم تامین می کند، بنابراین استفاده از هوای پاک و سالم یکی از نیازهای ضروری انسان است.
از سوی دیگر با پیشرفت تکنولوژی و ماشینی شدن زندگی مردم، و همچنین به دلیل ضرورت ایجاد کاربری های جدید شهری برای پاسخ گویی به نیازهای روز افزون جمعیت شهری، میزان آلودگی هوا رو به فزونی است و به تدریج شاهد کاهش ميزان فضای سبز شهرها و آلودگی محیط زیست هستیم.
از آنجا که بقای نسل بشر و دوام جوامع انسانی در گرو بهداشت و سلامت جامعه است، لذا دین اسلام با حرام نمودن خبائث و بدی ها و حلال کردن پاکی ها و پاکیزگی ها[7]، راه رسیدن به این مقصود و هدف را فراهم ساخته است.
از امام صادق (ع) درباره تنفس هوای آلوده و توقف و زندگی در آن سؤال شد. آن حضرت در جواب به این پرسش یک حکم کلی را مطرح فرمودند که راهگشای بسیاری از مشکلات و معضلات است. حضرت فرمودند: «هر چیزی که خوردنش (استنشاق، نوشیدن) برای بدن انسان ضرر داشته باشد، خوردنش حرام است، مگر ضرورت اقتضا کند».[8]
2. دفع زباله
مسئله ضرورت حفظ بهداشت محیط یکی از موضوعات بسیار جدی و اساسی امروز جوامع انسانی است. اگر الزام به حفاظت از محیط زیست انسانی، فراگیر نباشد و از طرف آحاد شهروندان، جدی تلقی نشود و کسانی بخواهند محیط زندگی را آلوده سازند و یا زباله ها از راه های صحیح و بهداشتی جمع آوری نشود، زباله ها کانونی برای آلودگی محیط زیست و به خطر افتادن سلامت مردم خواهند بود.
زباله ها کانون انواع میکروب ها و محل پرورش حشرات و عوامل بیماری زاست. لذا به همین جهت است که پیامبر اسلام (ص) می فرماید:
زباله ها را شب در خانه های خود نگه ندارید و آن را روز به بیرون از خانه منتقل کنید؛ زیرا زباله جایگاه شیطان است[9].
آن حضرت هم چنین فرمود: خاک رو به را پشت در (حیاط) جمع نکنید؛ زیرا که لانه شیطان می شود[10]. بدیهی است که منظور از شیطان در اینجا؛ یعنی محل تجمع حشرات موذی و انتقال و گسترش آلودگی و انواع بیماری ها.
در سیره و روش زندگی پیامبر اسلام (ص) و امامان معصوم (ص) فراوان مشاهده می شود که بر پاکیزگی و نظافت اصرار داشتند و پیروان خود را به آن سفارش می کردند.
پیامبر (ص) فرمود: خداوند پاک است، شخص پاک را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد[11].
لزوم اجتناب و دوری از فضولات انسانی و اطلاق نجس به آن و وجوب طهارت و پاک کردن و شستن چیزهای آلوده به آن، از خدمات علمی دین اسلام به بشریت است که موجب پاک شدن محیط زیست از آلودگی ها و نجاسات شده است.
امروزه مدفوع به عنوان کانون اصلی اکثر بیماری های میکروبی و انگلی مانند وبا و بیماری های روده ای میکروبی و انگلی شناخته شده است.[12]
از همین روی است که امام علی (ع) می فرماید: «پیامبر (ص) از تغوط (دفع مدفوع) بر کنار آب روان و جوی خوش گوار و زیر درخت میوه دار نهی کرده است[13]».
هم چنین در روایت دیگر آمده است: «رسول خدا نهی کرد از این که انسان ادرار کند زیر درخت میوه دار، یا در مسیر راه و یا در آب راکد[14]».
امروزه با پیشرفت فناوری و شهرنشینی و به وجود آمدن جوامع مصرف کننده شهری، روزانه هزاران تن زباله تولید می شود که جمع آوری و دفع آنها به طریق بهداشتی، از مهم ترین مسایل بهداشتی است که باید به آن توجه شود.
در مکتب حیات بخش اسلام و تمام ادیان الاهی، جان آدمی دارای ارزش و حفظ آن واجب است. بر همین اساس قرآن کریم به مسلمانان سفارش می کند که با کارهای خود موجبات هلاکت و نابودی خویش را فراهم نکنید، «خود را با دست خود به هلاکت نیفکنید[15]».
مفسر بزرگ قرآن کریم، مرحوم علامه طباطبایی می گوید: این آیه مطلق است و در نتیجه نهی در آن نهی از تمامی رفتارهای افراطی و تفریطی است.[16]
بنابراین در شرع مقدس اسلام، انسان مجاز نیست، با اعمال و رفتار خود محیط زندگی خود و دیگران را آلوده کرده و در برابر ضروری ترین مسایل بهداشتی بی تفاوت باشد و با سهل انگاری های خود محیط اجتماع را از زندگی سالم محروم کند.
علاوه بر این طبق قاعده لاضرر – که پیامبر (ص) فرمود: در اسلام ضرر و زیان رساندن به خود و دیگران ممنوع است[17] – انسان حتی از امکانات شخصی خود، نباید به گونه ای استفاده کند که باعث آزار و اذیت دیگران شود و به آنها ضرر برساند.
3. فضای سبز
اقلیم شهری امروز تحت تأثیر فرآیندهای تراکم و تمرکز فعالیت در شهرها آن چنان دگرگون شده که مطالعات ناحیه ای شهرها به صورت مشخص و جدا از اقلیم ناحیه ای، بررسی می شود، آثاری که از طریق کاهش فضای سبز شهری بر اکولوژی شهری به ویژه در زمینه های اقلیم هوا، خاک، آب های زیرزمینی و ... بر جای گذاشته می شود، چنان مؤثر است که عناصر سازنده آن را در محیط شهری به کلی دگرگون می کند.
اگرچه در متون و منابع اولیه دینی ما مسئله فضای سبز به صورت امروزی به طور مشخص مطرح نشده است، اما این موضوع تحت عنوان کلی تر مانند غرس درخت، ترغیب و تشویق به درخت کاری و نهی از قطع درختان آمده که حکایت از عنایت و توجه دین اسلام به این موضوع دارد.
پیامبر اکرم (ص) در این باره می فرماید:
«اگر رستاخیز (قیامت) برپا شد و نهالی در دست یکی از شماست، اگر می تواند، آن را بکارد[18]».
آن حضرت در نهی و توبیخ کسانی که اقدام به قطع درختان و از بین بردن منابع طبیعی و زیست محیطی می کنند، می فرماید:
«هر کس درخت سدر را قطع کند، سرنگون وارد جهنم خواهد شد[19]».
لذا به موجب قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور، هیچ شخصی حتی نهادها و سازمان های دولتی و غیر دولتی حق ندارند به تخریب منابع ملی بپردازند و قانون، وزارت جهاد و کشاورزی را موظف به حفاظت از این منابع و ثروت های ملی کرده است.[20]
در فقه اسلامی نیز قوانینی وجود دارد که مردم را از تصرف در اموال عمومی و دولتی باز می دارد، این قوانین مستند به قانون الاهی و قرآن کریم است. «از تو درباره انفال[21] سؤال می کنند، بگو انفال، مخصوص خدا و پیامبر است، پس از (مخالفت با فرمان) خدا بپرهیزید[22]».
بنابراین می توان گفت که تخریب و از بین بردن هر آنچه جزو سرمایه های ملی کشور به حساب می آیند، مشروع نیست.
علاوه در دنیایی که ما در آن زندگی می کنیم، هزاران عامل حیاتی دست به دست هم داده اند تا انسان ها از مزایای زندگی بهره مند شوند. نبود هر یک از آنها زندگی را با مشکلات جدی و فراوانی مواجه می سازد. خداوند متعال نعمت های دنیا، اعم از خوردنی ها، آشامیدنی ها و هرآنچه که موجب رفاه و آسایش زندگی است را برای انسان آفرید و بر اساس آموزه های قرآن کریم، انسان از استفاده و لذت بردن از این زندگی و نعمت های آن منع نشده است، ولی از تلف نمودن، استفاده ی نابجا و تخریب آنها منع شده است. «ای فرزندان آدم... (از نعمت های خدا) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند اسراف کنندگان را دوست نمی دارد[23]».
نتیجه
برای تأمین سلامت و بهداشت جامعه و محیط زندگی، با توجه به افزایش آلودگی هوا و ... و تأثیر آلاینده ها در عملکرد طبیعی بدن، بر تمام شهروندان – اعم از مسئولان مدیران، دست اندرکاران کارهای اجرایی و مردم عادی به صورت فردی و اجتماعی – لازم و فرض است که قوانین و مقررات مربوطه را رعایت کنند؛ زیرا که انسان از مردم و اجتماعی که در آن زندگی می کند، جدا نیست و رعایت یا عدم رعایت قوانین بهداشتی روی سلامت سایر افراد تأثیر می گذارد. در بهداشت اجتماعی، تمام مردم باید مقررات و دستورات عمومی را رعایت کنند. مجموعه این دستورات و قوانین است که بهداشت اجتماعی را تأمین می کند و از تخریب محیط زیست جلوگیری می کند.
پی نوشتها:
[1] منظور از محیط زیست، محیط اطراف ماست. به ویژه شرایط مؤثر بر زندگی مردم, مورد نظر است.
[2] براي مطالعه بیشتر رجوع شود به: مکتب و نظام اقتصادی اسلام، استاد هادوی تهرانی، صص 19-51.
[3] «افحسبتم انما خلقناکم عبثاً و انکم الینا لا ترجعون» (آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریدم و به سوی ما بازگردانده نمی شوید؟!) مؤمنون، َ115.
[4] بهره گیری از نعمت های الاهی که خداوند برای استفاده بندگان خود آفریده، در سلامت انسان و رفاه و آسایش او جایگاه ویژه دارد. حداقل الزامی که انسان در برابر پروردگار خویش نسبت به نعمت هایش دارد، استفاده بهینه از آنها به نفع تکامل جسمی و معنوی خود و دیگران است.
اگر انسان هوای سالم را آلوده کند و یا آب پاکیزه و زلال «و انزلنا من السماء ماءً طهوراً» (و از آسمان آبی پاک کننده نازل کردیم) -فرقان، 48- که از آسمان می بارد و بر زمین جاری می شود و مایه حیات انسان است، در اثر آلودگی هایی که با دست بشر ایجاد می شود، تبدیل به مایعی خطرناک و زیان آور شود، این کار استفاده نادرست از نعمت های الاهی و کفران نعمت است.
[5] «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» (من جن و انس را نیافریدم، جز برای اینکه عبادتم کنند).ذاریات، 56.
[6] نیازمند، یدالله، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، ص 131.
[7] «و یحل لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث...» (و اشیای پاکیزه را برای آنها حلال شمرد و ناپاکی ها را تحریم می کند) اعراف، 157.
[8] تحف العقول، 337.
[9] «لاتبیتوا القمامة فی بیوتکم فاخرجوها نهاراً، فانها مقعد الشیطان» محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، ج 13، ص 6340.
[10] «لاتؤوا التراب خلف الباب، فانه مأوی الشیطان»همان.
[11] «ان الله طیب، یحب الطیب، نظیف، یحب النظافة» همان.
[12] نیلفروشان، محمد علی، ضرابی، جلیل، میرفتاحی، محمد باقر، بهداشت، ص 20.
[13] مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 77، ص 170.
[14] حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 1، ص 228؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 77، ص 169.
[15] «ولاتلقوا بایدیکم الی التهلکة» بقره، 195.
[16] طباطبایی محمد حسین، المیزان، ج 2، ص 93 و 180.
[17] «لاضرر و لاضرار فی الاسلام»، شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 4، 334.
[18] نهج الفصاحة، ص 113.
[19]کنزل العمال، ج 3، ص 894. البته در باره این روایت و مفاد آن، محققان گفته اند که درخت سدر، اشاره دارد به درخت سدری که در کربلا بعنوان علامت برای قبر امام حسین(ع) کاشته شده بود. علی ای حال می توان از روایات وارده در متون دینی؛ ممنوعیت قطع درختان را بطور کلی استفاده کرد.
[20] منصور، جهانگیر، مجموعه قوانین و مقررات حقوقی، ص 921 – 924.
[21] از نظر فقه شيعه مصاديق أنفال عبارتند از:
1- فيء
2- زمينهاى موات
3 - آبادىهايى كه صاحب ندارد
4 - قلهها، وسط درّهها و جنگلها
5- صفايا و قطايع
6- غنيمتى كه مجاهدان بدون اذن امام بهدست آورند
7- ارث كسى كه وارث ندارد
8- معادن
9- درياها و بيابانهاى لم يزرع
10- خمس از ثروتهايى است كه به امام تعلّق دارد و از أنفال است
[22] «یسئلونک عن الانفال، قل الانفال لله و الرسول فاتقوا الله... »، انفال، 1.
[23] «یا بنی آدم... کلوا واشربوا ولاتسرفوا انه لایحب المسرفین». انفال، 1؛ اعراف، 31.
http://farsi.islamquest.net
