پرسش :
مفهوم بدعت را در اسلام توضیح دهید. چه اعمال و قوانینی از نوع بدعت حرام و چه قوانینی از قسم نوآوری محسوب می شوند؟ و تلقی علمای مذهب جعفری در این باب چه فرق هایی با تلقی مذاهب چهارگانه اهل سنت و فرقۀ وهابی دارد؟
پاسخ :
بدعت در لغت به معناي کار نو و بي سابقه است. همان طور که در قرآن آمده است: بَدِيعُ السَّمَوتِ وَالاََرضِ (هستى بخش آسمانها و زمين اوست)[1] و در اصطلاح به معناي " ادخال ماليس من الدين في الدين" است يعني نسبت دادن چيزي به دين در حالي که در واقع جزء دين و شريعت نيست.
درباره تعریف اصطلاحی بدعت دو نکته مورد توجه است:
1- بدعت نوعي تصرف در دين، از طريق افزون يا کاستن شريعت است. بنابراين آنجا که نوآوري، ربطي به دين و شريعت نداشته باشد، بلکه به عنوان يک مسأله عرفي و عادي انجام گيرد، بدعت نخواهد بود. مثلاً اگر ملتي یک روز خاص را برای خود بعنوان روز جشن و شادي معين کند. اما نه به اين قصد که شرع چنين دستوري داده است، چنين کاري بدعت نيست هرچند بايستي حليت و حرمت آن از جهات ديگري مورد بحث و بررسي قرار گيرد.
از اينجا روشن مي شود که بسياري از نوآوري هاي بشري در زمينه هنر، ورزش، صنعت، و ... از قلمرو بدعت اصطلاحي بيرون بوده و آنچه درباره آنها مطرح است مسأله حلال و حرام بودن آنها از جهات ديگر است که خود ملاک و مقياس خاص خويش را دارد.
2- منظور از امر تازه و بي سابقه در دين اين است که با هيچ يک از قوانين و مقررات جزئي و کلي اسلام هماهنگي و سازگاري نداشته باشد، و نتوان مقررات کلي اسلام را بر مصاديق جديد و تازه، تطبيق کرد.[2]
توضيح اينکه: اساس بدعت در شرع به اين نکته باز مي گردد که چيزي را به عنوان يک امر شرعي که دين به آن فرمان داده به کار برند، در حالي که براي مشروعيت آن، اصل يا ضابطه اي در شرع وجود نداشته باشد؛ ولي هرگاه کاري را که انسان به عنوان يک عمل ديني انجام مي دهد و دليل شرعي (به صورت خاص، يا کلي و عام) بر مشروعيت آن وجود داشته باشد، آن عمل بدعت نخواهد بود. از بيان فوق، بسياري از شبهات واهي که بر دست و پاي برخي از افراد پيچيده است حل مي شود. براي نمونه، انبوه مسلمانان جهان روز ميلاد پيامبر اکرم (ص) را جشن مي گيرند و گروهي اين امر را بدعت مي نامند! در حالي که طبق آنچه گفتيم، هرگز ملاک بدعت بر آن صادق نيست. زيرا به فرض هم که اين نوع تکريم و اظهار محبت، در شرع وارد نشده باشد، ولي اظهار محبت به پيامبر گرامي اسلام (ص) و خاندان او (س) يکي از اصول مسلم اسلام است که اين گونه جشن ها و احتفالات مذهبي جلوه و مظهري از آن اصل کلي است.
هیچ کدام از مذاهب اسلامی در حرمت شدید بدعت (داخل کردن چیزهایی که از دین نیست در دین) تردید نکرده اند. مرحوم نراقى (ره) از علمای بزرگوار شیعه می فرماید: «حرمت بدعت مورد اتفاق امت اسلام است، بلكه اصل حرمت آن ضرورى دين و ملت است.»[3] دليل عمدۀ حرمت، روايات مستفيض بلكه متواترى است كه شيعه و اهل سنت از پيامبر خدا (ص) نقل كردهاند كه فرمودند : (ايجاد هر امري که سابقه در دين نداشته بدعت است و هر بدعتي گمراهي است و هر گمراهي در آتش است».[4]
با اين كه تمامى مذاهب اسلامى بدعت را حرام مىدانند ليكن چون ماهيت آن به درستى روشن نشده، به عنوان مبارزه با آن گاه راه افراط و گاه تفريط پیموده شده و مسلمانان گاه به تكفير و تفسيق يكديگر پرداختهاند.
گروهی انجام هر عمل عبادی را که در زمان پیامبر(ص) و خلفا انجام نمی شده بدعت و حرام می دانند و معتقدند که از انجام چنین اعمالی باید پرهیز کرد. مثلا یکی از دانشمندان معروف حنبلی، علم کلام را بدعت می دانست و آن را منشا همه بدعتها و گمراهی ها می شمرد.[5] او چنین می نویسد: «هرگونه علمى كه بندگان از علوم باطنى ادعا كنند كه در كتاب و سنت يافت نشود، بدعت و گمراهى است و كسى حق ندارد بدان عمل، و مردم را به آن دعوت كند.» او مسلمانان را به بازگشت به دين عتيق به گونهاى كه در روزگار سه خليفه اول رايجبود، فرا مىخواند[6].
این عقاید افراطی بعدا تا حدی در نظریات ابن تیمیه و پس از او توسط محمد بن عبد الوهاب تقویت شد و به آنجا انجامید که طبق نظرات آنها بسیاری از مسلمین بدعت گذار و حتی مشرک معرفی شدند سليمان بن سحمان النجدى، نواده محمد بن عبدالوهاب، در مورد بدعتهاى رايج در ميان مسلمانان نوشته است: «محرابهاى چهارگانه در مسجدها كه براى هر يك از امامان چهار مذهب [حنفى، حنبلى، شافعى و مالكى] ساخته مىشود، بدعت است . همچنين خواندن قرآن با صداى بلند، درود فرستادن بر پيامبر اسلام (ص) ، خواندن ذكر يا دعايى بعد از اذان و در شب جمعه و شبهاى ماه رمضان و شب عيد فطر و عيد قربان، تشكيل اجتماع براى بزرگداشت تولدها و وفيات بزرگان دين و خواندن قصيدههاى مولوديه با لحنهاى مخصوص، مخلوط كردن شعرها با درود بر پيامبر و با ذكرها و قراءت قرآن و خواندن آنها بعد از نماز تراويج، تسبيح به دست گرفتن براى گفتن ذكر، بلند كردن صدا به ذكر «لا اله الا الله» هنگام تشييع جنازه و هنگام پاشيدن آب روى قبر، پوشيدن لباسهاى بلند درويشى، آويختن شمشير و پرچم در حسينيهها و مكانهايى كه مجالس برپا مىشود . طنبور و دايره زدن و هر چه مانند اينها، صدا داشته باشد مانند: شيپور، تكرار لفظ جلاله و اسماى ديگر خدا و . . . بدعت شمرده مىشود [7]. این افراط ها باعث کشتار و قتل عام بسیاری از مسلمانان گشت.
در جواب چنین عقیده ای می گوییم اگر با چنین دید بسته ای به احکام شرع نگاه کنیم نباید هیچ تغییری در زندگی دینی و دنیایی مسلمین بپذیریم. باید با همان لباس صدر اسلام نماز بخوانیم، همان فکرهایی که آنان به ذهنشان می رسید به ذهن ما برسد و همانگونه که آنان به زنده ها یا اموات خود احترام می گذاشتند ما هم ادای احترام کنیم. واضح است که این طور دینداری به نظر هیچ عالم دینی صحیح نیست. علمای شیعه و تمام فرق دیگر اهل سنت با این جمودها و زیاده روی ها مخالفت کرده و به نقد آن در کتب خود پرداخته اند.
بر این اساس علمای شیعه و برخی از علمای اهل سنت، بدعت را به دو قسم حرام و غیر حرام تقسیم کرده اند. مرحوم صاحب جواهر(ره) می گوید عده ای مثل محقق و شیخ طوسی فرموده اند که:"... بدعت شامل حرام و غیر حرام می شود ."[8] از شافعی نیز نقل شده که گفته است بدعت دو گونه است: پسنديده و ناپسند . بدعتى كه موافق سنت باشد، شايسته و بدعتى كه مخالف باشد، ناشايست است.[9]
علامه مجلسي، عالم بزرگ شيعي مي گويد: « بدعت در شرع، چيزي است که پس از رسول گرامي حادت شده (به عنوان دین قلمداد شده) و دليل شرعي خاص يا عامي نيز بر جواز آن در کار نباشد.»[10] مرحوم نراقى(ره) نیز اين ديدگاه را پذيرفته و نوشته است: «بدعت عملى است كه غيرشارع بدون دليل و مدرك شرعى، آن را براى ديگران، به صورت يك عمل شرعى وانمود كند. اما اگر عملى از ناحيۀ شرع ثابت نشده باشد و آن عمل را كسى انجام دهد، بدون ارائه به صورت يك عمل شرعى، آن عمل از جهت بدعت حرام نخواهد بود گرچه ممكن است از جهت ديگرى حرام باشد.»[11] شاطبى از فقيهان اهل سنت نيز، همين نظر را دارد و می گوید: «بدعت، طريقهاى است در دين كه اختراع شده و اصلى در شريعت ندارد. و ليكن در صورت، مشابه با شريعت است و به عنوان يك امر شرعى وانمود مىشود .» [12] بنا براین اگر مسلمانی اعمالی را انجام دهد که هیچ گونه سابقه ای در دین نداشته باشند به شرط آنکه آن اعمال را به دین منسوب نکند و از دین نداند بدعت نخواهد بود.
پی نوشتها:
[1] بقرة ،117.
[2]با استفاده از، منشور عقايد، آيت الله سبحاني، صفحه 219 به بعد.
[3]عوائد الایام ص 319 به نقل از تحقیق دکتر یعقوب علی برجی در وبلاگ ادیان و مذاهب.
[4]بحارالانوار 2/263، مسند احمد، 4/126. رسول خدا (ص) :کل محدثة بدعة و کل بدعة ضلالة و کل ضلالة في النار.
[5]طبقات الحنابله ج 2 ص 19 27 34 37 بنا بر نقل سایت دایره المعارف اسلامی.
[6]طبقات الحنابله ج2 ص 35 به نقل از تحقیق دکتر یعقوب علی برجی در وبلاگ ادیان و مذاهب.
[7]مجموعه التفسیر ابن تیمیه ص 340 به نقل از همان.
[8]جواهر الکلام ج11 ص 300 به نقل از همان.
[9]فتح الباری فی شرح صحیح البخاری ج 17 ص 10 به نقل از همان.
[10]بحار الانوار ج 74 ص 202: و البدعة في الشرع ماحدث بعد الرسول ]بماانه من الدين[ و لم يکن فيه نص علي الخصوص و لايکون داخلاً في بعض العمومات.
[11]عوائد الايام ، ص110 نقل از تحقیق دکتر یعقوب علی برجی در وبلاگ ادیان و مذاهب.
[12]الاعتصام، مكتبة الرياض الحديثه، ج 1، ص 127 به نقل از همان.
منبع: http://farsi.islamquest.net
بدعت در لغت به معناي کار نو و بي سابقه است. همان طور که در قرآن آمده است: بَدِيعُ السَّمَوتِ وَالاََرضِ (هستى بخش آسمانها و زمين اوست)[1] و در اصطلاح به معناي " ادخال ماليس من الدين في الدين" است يعني نسبت دادن چيزي به دين در حالي که در واقع جزء دين و شريعت نيست.
درباره تعریف اصطلاحی بدعت دو نکته مورد توجه است:
1- بدعت نوعي تصرف در دين، از طريق افزون يا کاستن شريعت است. بنابراين آنجا که نوآوري، ربطي به دين و شريعت نداشته باشد، بلکه به عنوان يک مسأله عرفي و عادي انجام گيرد، بدعت نخواهد بود. مثلاً اگر ملتي یک روز خاص را برای خود بعنوان روز جشن و شادي معين کند. اما نه به اين قصد که شرع چنين دستوري داده است، چنين کاري بدعت نيست هرچند بايستي حليت و حرمت آن از جهات ديگري مورد بحث و بررسي قرار گيرد.
از اينجا روشن مي شود که بسياري از نوآوري هاي بشري در زمينه هنر، ورزش، صنعت، و ... از قلمرو بدعت اصطلاحي بيرون بوده و آنچه درباره آنها مطرح است مسأله حلال و حرام بودن آنها از جهات ديگر است که خود ملاک و مقياس خاص خويش را دارد.
2- منظور از امر تازه و بي سابقه در دين اين است که با هيچ يک از قوانين و مقررات جزئي و کلي اسلام هماهنگي و سازگاري نداشته باشد، و نتوان مقررات کلي اسلام را بر مصاديق جديد و تازه، تطبيق کرد.[2]
توضيح اينکه: اساس بدعت در شرع به اين نکته باز مي گردد که چيزي را به عنوان يک امر شرعي که دين به آن فرمان داده به کار برند، در حالي که براي مشروعيت آن، اصل يا ضابطه اي در شرع وجود نداشته باشد؛ ولي هرگاه کاري را که انسان به عنوان يک عمل ديني انجام مي دهد و دليل شرعي (به صورت خاص، يا کلي و عام) بر مشروعيت آن وجود داشته باشد، آن عمل بدعت نخواهد بود. از بيان فوق، بسياري از شبهات واهي که بر دست و پاي برخي از افراد پيچيده است حل مي شود. براي نمونه، انبوه مسلمانان جهان روز ميلاد پيامبر اکرم (ص) را جشن مي گيرند و گروهي اين امر را بدعت مي نامند! در حالي که طبق آنچه گفتيم، هرگز ملاک بدعت بر آن صادق نيست. زيرا به فرض هم که اين نوع تکريم و اظهار محبت، در شرع وارد نشده باشد، ولي اظهار محبت به پيامبر گرامي اسلام (ص) و خاندان او (س) يکي از اصول مسلم اسلام است که اين گونه جشن ها و احتفالات مذهبي جلوه و مظهري از آن اصل کلي است.
هیچ کدام از مذاهب اسلامی در حرمت شدید بدعت (داخل کردن چیزهایی که از دین نیست در دین) تردید نکرده اند. مرحوم نراقى (ره) از علمای بزرگوار شیعه می فرماید: «حرمت بدعت مورد اتفاق امت اسلام است، بلكه اصل حرمت آن ضرورى دين و ملت است.»[3] دليل عمدۀ حرمت، روايات مستفيض بلكه متواترى است كه شيعه و اهل سنت از پيامبر خدا (ص) نقل كردهاند كه فرمودند : (ايجاد هر امري که سابقه در دين نداشته بدعت است و هر بدعتي گمراهي است و هر گمراهي در آتش است».[4]
با اين كه تمامى مذاهب اسلامى بدعت را حرام مىدانند ليكن چون ماهيت آن به درستى روشن نشده، به عنوان مبارزه با آن گاه راه افراط و گاه تفريط پیموده شده و مسلمانان گاه به تكفير و تفسيق يكديگر پرداختهاند.
گروهی انجام هر عمل عبادی را که در زمان پیامبر(ص) و خلفا انجام نمی شده بدعت و حرام می دانند و معتقدند که از انجام چنین اعمالی باید پرهیز کرد. مثلا یکی از دانشمندان معروف حنبلی، علم کلام را بدعت می دانست و آن را منشا همه بدعتها و گمراهی ها می شمرد.[5] او چنین می نویسد: «هرگونه علمى كه بندگان از علوم باطنى ادعا كنند كه در كتاب و سنت يافت نشود، بدعت و گمراهى است و كسى حق ندارد بدان عمل، و مردم را به آن دعوت كند.» او مسلمانان را به بازگشت به دين عتيق به گونهاى كه در روزگار سه خليفه اول رايجبود، فرا مىخواند[6].
این عقاید افراطی بعدا تا حدی در نظریات ابن تیمیه و پس از او توسط محمد بن عبد الوهاب تقویت شد و به آنجا انجامید که طبق نظرات آنها بسیاری از مسلمین بدعت گذار و حتی مشرک معرفی شدند سليمان بن سحمان النجدى، نواده محمد بن عبدالوهاب، در مورد بدعتهاى رايج در ميان مسلمانان نوشته است: «محرابهاى چهارگانه در مسجدها كه براى هر يك از امامان چهار مذهب [حنفى، حنبلى، شافعى و مالكى] ساخته مىشود، بدعت است . همچنين خواندن قرآن با صداى بلند، درود فرستادن بر پيامبر اسلام (ص) ، خواندن ذكر يا دعايى بعد از اذان و در شب جمعه و شبهاى ماه رمضان و شب عيد فطر و عيد قربان، تشكيل اجتماع براى بزرگداشت تولدها و وفيات بزرگان دين و خواندن قصيدههاى مولوديه با لحنهاى مخصوص، مخلوط كردن شعرها با درود بر پيامبر و با ذكرها و قراءت قرآن و خواندن آنها بعد از نماز تراويج، تسبيح به دست گرفتن براى گفتن ذكر، بلند كردن صدا به ذكر «لا اله الا الله» هنگام تشييع جنازه و هنگام پاشيدن آب روى قبر، پوشيدن لباسهاى بلند درويشى، آويختن شمشير و پرچم در حسينيهها و مكانهايى كه مجالس برپا مىشود . طنبور و دايره زدن و هر چه مانند اينها، صدا داشته باشد مانند: شيپور، تكرار لفظ جلاله و اسماى ديگر خدا و . . . بدعت شمرده مىشود [7]. این افراط ها باعث کشتار و قتل عام بسیاری از مسلمانان گشت.
در جواب چنین عقیده ای می گوییم اگر با چنین دید بسته ای به احکام شرع نگاه کنیم نباید هیچ تغییری در زندگی دینی و دنیایی مسلمین بپذیریم. باید با همان لباس صدر اسلام نماز بخوانیم، همان فکرهایی که آنان به ذهنشان می رسید به ذهن ما برسد و همانگونه که آنان به زنده ها یا اموات خود احترام می گذاشتند ما هم ادای احترام کنیم. واضح است که این طور دینداری به نظر هیچ عالم دینی صحیح نیست. علمای شیعه و تمام فرق دیگر اهل سنت با این جمودها و زیاده روی ها مخالفت کرده و به نقد آن در کتب خود پرداخته اند.
بر این اساس علمای شیعه و برخی از علمای اهل سنت، بدعت را به دو قسم حرام و غیر حرام تقسیم کرده اند. مرحوم صاحب جواهر(ره) می گوید عده ای مثل محقق و شیخ طوسی فرموده اند که:"... بدعت شامل حرام و غیر حرام می شود ."[8] از شافعی نیز نقل شده که گفته است بدعت دو گونه است: پسنديده و ناپسند . بدعتى كه موافق سنت باشد، شايسته و بدعتى كه مخالف باشد، ناشايست است.[9]
علامه مجلسي، عالم بزرگ شيعي مي گويد: « بدعت در شرع، چيزي است که پس از رسول گرامي حادت شده (به عنوان دین قلمداد شده) و دليل شرعي خاص يا عامي نيز بر جواز آن در کار نباشد.»[10] مرحوم نراقى(ره) نیز اين ديدگاه را پذيرفته و نوشته است: «بدعت عملى است كه غيرشارع بدون دليل و مدرك شرعى، آن را براى ديگران، به صورت يك عمل شرعى وانمود كند. اما اگر عملى از ناحيۀ شرع ثابت نشده باشد و آن عمل را كسى انجام دهد، بدون ارائه به صورت يك عمل شرعى، آن عمل از جهت بدعت حرام نخواهد بود گرچه ممكن است از جهت ديگرى حرام باشد.»[11] شاطبى از فقيهان اهل سنت نيز، همين نظر را دارد و می گوید: «بدعت، طريقهاى است در دين كه اختراع شده و اصلى در شريعت ندارد. و ليكن در صورت، مشابه با شريعت است و به عنوان يك امر شرعى وانمود مىشود .» [12] بنا براین اگر مسلمانی اعمالی را انجام دهد که هیچ گونه سابقه ای در دین نداشته باشند به شرط آنکه آن اعمال را به دین منسوب نکند و از دین نداند بدعت نخواهد بود.
پی نوشتها:
[1] بقرة ،117.
[2]با استفاده از، منشور عقايد، آيت الله سبحاني، صفحه 219 به بعد.
[3]عوائد الایام ص 319 به نقل از تحقیق دکتر یعقوب علی برجی در وبلاگ ادیان و مذاهب.
[4]بحارالانوار 2/263، مسند احمد، 4/126. رسول خدا (ص) :کل محدثة بدعة و کل بدعة ضلالة و کل ضلالة في النار.
[5]طبقات الحنابله ج 2 ص 19 27 34 37 بنا بر نقل سایت دایره المعارف اسلامی.
[6]طبقات الحنابله ج2 ص 35 به نقل از تحقیق دکتر یعقوب علی برجی در وبلاگ ادیان و مذاهب.
[7]مجموعه التفسیر ابن تیمیه ص 340 به نقل از همان.
[8]جواهر الکلام ج11 ص 300 به نقل از همان.
[9]فتح الباری فی شرح صحیح البخاری ج 17 ص 10 به نقل از همان.
[10]بحار الانوار ج 74 ص 202: و البدعة في الشرع ماحدث بعد الرسول ]بماانه من الدين[ و لم يکن فيه نص علي الخصوص و لايکون داخلاً في بعض العمومات.
[11]عوائد الايام ، ص110 نقل از تحقیق دکتر یعقوب علی برجی در وبلاگ ادیان و مذاهب.
[12]الاعتصام، مكتبة الرياض الحديثه، ج 1، ص 127 به نقل از همان.
منبع: http://farsi.islamquest.net
