پرسش :
آيا ائمه عليهم السلام از خود اثر مدوني بر جاي گذاشته اند و از آن آثار چقدر بر جاي مانده است؟
پاسخ :
در ابتدا بايد دانست كه حديث نزد شيعه از ويژگي هايي برخوردار بوده كه سبب امتيازش از حديث نزد اهل سنت شده است، كه به طور اختصار آن را چنين مي توان توصيف كرد:
1. دايره حديث و معارف نزد شيعه فراتر از اهل سنت است، زيرا شيعيان براساس آموخته هاي خويش از كتاب و سنت پيامبر، بر اين باورند، كه عدد معصومان چهارده تن است و قول فعل و تقرير (تأييد عمل افراد) آنان به يك ميزان، از اعتبار و حجّيت برخوردار است بر همين اساس است كه دورة دسترسي به معصوم، نزد شيعه تا پايان قرن سوم ادامه دارد با آنكه بر اساس اعتقاد اهل سنت با رحلت رسول اكرم(ص) دسترسي به معصوم از بين مي رود.
2. نزد شيعيان هيچگاه كتابت و نشر حديث متوقف نگشت، براساس تعليم پيامبر و عترت او، در همه دوره ها كتابت حديث رواج داشته و امامان معصوم خود نيز در اين امر پيشگام بوده و ياران خود را بدان وا مي داشتند.
3. شيعيان از همان ابتداء تلاش كردند كه كتب و مجموعه هاي معاريف و حديثي را با سلسله ي اسناد نگه داري كنند، گاه مي شد كه شكنجه هاي زيادي را براي حفظ كتب و احاديث ائمه تحمل مي كردند. كه در تاريخ به نام ابن ابي عمير، محمد بن يونس بن عبدالرحمان و.... در اين زمينه برمي خوريم.[1]
بعد از نكات پيش گفته پاسخ را در سه بخش بيان مي داريم:
الف) آيا اهل بيت (ع) اثر مكتوبي (نامه، كتاب و...) از خود بر جاي گذاشته اند؟ در جواب بايد گفت كتاب هايي به اهل بيت منسوب است:
1. برخي در دسترس ما نيست ( مانند خيلي از كتاب هايي كه در بخش دوم نامبرده مي شود).
2. برخي نسبت آن قطعي و در دسترس است، مانند نهج البلاغه و صحيفه سجاديه، و رواياتي كه در جوامع روايي با سند نقل شده است كه نسبت به ائمه قطعي است در مجموع، ولي تك تك روايات آن از نظر سندي به سه دسته تقسيم مي شوند:
1/2 روايات متواتره كه بسيار اندك است
2/2 روايات آحاد معتبر كه در فقه معتبر است ولي در معارف دين علم آور نيست.
3/2 روايات جعلي و ضعيف.
3. برخي نيز مشكوك است مانند تفسير منسوب به امام حسن عسكري (ع) فقه الرضا (ع) منسوب به امام هشتم (ع) و...
ب) مجموعه آثاري كه از اولياي دين براي ما باقي مانده است چه قدر است و در چه كتابي آمده است؟ پاسخ اين است، كه آثار ائمه (ع) سه مرحله را پشت سر گذاشته است.
1. دوران حضور ائمه (ع) :
كه فقط به برخي دوره ها اشاره مي شود:
1/1. دوران علي (ع) : اولين كتاب حضرت (ع) تفسير قرآن است[2] دومين كتاب «كتاب السنن والقضايا والاحكام.» كه ابواب مختلف فقهي در آن گرد آمده است.[3] سومين كتاب، كتاب جامعه، و يا كتاب علي (ع) است.[4] صحيفه علي (ع) كتابي ديگر است كه حجم آن كمتر از كتاب علي و الجامعه مي باشد.[5]و هيچ كدام از كتاب ها اكنون در دست نيست. عهدنامه مالك اشتر يكي ديگر از كتب آن حضرت به شمار مي رود، به جز اين ها نامه هاي ديگر حضرت به واليان و عاملان را نيز بايد در شمار همين مكتوبات آورد.[6] كه بيشتر اين ها در نهج البلاغه و مستدرك آن نهج الصباغه آمده است و همچنين كتاب هاي ديگري كه توسط شاگردان حضرت جمع آوري شده، چون «جاثليق» از سلمان فارسي ـ عليهما السلام ـ الخطبه از ابوذر، و كتاب قضاوت هاي علمي ـ عليه السّلام ـ و كتاب تفسير توسط عبدالبربن عباس، صحيفة مناسك حج توسط جابربن عبدالله انصاري و كتاب تفسير از ميثم تمّار و...[7]؛
2/1. دوران امام حسن و امام حسين در اين دوره به جهت حاكميّت معاويه، مجالي براي كتابت حديث وجود نداشت آن چه مي توان نام برد خطبه هاي حضرت در منا، نامه هاي امام حسين (ع) به اهل كوفه، مسلم بن عقيل، بني هاشم، بزرگان بصره از كتاب هاي اين دوره است.[8]
3/1. دوران امام سجاد (ع): امام سجاد (ع) هنگام شهادت، صندوقي را نزد امام باقر (ع) به وديعت نهاد كه در آن كتب بسيار بود.[9] يكي از آن ها صحيفه سجاديه است.[10] دومي مناسك الحج، و سومي رساله حقوق است، كه جامعه آداب سلوك فردي و اجتماعي است، چهارمي، «صحيفه الزهد» پنجمي، «الجامع في الفقه» ششمي، كتاب «حديث» و هفتمي «كتاب علي بن الحسين» و كتاب هاي عديده اي كه شاگردان حضرت تأليف نموده اند.[11]
از قبيل، تفسير القرآن، نسخه احاديث، صحيفة احاديث، رسالته الي سعد الاسكاف، (كتابي كه زراره روايت كرده و كتابي ديگر كه عبدالمؤمن بن القاسم آن را نقل كرده است[12] اين ها غير از كتاب هايي است كه توسط شاگردان حضرت تأليف و جمع آوري شده است.[13]
4/1. دوران امام صادق (ع): رساله ها و كتب بسياري از حضرت نقل شده، يا به ايشان منسوب است مانند «الا هليلجة في التوحيد» و كتاب «التوحيد» و رسالة «اهوازيه» و «رسالة في الغنائم» و «رسالة في وجوه معايش العباد» و «الجعفريات» و «نثر الدر» صحيفه اي است در كلمات قصار و رسائلي كه جا بر بن حيان از حضرت روايت كرده و تا پانصد عدد شمارش شده است. و هم چنين ائمه ي ديگر.
2. دوره ي جمع و تبويب:
اين دوره با آغاز غيبت صغرا شروع مي شود و تا دوره صفويه تداوم مي يابد، در نگاه كلي مي توان اين دوره را با دو مشخصه شناخت:
تدوين كتب اربعه؛ تدوين كتب دعا و زيارات.
يكم. كتب اربعه: كه عبارت است از:
1. الكافي، محمد بن يعقوب كليني (م 329 ق) كه داراي هشت جلد است و مجموعاً داراي 16199 حديث مي باشد. [14]
2. من لا يحضره الفقيه: شيخ صدوق ابوجعفر، محمد بن علي (306 - 381 ق) كه در چهار جلد به طبع رسيده بيشتر روايات آن فقهي است و مجموع روايات آن 5901 روايت مي باشد.[15]
3. تهذيب الاحكام: شيخ طوسي، ابو جعفر محمد بن حسن (م 460)؛ اين كتاب در ده جلد چاپ شده و مشتمل بر 1359 حديث مي باشد.
4. الاستبصار: كه اين هم از شيخ طوسي است، روايت هاي اسبصار 5511 در 925 باب مي باشد، اين كتاب در چهار جلد منتشر شده است.[16]
دوم. كتب دعا و زيارت: مانند اقبال سيد بن طاووس و هم چنين مهج الدعوات و منهج العبادات، و جمال الاسبوع، فلاح السائل، فتح الابواب، مصباح الزائر، اسرار الصلاة، اسرار الدعوات، و...[17]
3. دوره تدوين مجموعه هاي حديث:
اين دوره را مي توان با دو مشخصه كلي معرفي كرد، الف: گرد آوري مجموعه ها حديثي مانند:
1. الوافي، محمد محسن فيض كاشاني (م 1091 ق) در چهارده كتاب[18]
2. النوادر في جمع الاحاديث: اين اثر داراي 7 كتاب و 105 باب است - مؤلف فيض كاشاني
3. وسائل الشيعه: محمد بن حسن الحر العاملي (م 1104) در 20 و گاهي در 30 جلد چاپ شده است مجموع روايات آن 35868 حديث مي باشد، كه مرجعي است براي همه مجتهدين و محققين
4. بحار الانوار: بزرگترين مجموعه حديثي شيعه، و مجلدات آن بر حسب چاپ هاي جديد 110 جلد است و مؤلف آن محمد باقر مجلسي (م 1111ق) از بزرگان حديث شيعه است.
5. عوالم العلوم، از عبدالله بحراني اصفهاني (م قرن 12) 23 جلد.
6 . مستدرك الوسائل: اثر ميرزا حسن نوري (1320) در 20 جلد، اين مجموعه حاوي 23129 حديث مي باشد.[19]
اين نكته را هم اضافه كنيم كه در تاريخ معاصر تشيّع نيز كارهاي ارزشمند، بجا و مناسبي به صورت فردي و گروهي در خدمت به معارف و گفته هاي اهلبيت آغاز شده كه مي شود به آن ها اشاره مي شود :
1. معجم نويسي و راهنما سازي؛
2. تصحيح و تحقيق؛
3 . سند نويسي؛
4. گزيده نويسي؛
5. واحد سازي كتب و مجموعه هاي حديثي؛
6 . پالايش احاديث؛
7 . رايانه در خدمت حديث[21] در نتيجه ائمه اطهار آثار و معارف زيادي در موضوعات مختلف، در در نتيجه ائمه اطهار آثار و معارف زيادي در موضوعات مختلف، در مجموعه هايي در دسترس به يادگار گذاشته اند.
منابع جهت مطالعه بيشتر
1. مجله علوم حديث، سيد احمد مير عمادي، ص 273 ـ 281 شماره ي 2
2. آشنايي با متون حديث، مهدي مهريزي - بخش دو ص 37 ـ 140.
3. سير حديث در اسلام سيد احمد ميرخاني ـ تمام كتاب.
4. علم الحديث، كاظم مدير شانه چي، ص 70 ـ 100.م مدير شانه چي، ص 70 ـ 100.
پى نوشت ها:
[1] . كشي، رجال كشي، (قم ، جامعه مدرسين) ص 326 شماره 878.
[2] . شرف الدين، المراجعات ص 305 ـ 306.
[3] . آغا بزرگ تهراني، الذريعه (المكتبة الاسلامية تهران) ج 2، ص 159.
[4] . اعيان الشيعه ج1، ص 93.
[5] . سيد محمد رضا حسين، تدوين السنه (كتب الاعلام الاسلامي) ، ص 52.
[6] . نهج البلاغه.
[7] . مهدي مهريزي، آشنايي با متون حديث (مركز جهاني علوم اسلامي ، اول، 1377) ص 63 ـ 64.
[8] . معهد تحقيقات باقرالعلوم، موسوعة كلمات الامام الحسين (ع) (قم دارالمعروف، 1415 ق) ص 314 ـ 315.
[9] . محمد باقر مجلسي، بحار الانوار، (دار احياء التراث العربي) ج 26 ص 212.
[10] . الذريعه (پيشين) ج 15، ص 18 ـ 19.
[11] . آشنايي با متون حديث (پيشين) ص 66 ـ 67.
[12] . المعجم المفهرس لالفاظ احاديث بحار الانوار، ج 1، ص 38.
[13] . دائرة المعارف القرن العشرين، ج 3، ص 109. ر. ك : آشنايي با متن حديث (پيشين) ص 71 ـ 72.
[14] . كاظم مدير شانه چي، علم الحديث (قم، دفتر انتشارات اسلامي چاپ سوم)، ص 77.
[15] . همان، ص 78.
[16] . آشنايي با متون حديث (پيشين) ، ص 99 ـ 101.
[17] . الذريعه، ج 6، ص 229 ـ 230.
[18] . الذريعه، ج 6، ص 229 ـ 230.
[19] . آشنايي با متون حديث (پيشين) ، ص 112 - 122.
[20] . مركز تفسير القرآن في الحوزة العلمية، نخبة التفاسير ج1، ص 5.
[21] . مجله حوزه ش 13، ص 164. ش 14، ص 161 و مجله نور علم ش 22، ص 135.
w3.hadith.net
در ابتدا بايد دانست كه حديث نزد شيعه از ويژگي هايي برخوردار بوده كه سبب امتيازش از حديث نزد اهل سنت شده است، كه به طور اختصار آن را چنين مي توان توصيف كرد:
1. دايره حديث و معارف نزد شيعه فراتر از اهل سنت است، زيرا شيعيان براساس آموخته هاي خويش از كتاب و سنت پيامبر، بر اين باورند، كه عدد معصومان چهارده تن است و قول فعل و تقرير (تأييد عمل افراد) آنان به يك ميزان، از اعتبار و حجّيت برخوردار است بر همين اساس است كه دورة دسترسي به معصوم، نزد شيعه تا پايان قرن سوم ادامه دارد با آنكه بر اساس اعتقاد اهل سنت با رحلت رسول اكرم(ص) دسترسي به معصوم از بين مي رود.
2. نزد شيعيان هيچگاه كتابت و نشر حديث متوقف نگشت، براساس تعليم پيامبر و عترت او، در همه دوره ها كتابت حديث رواج داشته و امامان معصوم خود نيز در اين امر پيشگام بوده و ياران خود را بدان وا مي داشتند.
3. شيعيان از همان ابتداء تلاش كردند كه كتب و مجموعه هاي معاريف و حديثي را با سلسله ي اسناد نگه داري كنند، گاه مي شد كه شكنجه هاي زيادي را براي حفظ كتب و احاديث ائمه تحمل مي كردند. كه در تاريخ به نام ابن ابي عمير، محمد بن يونس بن عبدالرحمان و.... در اين زمينه برمي خوريم.[1]
بعد از نكات پيش گفته پاسخ را در سه بخش بيان مي داريم:
الف) آيا اهل بيت (ع) اثر مكتوبي (نامه، كتاب و...) از خود بر جاي گذاشته اند؟ در جواب بايد گفت كتاب هايي به اهل بيت منسوب است:
1. برخي در دسترس ما نيست ( مانند خيلي از كتاب هايي كه در بخش دوم نامبرده مي شود).
2. برخي نسبت آن قطعي و در دسترس است، مانند نهج البلاغه و صحيفه سجاديه، و رواياتي كه در جوامع روايي با سند نقل شده است كه نسبت به ائمه قطعي است در مجموع، ولي تك تك روايات آن از نظر سندي به سه دسته تقسيم مي شوند:
1/2 روايات متواتره كه بسيار اندك است
2/2 روايات آحاد معتبر كه در فقه معتبر است ولي در معارف دين علم آور نيست.
3/2 روايات جعلي و ضعيف.
3. برخي نيز مشكوك است مانند تفسير منسوب به امام حسن عسكري (ع) فقه الرضا (ع) منسوب به امام هشتم (ع) و...
ب) مجموعه آثاري كه از اولياي دين براي ما باقي مانده است چه قدر است و در چه كتابي آمده است؟ پاسخ اين است، كه آثار ائمه (ع) سه مرحله را پشت سر گذاشته است.
1. دوران حضور ائمه (ع) :
كه فقط به برخي دوره ها اشاره مي شود:
1/1. دوران علي (ع) : اولين كتاب حضرت (ع) تفسير قرآن است[2] دومين كتاب «كتاب السنن والقضايا والاحكام.» كه ابواب مختلف فقهي در آن گرد آمده است.[3] سومين كتاب، كتاب جامعه، و يا كتاب علي (ع) است.[4] صحيفه علي (ع) كتابي ديگر است كه حجم آن كمتر از كتاب علي و الجامعه مي باشد.[5]و هيچ كدام از كتاب ها اكنون در دست نيست. عهدنامه مالك اشتر يكي ديگر از كتب آن حضرت به شمار مي رود، به جز اين ها نامه هاي ديگر حضرت به واليان و عاملان را نيز بايد در شمار همين مكتوبات آورد.[6] كه بيشتر اين ها در نهج البلاغه و مستدرك آن نهج الصباغه آمده است و همچنين كتاب هاي ديگري كه توسط شاگردان حضرت جمع آوري شده، چون «جاثليق» از سلمان فارسي ـ عليهما السلام ـ الخطبه از ابوذر، و كتاب قضاوت هاي علمي ـ عليه السّلام ـ و كتاب تفسير توسط عبدالبربن عباس، صحيفة مناسك حج توسط جابربن عبدالله انصاري و كتاب تفسير از ميثم تمّار و...[7]؛
2/1. دوران امام حسن و امام حسين در اين دوره به جهت حاكميّت معاويه، مجالي براي كتابت حديث وجود نداشت آن چه مي توان نام برد خطبه هاي حضرت در منا، نامه هاي امام حسين (ع) به اهل كوفه، مسلم بن عقيل، بني هاشم، بزرگان بصره از كتاب هاي اين دوره است.[8]
3/1. دوران امام سجاد (ع): امام سجاد (ع) هنگام شهادت، صندوقي را نزد امام باقر (ع) به وديعت نهاد كه در آن كتب بسيار بود.[9] يكي از آن ها صحيفه سجاديه است.[10] دومي مناسك الحج، و سومي رساله حقوق است، كه جامعه آداب سلوك فردي و اجتماعي است، چهارمي، «صحيفه الزهد» پنجمي، «الجامع في الفقه» ششمي، كتاب «حديث» و هفتمي «كتاب علي بن الحسين» و كتاب هاي عديده اي كه شاگردان حضرت تأليف نموده اند.[11]
از قبيل، تفسير القرآن، نسخه احاديث، صحيفة احاديث، رسالته الي سعد الاسكاف، (كتابي كه زراره روايت كرده و كتابي ديگر كه عبدالمؤمن بن القاسم آن را نقل كرده است[12] اين ها غير از كتاب هايي است كه توسط شاگردان حضرت تأليف و جمع آوري شده است.[13]
4/1. دوران امام صادق (ع): رساله ها و كتب بسياري از حضرت نقل شده، يا به ايشان منسوب است مانند «الا هليلجة في التوحيد» و كتاب «التوحيد» و رسالة «اهوازيه» و «رسالة في الغنائم» و «رسالة في وجوه معايش العباد» و «الجعفريات» و «نثر الدر» صحيفه اي است در كلمات قصار و رسائلي كه جا بر بن حيان از حضرت روايت كرده و تا پانصد عدد شمارش شده است. و هم چنين ائمه ي ديگر.
2. دوره ي جمع و تبويب:
اين دوره با آغاز غيبت صغرا شروع مي شود و تا دوره صفويه تداوم مي يابد، در نگاه كلي مي توان اين دوره را با دو مشخصه شناخت:
تدوين كتب اربعه؛ تدوين كتب دعا و زيارات.
يكم. كتب اربعه: كه عبارت است از:
1. الكافي، محمد بن يعقوب كليني (م 329 ق) كه داراي هشت جلد است و مجموعاً داراي 16199 حديث مي باشد. [14]
2. من لا يحضره الفقيه: شيخ صدوق ابوجعفر، محمد بن علي (306 - 381 ق) كه در چهار جلد به طبع رسيده بيشتر روايات آن فقهي است و مجموع روايات آن 5901 روايت مي باشد.[15]
3. تهذيب الاحكام: شيخ طوسي، ابو جعفر محمد بن حسن (م 460)؛ اين كتاب در ده جلد چاپ شده و مشتمل بر 1359 حديث مي باشد.
4. الاستبصار: كه اين هم از شيخ طوسي است، روايت هاي اسبصار 5511 در 925 باب مي باشد، اين كتاب در چهار جلد منتشر شده است.[16]
دوم. كتب دعا و زيارت: مانند اقبال سيد بن طاووس و هم چنين مهج الدعوات و منهج العبادات، و جمال الاسبوع، فلاح السائل، فتح الابواب، مصباح الزائر، اسرار الصلاة، اسرار الدعوات، و...[17]
3. دوره تدوين مجموعه هاي حديث:
اين دوره را مي توان با دو مشخصه كلي معرفي كرد، الف: گرد آوري مجموعه ها حديثي مانند:
1. الوافي، محمد محسن فيض كاشاني (م 1091 ق) در چهارده كتاب[18]
2. النوادر في جمع الاحاديث: اين اثر داراي 7 كتاب و 105 باب است - مؤلف فيض كاشاني
3. وسائل الشيعه: محمد بن حسن الحر العاملي (م 1104) در 20 و گاهي در 30 جلد چاپ شده است مجموع روايات آن 35868 حديث مي باشد، كه مرجعي است براي همه مجتهدين و محققين
4. بحار الانوار: بزرگترين مجموعه حديثي شيعه، و مجلدات آن بر حسب چاپ هاي جديد 110 جلد است و مؤلف آن محمد باقر مجلسي (م 1111ق) از بزرگان حديث شيعه است.
5. عوالم العلوم، از عبدالله بحراني اصفهاني (م قرن 12) 23 جلد.
6 . مستدرك الوسائل: اثر ميرزا حسن نوري (1320) در 20 جلد، اين مجموعه حاوي 23129 حديث مي باشد.[19]
اين نكته را هم اضافه كنيم كه در تاريخ معاصر تشيّع نيز كارهاي ارزشمند، بجا و مناسبي به صورت فردي و گروهي در خدمت به معارف و گفته هاي اهلبيت آغاز شده كه مي شود به آن ها اشاره مي شود :
1. معجم نويسي و راهنما سازي؛
2. تصحيح و تحقيق؛
3 . سند نويسي؛
4. گزيده نويسي؛
5. واحد سازي كتب و مجموعه هاي حديثي؛
6 . پالايش احاديث؛
7 . رايانه در خدمت حديث[21] در نتيجه ائمه اطهار آثار و معارف زيادي در موضوعات مختلف، در در نتيجه ائمه اطهار آثار و معارف زيادي در موضوعات مختلف، در مجموعه هايي در دسترس به يادگار گذاشته اند.
منابع جهت مطالعه بيشتر
1. مجله علوم حديث، سيد احمد مير عمادي، ص 273 ـ 281 شماره ي 2
2. آشنايي با متون حديث، مهدي مهريزي - بخش دو ص 37 ـ 140.
3. سير حديث در اسلام سيد احمد ميرخاني ـ تمام كتاب.
4. علم الحديث، كاظم مدير شانه چي، ص 70 ـ 100.م مدير شانه چي، ص 70 ـ 100.
پى نوشت ها:
[1] . كشي، رجال كشي، (قم ، جامعه مدرسين) ص 326 شماره 878.
[2] . شرف الدين، المراجعات ص 305 ـ 306.
[3] . آغا بزرگ تهراني، الذريعه (المكتبة الاسلامية تهران) ج 2، ص 159.
[4] . اعيان الشيعه ج1، ص 93.
[5] . سيد محمد رضا حسين، تدوين السنه (كتب الاعلام الاسلامي) ، ص 52.
[6] . نهج البلاغه.
[7] . مهدي مهريزي، آشنايي با متون حديث (مركز جهاني علوم اسلامي ، اول، 1377) ص 63 ـ 64.
[8] . معهد تحقيقات باقرالعلوم، موسوعة كلمات الامام الحسين (ع) (قم دارالمعروف، 1415 ق) ص 314 ـ 315.
[9] . محمد باقر مجلسي، بحار الانوار، (دار احياء التراث العربي) ج 26 ص 212.
[10] . الذريعه (پيشين) ج 15، ص 18 ـ 19.
[11] . آشنايي با متون حديث (پيشين) ص 66 ـ 67.
[12] . المعجم المفهرس لالفاظ احاديث بحار الانوار، ج 1، ص 38.
[13] . دائرة المعارف القرن العشرين، ج 3، ص 109. ر. ك : آشنايي با متن حديث (پيشين) ص 71 ـ 72.
[14] . كاظم مدير شانه چي، علم الحديث (قم، دفتر انتشارات اسلامي چاپ سوم)، ص 77.
[15] . همان، ص 78.
[16] . آشنايي با متون حديث (پيشين) ، ص 99 ـ 101.
[17] . الذريعه، ج 6، ص 229 ـ 230.
[18] . الذريعه، ج 6، ص 229 ـ 230.
[19] . آشنايي با متون حديث (پيشين) ، ص 112 - 122.
[20] . مركز تفسير القرآن في الحوزة العلمية، نخبة التفاسير ج1، ص 5.
[21] . مجله حوزه ش 13، ص 164. ش 14، ص 161 و مجله نور علم ش 22، ص 135.
w3.hadith.net
