پرسش :
آيا مرقد بيبي شهربانو در نزديكي تهران، صحت دارد؟
پاسخ :
در سالهاي اخير، انتساب قبري كه در نزديكي شهرري واقع است به بيبي شهربانو، با ترديد جدي بعضي از محققان رو به رو شده است. آقاي دكتر كريمان در كتاب محققانه و ارزشمند خويش «ري باستان»، با ذكر دلايل و شواهدي، انتساب اين محل را به بيبي شهربانو با شك و ترديد مواجه ساخته است.
به اين دليل اهميت تحقيقات ياد شده، گزارش از آن را در ذيل ميآوريم:
انتساب اين مكان به بيبي شهربانو در هيچ يك از كتابهاي مسالك و تواريخ و رجال قديمي ذكر نشده است؛[1]همچنان كه در هيچ يك از منابع معتمد از صدر اسلام تا قرون اخير، كوچكترين ذكري نيست كه بيبي شهربانو در ري درگذشته و در آنجا مدفون گرديده است، بلكه همه قرائن خلاف آن را ميرساند؛ چنانكه شيخ صدوق كه خود در ري ميزيسته و كتاب «عيون اخبارالرضا» را براي صاحب بن عبّاد كه نيز در اين شهر مقيم بوده، فراهم آورده است، در اين كتاب به درگذشت مادر امام زين العابدين(ع) در هنگام زاييدن، تصريح كرده است. بيگمان هرگاه بقعهي بيبي شهربانو به عهد وي در ري موجود و مزار ميبود، در اين كتاب اشارتي ميرفت.
ابودلف كه در سال 334 هـ . ق. از ري ديدن كرده و آثار فُرس و مقابر زرتشتيان را در شمال ري، ذكركرده است، هيچ گونه اشارهاي به مدفن بيبي شهربانو در آن حدود ندارد.
در كتاب «النقض» نيز كه مشتمل بر اماكن مقدس ري ميباشد، به هيچ روي نامي از بيبي شهربانو نشده است.
حاج محمد باقر نگارندهي «جنة النعيم» كه كتاب خود را به تحقيق در احوال حضرت عبدالعظيم اختصاص داده و به مناسبت از شخصيتهاي مذهبي مدفون، ذكري به ميان آورده، از مدفن بيبي شهربانو در اين شهر يادي نكرده است.[2]
نويسندهي كتاب «ري باستان» در پايان اين بحث، با توجه به قرائن و شواهد ياد شده، چنين نتيجهگيري ميكند: «چون در تاريخ حوادث ري، تا آنجا كه عرصهي تتبع بر نگارنده فراخ بود، نام بانويي بدين صورت مشهود نيفتاده تا احتمال خلط اسم برود؛ از اين رو شايد بتوان گفت كه اين محل دخمهاي از بزرگان زرتشتي بوده است، و براي آنكه مسلمانان آنجا را خراب نكنند، آن را به عروس ايراني خاندان نبوت نسبت دادهاند و به بناي آن درافزودند. وجود دخمهي گبرها در آن نزديكي ـ در شمال ـ مؤيد اين نظر است ... و اين محل، دخمهي فرزندان يزدگرد دهم (هرمز و خاندان وي) بوده كه در ري به دست فيروز كشته شدهاند و براي محفوظ ماندن، آن را به فرزند يزدگرد سوم نسبت دادهاند.»[3]
گذشته از مطالب ياد شده، مؤلف ناسخ التواريخ شاهد ديگري را براي عدم امكان انتساب اين مكان به بيبي شهربانو، آورده است. وي داستاني را به نقل از يكي از سادات بيان ميكند كه وي با خواندن نوشته‌ي مبهم روي صندوق مقبره، به اين نتيجه رسيده كه مقبره ياد شده، آرامگاه يكي از دختران ارباب و اشراف آن منطقه بنام شهربانو بوده است.[4]
بنابراين، با توجه به شواهدي كه بيان شد، نميتوان ادعا كرد كه مكان ياد شده، قبر بيبي شهربانو مادر امام سجاد(ع) است؛ البته همه اين مسائل در صورتي است كه افسانه فرار بيبي شهربانو از كربلا و آمدن وي به ايران را بپذيريم و حتي قبل از اين بپذيريم كه مادر امام سجاد(ع) نامش شهربانو بوده است؛ اما چنانكه در پاسخ پرسشهاي پيشين نيز نگاشتيم، اين كه نام مادر امام سجاد(ع) شهربانو و دختر يزدگرد سوم، باشد سخت مورد ترديد محققان معاصر است؛ چنانكه گزارش صحيح دربارهي زمان وفات مادر امام سجاد(ع) آن است كه وي در مرض زايمان رحلت كرده و مسؤوليت تربيت امام سجاد(ع) بر عهدهي يكي از كنيزان امام حسين(ع) بوده است. در اين زمينه به پاسخهاي سؤالات مطرح شده در اين باره مراجعه شود.
پی نوشتها:
[1]. ري باستان، ج 1، ص 403چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه ملي، 1345 ش.
[2]. همان، ص 412.
[3]. همان، ص 414 ـ 415.
[4]. ناسخ التواريخ، عباسقلي خان سپهر، تصحيح محمد باقر بهبودي، ، ج 8 حضرت سجاد(ع)، ص 37 ـ 38، تهران، كتابفروشي اسلاميه، 1364 ش.
منبع: نهضت عاشورا (تحريف‌ها و شبهه‌ها)، مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه‌ي علميه (1381)
در سالهاي اخير، انتساب قبري كه در نزديكي شهرري واقع است به بيبي شهربانو، با ترديد جدي بعضي از محققان رو به رو شده است. آقاي دكتر كريمان در كتاب محققانه و ارزشمند خويش «ري باستان»، با ذكر دلايل و شواهدي، انتساب اين محل را به بيبي شهربانو با شك و ترديد مواجه ساخته است.
به اين دليل اهميت تحقيقات ياد شده، گزارش از آن را در ذيل ميآوريم:
انتساب اين مكان به بيبي شهربانو در هيچ يك از كتابهاي مسالك و تواريخ و رجال قديمي ذكر نشده است؛[1]همچنان كه در هيچ يك از منابع معتمد از صدر اسلام تا قرون اخير، كوچكترين ذكري نيست كه بيبي شهربانو در ري درگذشته و در آنجا مدفون گرديده است، بلكه همه قرائن خلاف آن را ميرساند؛ چنانكه شيخ صدوق كه خود در ري ميزيسته و كتاب «عيون اخبارالرضا» را براي صاحب بن عبّاد كه نيز در اين شهر مقيم بوده، فراهم آورده است، در اين كتاب به درگذشت مادر امام زين العابدين(ع) در هنگام زاييدن، تصريح كرده است. بيگمان هرگاه بقعهي بيبي شهربانو به عهد وي در ري موجود و مزار ميبود، در اين كتاب اشارتي ميرفت.
ابودلف كه در سال 334 هـ . ق. از ري ديدن كرده و آثار فُرس و مقابر زرتشتيان را در شمال ري، ذكركرده است، هيچ گونه اشارهاي به مدفن بيبي شهربانو در آن حدود ندارد.
در كتاب «النقض» نيز كه مشتمل بر اماكن مقدس ري ميباشد، به هيچ روي نامي از بيبي شهربانو نشده است.
حاج محمد باقر نگارندهي «جنة النعيم» كه كتاب خود را به تحقيق در احوال حضرت عبدالعظيم اختصاص داده و به مناسبت از شخصيتهاي مذهبي مدفون، ذكري به ميان آورده، از مدفن بيبي شهربانو در اين شهر يادي نكرده است.[2]
نويسندهي كتاب «ري باستان» در پايان اين بحث، با توجه به قرائن و شواهد ياد شده، چنين نتيجهگيري ميكند: «چون در تاريخ حوادث ري، تا آنجا كه عرصهي تتبع بر نگارنده فراخ بود، نام بانويي بدين صورت مشهود نيفتاده تا احتمال خلط اسم برود؛ از اين رو شايد بتوان گفت كه اين محل دخمهاي از بزرگان زرتشتي بوده است، و براي آنكه مسلمانان آنجا را خراب نكنند، آن را به عروس ايراني خاندان نبوت نسبت دادهاند و به بناي آن درافزودند. وجود دخمهي گبرها در آن نزديكي ـ در شمال ـ مؤيد اين نظر است ... و اين محل، دخمهي فرزندان يزدگرد دهم (هرمز و خاندان وي) بوده كه در ري به دست فيروز كشته شدهاند و براي محفوظ ماندن، آن را به فرزند يزدگرد سوم نسبت دادهاند.»[3]
گذشته از مطالب ياد شده، مؤلف ناسخ التواريخ شاهد ديگري را براي عدم امكان انتساب اين مكان به بيبي شهربانو، آورده است. وي داستاني را به نقل از يكي از سادات بيان ميكند كه وي با خواندن نوشته‌ي مبهم روي صندوق مقبره، به اين نتيجه رسيده كه مقبره ياد شده، آرامگاه يكي از دختران ارباب و اشراف آن منطقه بنام شهربانو بوده است.[4]
بنابراين، با توجه به شواهدي كه بيان شد، نميتوان ادعا كرد كه مكان ياد شده، قبر بيبي شهربانو مادر امام سجاد(ع) است؛ البته همه اين مسائل در صورتي است كه افسانه فرار بيبي شهربانو از كربلا و آمدن وي به ايران را بپذيريم و حتي قبل از اين بپذيريم كه مادر امام سجاد(ع) نامش شهربانو بوده است؛ اما چنانكه در پاسخ پرسشهاي پيشين نيز نگاشتيم، اين كه نام مادر امام سجاد(ع) شهربانو و دختر يزدگرد سوم، باشد سخت مورد ترديد محققان معاصر است؛ چنانكه گزارش صحيح دربارهي زمان وفات مادر امام سجاد(ع) آن است كه وي در مرض زايمان رحلت كرده و مسؤوليت تربيت امام سجاد(ع) بر عهدهي يكي از كنيزان امام حسين(ع) بوده است. در اين زمينه به پاسخهاي سؤالات مطرح شده در اين باره مراجعه شود.
پی نوشتها:
[1]. ري باستان، ج 1، ص 403چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه ملي، 1345 ش.
[2]. همان، ص 412.
[3]. همان، ص 414 ـ 415.
[4]. ناسخ التواريخ، عباسقلي خان سپهر، تصحيح محمد باقر بهبودي، ، ج 8 حضرت سجاد(ع)، ص 37 ـ 38، تهران، كتابفروشي اسلاميه، 1364 ش.
منبع: نهضت عاشورا (تحريف‌ها و شبهه‌ها)، مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه‌ي علميه (1381)
