پرسش :
قطع رحم چه پیامدهایی دارد و نمونه هایی از سفارش های ائمه اطهار(علیهم السلام) نسبت به صله رحم را ذکر کنید.
پاسخ :
قطع رحم
قطع رحم، بريدن از بستگان و آزردن فاميل و يارى ننمودن آنان در مال و كارها و گرفتارى هاست، كه شرعاً حرام و موجب عذاب و بلاست؛ در روايات زياد آمده و به تجربه نيز ثابت شده است كه قطع رحم عمر را كوتاه مى كند؛ و برعكس، صله ى رحم سبب زيادى عمر مى گردد. خداوند تبارك و تعالى مى فرمايد:
(وَ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدّارِ)؛[1] و كسانى كه پيمان خدا را بعد از استوارى بشكنند و آنچه خدا به پيوستن آن فرمان داده، قطع كنند و در روى زمين فساد كنند، براى آنان لعنت و سراى بدى در آخرت خواهد بود.
رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
و ابغض الاعمال الشرك بالله ثم قطيعة الرحم ثم الامر بالمنكر و النهى عن المعروف[2]؛ دشمن ترين كارها در نزد خدا، شرك به خدا و بعد از آن قطع رحم، و سپس امر به منكر و نهى از معروف است.
امام باقر(عليه السلام) نيز مى فرمايد:
فى كتاب علىّ صلوات الله عليه: ثلاثة خصال لا يموت صاحبهن ابداً حتى يرى وبالهن، البغى و قطيعة الرحم و اليمين الكاذبه يبارزالله بها[3]؛ در كتاب على(عليه السلام) آمده است كه سه خصلت است كه صاحب آنها نمى ميرد تا كيفر آنها را ببيند؛ يكى ستم نمودن، دوّم قطع رحم، سوّم قسم دروغ كه به سبب آن با خدا مى جنگد.
بدبختانه در زمان ما قطع رحم زياد شده است؛ بسيارى از فاميل ها، حتى دو برادر و خواهر در اثر موضوعات ساده و جزئى، كه اكثراً از مال و ماديّات و توقعات بى جا سرچشمه مى گيرد، با هم بد مى شوند و از همديگر غيبت و بدگويى و قهر مى كنند؛ گاهى هم به شكايت و دادگاه مى كشد و آن چنان از هم بريده مى شوند كه حتى وصيت مى كند اگر مُردم راضى نيستم در تشييع من شركت كند. در جايى، در اطاق پذيرايى نوشته بودند.
شيشه نزديك تر از سنگ ندارد خويشى *** هر شكستى كه به هر كس برسد از خويش است
ديگرى به عربى گفته است.
اقارب كالعقارب فى اذاها *** فلا تفخر بعمّ او بخال
فكم عمّ يكون الغمّ منه *** و كم خال من الخيرات خالى
مگو قوم و مگو خويش و مگو يار *** بگو كژدم بگو عقرب بگو مار
ناگفته نماند كه برادر بزرگ تر نسبت به برادر كوچك تر حقّ زيادى دارد و بايد با احترام با او برخورد نمايد. در روايتى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)نقل شده است كه حق او مثل حق پدر است.
صله ى رحم
ضد قطع رحم، صله ى رحم است يعنى رفت و آمد نمودن و گره گشايى و خوبى كردن و رسيدگى به فاميل كه از افضل عبادات است و در آيات و روايت تأكيد فراوانى به آن شده است. صله ى رحم، موجب طول عمر و زيادى رزق و روزى و خوشى و سلامتى مى گردد؛[4] رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
الصدقة بعشرة و القرض بثمانية عشر و صلة الاخوان بعشرين و صلة الرحم باربعة و عشرين[5]؛ صدقه دادن، ده برابر ثواب دارد و قرض دادن، هجده برابر و صله ى برادران مؤمن، به بيست درجه وصله ى رحم (فاميل) به بيست و چهار درجه.
اميرالمؤمنين(عليه السلام) مى فرمايد:
صلوا ارحامكم و لو بالتسليم يقول الله تعالى و اتقوا الله الذى تسائلون به و الارحام ان الله كان عليكم رقيبا[6]؛ صله ى رحم به جا آوريد، اگر چه با سلام نمودن باشد؛ زيرا خداوند متعال مى فرمايد: از خدايى كه به نام او درخواست حاجت مى كنيد بترسيد و صله ى رحم را به جا آوريد؛ خداوند مراقب بر شماست.
امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد:
صلة الرحم تهوّن الحساب يوم القيمه و هى مسنأة فى العمر و تقى مصارع السوء[7]؛ صله ى رحم، حساب روز قيامت را آسان و عمر را دراز مى كند و از حوادث و آفات بد نگه مى دارد[8]. روايات درباره ى صله رحم زياد وارد شده است.
من از مفصّل اين نكته مجملى گفتم *** تو خود حديث مفصّل بخوان ازين مجمل
ارحام چه كسانى هستند؟
مراد از رحمى كه قطع با او حرام و صله ى با او واجب است و از چهار موردى است كه هبه و بخششى كه به او نمودى برگرداندنش جايز نيست (سه مورد ديگر هبه ى عوض دار وهبه اى كه تلف شده باشد به دست گيرنده و هبه ى كافر به مسلمان است و گرنه هبه دهنده، حق رجوع در غير اين چهار مورد را دارد) كسى است كه به نظر عرف، فاميل و خويشاوند نسبى باشد، گرچه نسبت دورى داشته باشد و محرم نباشد؛ يعنى ازدواج با او شرعاً جايز باشد، مثل دختر دايى و پسر عمه، يا پسر عمو و دختر عمو.
بيا تا مونس هم، يار هم، غمخوار هم باشيم
بيا تا مونس هم يار هم غمخوار هم باشيم *** انيس جان غم فرسوده ى بى خار هم باشيم
شب آيد شمع هم گرديم و بهر يكديگر سوزيم *** شود چون روز دست و پاى هم در كار هم باشيم
دواى هم شفاى هم براى هم فداى هم *** دل هم جان هم جانان هم دلدار هم باشيم
به هم يك تن شويم و يكدل و يكرنگ و يك پيشه *** سرى در كار هم آريم و دوشى بار هم باشيم
حيات يكديگر باشيم بهر يكديگر ميريم *** گهى خندان ز هم گه خسته ى افكار هم باشيم
جمال يكديگر گرديم و عيب يكديگر پوشيم *** قبا و جبّه و پيراهن و دستار هم باشيم
غم هم شادى هم دين هم دنياى هم گرديم *** بلاى يكديگر را چاره و ناچار هم باشيم
يكى گرديم در رفتار و در كردار و در گفتار *** زبان و دست و پا يك كرده خدمتكار هم باشيم
نمى بينيم بجز تو همدمى اى فيض در عالم *** بيا دمساز هم گنجينه ى اسرار هم باشيم
حقوق همسايگان
همسايگان نيز، همانند والدين و خويشان، حق بر انسان دارند كه آن را حق جوار گويند. در بعضى از روايات آمده است كه همسايه همانند خود انسان است و حرمت او، مثل حرمت مادر بر فرزند است؛ لذا نبايد به او ضرر رساند.[9] رسول خدا(صلى الله عليه وآله)مى فرمايد:
من كان يؤمن باللّه و اليوم الاخر فلا يؤذ جاره[10]؛ هر كسى ايمان به خدا و روز قيامت دارد، نبايد به همسايه اذيت و آزار برساند.
هم چنين مى فرمايد:
ما آمن بى من بات شبعاناً وجاره جائع[11]؛ كسى كه با شكم سير بخوابد و همسايه اش گرسنه باشد، به من ايمان نياورده است.
ظاهراً شناخت همسايه، بستگى به نظر عرف دارد، تا هر جا كه عرف، همسايه محسوب كند، بايد احترام او را داشته باشيم نه فقط آزار ندهيم، بلكه بايد نياز او را برطرف سازيم؛ مثلاً اگر چيزى خواست، به او عاريه بدهيم، گاهى براى او هديه ببريم، صلاح دين و دنيايش را به او گوشزد كنيم، مواظب و نگهبان زن و فرزند او باشيم، چشم خود را از آنان نگاه بداريم و با آنان مهربان و خوش رفتار باشيم.
هر كه فريادرس روز مصيبت خواهد *** گو در ايّام سلامت به جوانمردى كوش
بنده ى حلقه بگوش ار ننوازى برود *** لطف كن لطف كه بيگانه شود حلقه بگوش
پی نوشتها:
[1]. سوره ى رعد، آيه ى 25.
[2]. جامع السعادات، ج 2، ص 198.
[3]. همان.
[4]. جامع السعادات، ج 2، ص 200، و سفينة البحار، ج 3، ص 326.
[5]. جامع السعادات، ج 2، ص 200، سفينة البحار، ج 3، ص 326.
[6]. همان.
[7]. همان.
[8]. براى اطلاع بيش تر درباره ى صله ى رحم ر.ك: نگارنده، اوصاف روزه داران، ص 72.
[9]. جامع السعادات، ج 2، ص 206.
[10]. همان.
[11]. همان.
منبع: دروس اخلاق اسلامى، سيد محمد على جزايرى (آل غفور)، مركز مطالعات و پژوهش هاى فرهنگى حوزه علميه
قطع رحم
قطع رحم، بريدن از بستگان و آزردن فاميل و يارى ننمودن آنان در مال و كارها و گرفتارى هاست، كه شرعاً حرام و موجب عذاب و بلاست؛ در روايات زياد آمده و به تجربه نيز ثابت شده است كه قطع رحم عمر را كوتاه مى كند؛ و برعكس، صله ى رحم سبب زيادى عمر مى گردد. خداوند تبارك و تعالى مى فرمايد:
(وَ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدّارِ)؛[1] و كسانى كه پيمان خدا را بعد از استوارى بشكنند و آنچه خدا به پيوستن آن فرمان داده، قطع كنند و در روى زمين فساد كنند، براى آنان لعنت و سراى بدى در آخرت خواهد بود.
رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
و ابغض الاعمال الشرك بالله ثم قطيعة الرحم ثم الامر بالمنكر و النهى عن المعروف[2]؛ دشمن ترين كارها در نزد خدا، شرك به خدا و بعد از آن قطع رحم، و سپس امر به منكر و نهى از معروف است.
امام باقر(عليه السلام) نيز مى فرمايد:
فى كتاب علىّ صلوات الله عليه: ثلاثة خصال لا يموت صاحبهن ابداً حتى يرى وبالهن، البغى و قطيعة الرحم و اليمين الكاذبه يبارزالله بها[3]؛ در كتاب على(عليه السلام) آمده است كه سه خصلت است كه صاحب آنها نمى ميرد تا كيفر آنها را ببيند؛ يكى ستم نمودن، دوّم قطع رحم، سوّم قسم دروغ كه به سبب آن با خدا مى جنگد.
بدبختانه در زمان ما قطع رحم زياد شده است؛ بسيارى از فاميل ها، حتى دو برادر و خواهر در اثر موضوعات ساده و جزئى، كه اكثراً از مال و ماديّات و توقعات بى جا سرچشمه مى گيرد، با هم بد مى شوند و از همديگر غيبت و بدگويى و قهر مى كنند؛ گاهى هم به شكايت و دادگاه مى كشد و آن چنان از هم بريده مى شوند كه حتى وصيت مى كند اگر مُردم راضى نيستم در تشييع من شركت كند. در جايى، در اطاق پذيرايى نوشته بودند.
شيشه نزديك تر از سنگ ندارد خويشى *** هر شكستى كه به هر كس برسد از خويش است
ديگرى به عربى گفته است.
اقارب كالعقارب فى اذاها *** فلا تفخر بعمّ او بخال
فكم عمّ يكون الغمّ منه *** و كم خال من الخيرات خالى
مگو قوم و مگو خويش و مگو يار *** بگو كژدم بگو عقرب بگو مار
ناگفته نماند كه برادر بزرگ تر نسبت به برادر كوچك تر حقّ زيادى دارد و بايد با احترام با او برخورد نمايد. در روايتى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)نقل شده است كه حق او مثل حق پدر است.
صله ى رحم
ضد قطع رحم، صله ى رحم است يعنى رفت و آمد نمودن و گره گشايى و خوبى كردن و رسيدگى به فاميل كه از افضل عبادات است و در آيات و روايت تأكيد فراوانى به آن شده است. صله ى رحم، موجب طول عمر و زيادى رزق و روزى و خوشى و سلامتى مى گردد؛[4] رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
الصدقة بعشرة و القرض بثمانية عشر و صلة الاخوان بعشرين و صلة الرحم باربعة و عشرين[5]؛ صدقه دادن، ده برابر ثواب دارد و قرض دادن، هجده برابر و صله ى برادران مؤمن، به بيست درجه وصله ى رحم (فاميل) به بيست و چهار درجه.
اميرالمؤمنين(عليه السلام) مى فرمايد:
صلوا ارحامكم و لو بالتسليم يقول الله تعالى و اتقوا الله الذى تسائلون به و الارحام ان الله كان عليكم رقيبا[6]؛ صله ى رحم به جا آوريد، اگر چه با سلام نمودن باشد؛ زيرا خداوند متعال مى فرمايد: از خدايى كه به نام او درخواست حاجت مى كنيد بترسيد و صله ى رحم را به جا آوريد؛ خداوند مراقب بر شماست.
امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد:
صلة الرحم تهوّن الحساب يوم القيمه و هى مسنأة فى العمر و تقى مصارع السوء[7]؛ صله ى رحم، حساب روز قيامت را آسان و عمر را دراز مى كند و از حوادث و آفات بد نگه مى دارد[8]. روايات درباره ى صله رحم زياد وارد شده است.
من از مفصّل اين نكته مجملى گفتم *** تو خود حديث مفصّل بخوان ازين مجمل
ارحام چه كسانى هستند؟
مراد از رحمى كه قطع با او حرام و صله ى با او واجب است و از چهار موردى است كه هبه و بخششى كه به او نمودى برگرداندنش جايز نيست (سه مورد ديگر هبه ى عوض دار وهبه اى كه تلف شده باشد به دست گيرنده و هبه ى كافر به مسلمان است و گرنه هبه دهنده، حق رجوع در غير اين چهار مورد را دارد) كسى است كه به نظر عرف، فاميل و خويشاوند نسبى باشد، گرچه نسبت دورى داشته باشد و محرم نباشد؛ يعنى ازدواج با او شرعاً جايز باشد، مثل دختر دايى و پسر عمه، يا پسر عمو و دختر عمو.
بيا تا مونس هم، يار هم، غمخوار هم باشيم
بيا تا مونس هم يار هم غمخوار هم باشيم *** انيس جان غم فرسوده ى بى خار هم باشيم
شب آيد شمع هم گرديم و بهر يكديگر سوزيم *** شود چون روز دست و پاى هم در كار هم باشيم
دواى هم شفاى هم براى هم فداى هم *** دل هم جان هم جانان هم دلدار هم باشيم
به هم يك تن شويم و يكدل و يكرنگ و يك پيشه *** سرى در كار هم آريم و دوشى بار هم باشيم
حيات يكديگر باشيم بهر يكديگر ميريم *** گهى خندان ز هم گه خسته ى افكار هم باشيم
جمال يكديگر گرديم و عيب يكديگر پوشيم *** قبا و جبّه و پيراهن و دستار هم باشيم
غم هم شادى هم دين هم دنياى هم گرديم *** بلاى يكديگر را چاره و ناچار هم باشيم
يكى گرديم در رفتار و در كردار و در گفتار *** زبان و دست و پا يك كرده خدمتكار هم باشيم
نمى بينيم بجز تو همدمى اى فيض در عالم *** بيا دمساز هم گنجينه ى اسرار هم باشيم
حقوق همسايگان
همسايگان نيز، همانند والدين و خويشان، حق بر انسان دارند كه آن را حق جوار گويند. در بعضى از روايات آمده است كه همسايه همانند خود انسان است و حرمت او، مثل حرمت مادر بر فرزند است؛ لذا نبايد به او ضرر رساند.[9] رسول خدا(صلى الله عليه وآله)مى فرمايد:
من كان يؤمن باللّه و اليوم الاخر فلا يؤذ جاره[10]؛ هر كسى ايمان به خدا و روز قيامت دارد، نبايد به همسايه اذيت و آزار برساند.
هم چنين مى فرمايد:
ما آمن بى من بات شبعاناً وجاره جائع[11]؛ كسى كه با شكم سير بخوابد و همسايه اش گرسنه باشد، به من ايمان نياورده است.
ظاهراً شناخت همسايه، بستگى به نظر عرف دارد، تا هر جا كه عرف، همسايه محسوب كند، بايد احترام او را داشته باشيم نه فقط آزار ندهيم، بلكه بايد نياز او را برطرف سازيم؛ مثلاً اگر چيزى خواست، به او عاريه بدهيم، گاهى براى او هديه ببريم، صلاح دين و دنيايش را به او گوشزد كنيم، مواظب و نگهبان زن و فرزند او باشيم، چشم خود را از آنان نگاه بداريم و با آنان مهربان و خوش رفتار باشيم.
هر كه فريادرس روز مصيبت خواهد *** گو در ايّام سلامت به جوانمردى كوش
بنده ى حلقه بگوش ار ننوازى برود *** لطف كن لطف كه بيگانه شود حلقه بگوش
پی نوشتها:
[1]. سوره ى رعد، آيه ى 25.
[2]. جامع السعادات، ج 2، ص 198.
[3]. همان.
[4]. جامع السعادات، ج 2، ص 200، و سفينة البحار، ج 3، ص 326.
[5]. جامع السعادات، ج 2، ص 200، سفينة البحار، ج 3، ص 326.
[6]. همان.
[7]. همان.
[8]. براى اطلاع بيش تر درباره ى صله ى رحم ر.ك: نگارنده، اوصاف روزه داران، ص 72.
[9]. جامع السعادات، ج 2، ص 206.
[10]. همان.
[11]. همان.
منبع: دروس اخلاق اسلامى، سيد محمد على جزايرى (آل غفور)، مركز مطالعات و پژوهش هاى فرهنگى حوزه علميه
