پرسش :

با توجه به اين كه اسلام ثروت اندوزى و قدرت طلبى را رد كرده است، و از طرفى، لازمه ى حكومت، ثروت اندوزى و قدرت افزايى است، آيا دخالت دين در سياست و حكومت، موجب قشرى شدن دين و يا ناكارآمدى سياست نمى گردد؟

پاسخ :
نهى اسلام از ثروت اندوزى به معناى نامطلوب بودن ثروت از ديدگاه اسلام نيست؛ آنچه مذموم و نامطلوب است دلبستگى و وابستگى به ثروت دنياست. اگر كسب ثروت در جهت آخرت انسان و جامعه باشد، نه تنها از نظر اسلام مذموم نيست، بلكه براى فرد و جامعه پسنديده و گاهى ضرورى و لازم است. اينك با بهره گيرى از سخنان و سيره ى پيشوايان دينى و كلام الهى به تبيين اين مسئله مى پردازيم.
1. بهبود وضع رفاهى مردم و توسعه ى معيشت در فرهنگ اسلامى مردود نيست. از نظر اسلام دنيا و آخرت با هم ارتباط دارند. عدالت دنيوى زمينه ساز رشد انسانيت است، چنان كه رشد آخرت گرايى و ايمان، مايه ى بهبود روابط اجتماعى و زندگى دنيوى است. البته رفاه مادى را منتهاى تلاش و هدف نهايى قرار دادن، از نظر اسلام مذموم است. قرآن درباره ى هدف نهايى دانستن آخرت و در عين حال، توجه به زندگى دنيوى چنين مى فرمايد:
(وَ ابْتَغِ فِيما آتاكَ اللّهُ الدّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا)؛[1] و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب و بهره ات را از دنيا فراموش مكن... .
يعنى انسان بايد حيات اخروى را در رأس اهداف خود قرار دهد و اين منافاتى با تأمين نيازمندى هاى دنيايى آدمى ندارد.
2. رفاه و آسايش دنيوى نه تنها از منظر دين مذموم نيست، بلكه جزو ادعيه ى معصومان(عليهم السلام) است؛ مثلا، امام باقر(عليه السلام) در يكى از دعاهاى خود مى فرمايد:
اسئلك اللهم الرفاهية فى معيشتى ما ابقيتنى معيشة اقوى بها على طاعتك و ابلغ بها رضوانك؛[2] پروردگارا در زندگى ام چنان رفاهى قرار ده كه با آن بر اطاعت و بندگى تو توانا باشم و خشنودى و رضايت تو را به دست آورم.
بدين ترتيب، رفاه در معيشت، نه تنها مذموم نيست بلكه مى تواند وسيله ى مناسبى در كسب رضوان و خشنودى الهى و اطاعت او باشد؛ با خشنود ساختن خانواده و صله ى رحم و انفاق به ديگران و برآوردن نيازهاى شخصى جسمى و روحى خويش.
3. بخش وسيعى از مباحث و ابواب فقه، مربوط به مسائل روزمره ى زندگى انسان و تدبير امور دنيوى اوست؛ مانند ابواب تجارت و معاملات، اجاره، رهن، قرض، قضا، حدود، ديات، قصاص، خمس، زكات، نكاح، طلاق، امانت و جهاد كه در اكثر اين ها مسئله ى ثروت مطرح است و نياز جامعه و فرد را به ثروت و مسائل مرتبط با آن نشان مى دهد.
4. در روايات، كسانى كه به خاطر آخرت، به امور دنيوى خود توجه نمى كنند مذمّت شده اند. امام كاظم(عليه السلام)مى فرمايد:
ليس منّا من ترك دنياه لدينه او ترك دينه لدنياه؛[3] كسى كه به خاطر دين خود دنيا را رها سازد، يا به خاطر دنيا دين خود را ناديده بگيرد، از ما نيست.
اين فرمايش امام(عليه السلام) نمايانگر توجه اسلام به واقعيات زندگى است. شكى نيست كه هدف زندگى آدمى بايد رسيدن به كمالات حقيقى و سعادت اخروى باشد، ولى نمى توان به دنيايى كه در آن زندگى مى شود و نيازهاى آن بى توجه بود و احياناً سربار ديگران شد، يا در جهت آسايش جامعه اقدامى نكرد؛ لذا قرآن به آباد كردن زمين و بهره گيرى از آن سفارش مى كند و مى فرمايد:
(هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فِيها)؛[4] او خدايى است كه شما را از زمين خلق كرد و آبادى آن را به شما سپرد.
بنابراين، انسان بايد براى بهره بردارى از منافع زمين بكوشد و اين كار از ديدگاه اسلام نه تنها منافاتى با ايمان و سعادت ابدى ندارد، بلكه وظيفه و لازم است.
5. عزت و افتخار مسلمانان اقتضا مى كند كه خصوصاً براى معيشت و اقتصاد خود ذليل و خوار نشوند و براى عزت نفس خود و جامعه از هيچ كوششى دريغ نورزند. به فرمايش امام حسين(عليه السلام):
مرگِ با عزت، بهتر از زندگى همراه با ذلت و خوارى است.[5]
پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در خصوص عزت اقتصادى مى فرمايد:
حوايج و نيازهاى خود را با عزّتِ نفس طلب نماييد.[6]
6. برآوردن نيازهاى اقتصادى در اسلام ضرورى و واجب، و سربار ديگران شدن مذموم و ناپسند است. پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
طلب الحلال فريضة على كل مسلم و مسلمة؛[7] كسب روزى از راه مشروع بر هر مرد و زنى واجب است.
هم چنين پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) هرگاه مردى توجه ايشان را به خود جلب مى كرد، مى پرسيد: آيا شغل دارد؟ اگر مى گفتند: نه، مى فرمود:
از چشمم افتاد؛ براى اين كه فرد با ايمان اگر شغلى نداشته باشد، با دين خود گذران زندگى و تأمين معاش مى نمايد.[8]
هم چنين امام كاظم (عليه السلام) مى فرمايد:
خداوند از بنده ى پرخواب و بيكار به شدت متنفر است.[9]
و در فضيلت كسى كه به دنبال كار و تلاش است همين بس كه امام رضا(عليه السلام) مى فرمايد:
كسى كه با كسب و كار، فضل الهى را براى تأمين و اداره ى خانواده اش طلب نمايد، پاداش او برتر از مجاهد در راه خداست.[10]
و به فرموده ى پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله):
كسى كه با دسترنج خود از حلال الهى استفاده نمايد، درهاى بهشت بر او باز مى شود تا از هر درى كه مايل است وارد شود.
نتيجه آن كه، اسلام نه تنها مشوّق بيكارى و پرهيز از طلب ثروت و رزق دنيوى نيست، بلكه انسان را ترغيب مى كند و كسب ثروت تا حد كفاف را بر او واجب مى شمارد و حداقل آن است كه شخص براى معيشت خود و خانواده اش محتاج به ديگرى نباشد.
7. در اسلام توصيه شده است كه انسان بخشى از اوقاتش را براى زندگى و درك لذت هاى آن قرار دهد. امام كاظم(عليه السلام) مى فرمايد:
اوقاتتان را به چهار بخش قسمت كنيد: يك بخش براى مناجات با خدا، بخشى براى زندگانى و معاش، بخشى براى معاشرت با برادران و اشخاص مورد اعتماد كه عيوب شما را به شما مى فهمانند و از دل به شما اخلاص دارند و در بخشى هم براى درك لذت هاى حلال خلوت كنيد؛ اين بخش، شما را بر انجام وظايف در سه بخش ديگر موفق مى سازد.[11]
8. اسلام درباره ى رفع نيازهاى خود و خانواده و هم چنين همسايگان و حتى رفاه و آسايش بيشتر خانواده سفارش مى كند. امام باقر(عليه السلام) در اين باره مى فرمايد:
من طلب الدنيا استعفافاً عن الناس و توسيعاً على اهله و تعطّفاً على جاره لقى الله عزوجل يوم القيامة و وجهه مثل القمر ليلة البدر؛[12] كسى كه براى حفظ آبروى خود و بى نيازى از مردم و ايجاد گشايش بر خانواده و لطف به همسايه اش دنيا را طلب نمايد، در روز قيامت خداوند متعال را ملاقات مى كند در حالى كه صورت او هم چون ماه شب چهاردهم است.
9. نبايد گمان كرد كه آخرت گرايى مانع پرداختن به دنياست و زودگذر بودن دنيا و وقوع حوادث غير مترقبه در آن، نبايد توجيهى براى فراموش شدن مسائل و نيازهاى دنيايى انسان باشد. امام مجتبى(عليه السلام) فرمودند:
اعمل لديناك كأنّك تعيش ابداً و اعمل لآخرتك كأنّك تموت غداً؛[13] براى امورات دنيايى و حوايج دنيوى ات چنان تلاش كن كه گويى تا ابد زندگى خواهى كرد و براى آخرتت چنان كوشش كن كه گويا فردا خواهى مرد.
10. دنيا اگر در جهت آخرت باشد ناپسند نيست بلكه براى آدمى مفيد است. پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) خطاب به اباذر غفارى فرمود:
يا اباذر الدنيا ملعونة ملعون ما فيها الاّ من ابتغى به وجه الله؛[14]اى اباذر، دنيا و آنچه در آن است بى ارزش و از رحمت الهى به دور است، مگر مقدارى كه موجب رضايت خداوند متعال گردد.
و يا اين كه امام هادى(عليه السلام) فرمود:
الدنيا سوقٌ ربح فيها قوم و خسر آخرون؛[15] دنيا چون بازارى است كه گروهى در آن فايده مى برند و دسته اى زيان مى بينند.
11. ثروتِ مطلوب و پسنديده آن است كه در جهت امور اخروى باشد. مردى به امام صادق(عليه السلام) گفت: به خدا سوگند ما براى دنيا تلاش مى كنيم و دوست داريم به آن برسيم. امام از او پرسيد: دوست دارى از آنچه به دست آوردى در چه راهى استفاده كنى؟ آن مرد جواب داد: در راه اداره ى خود و خانواده ام، صله ى رحم، انفاق در راه خدا و سفر حج و عمره استفاده نمايم. امام فرمود: چنين روشى، طلب دنيا نيست، بلكه طلب آخرت است.[16] هم چنين پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود:
ليس من حب الدنيا طلب ما يصلحك؛[17] طلب آنچه در راه اصلاح (دين و دنياى) تو باشد، دوستى دنيا محسوب نمى گردد.
كسب ثروت در جهت اهداف صحيح، اعم از هدف شخصى يا جمعى، در حقيقت، آخرت خواهى است، نه دنيازدگى.
12. قرار دادن دنيا در جهت آخرت، در حقيقت، به دست آوردن هر دو است. حضرت على(عليه السلام) مى فرمايد:
اگر دين خود را تابع دنياى خود كنى، هر دو را نابود كرده اى و در آخرت از زيانكاران خواهى بود، ولى اگر امور دنيايت را طبق مقررات دينى تنظيم نمايى هر دو را به دست آورده اى و در آخرت از ستمكاران نخواهى بود.[18]
اگر انسان دينش را به دنيايش بفروشد، اولا، آخرت خود را از دست داده است و ثانياً، از آثار دين بر حيات دنيايى بى بهره مى گردد. البته اسلام ترك دنيا را هم پيشنهاد نمى كند؛ زيرا ترك دنيا مايه ى ذلت و خوارى و سربار شدن است.
لقمان حكيم به فرزندش گفت:
فرزندم، به گونه اى در امور دنيا وارد نشو كه به آخرتت ضرر برساند و دنيا را چنان رها مساز كه سربار مردم باشى.[19]
13. اسلام نه تنها به دنيا توجه داده، بلكه كسب ثروت براى بهبود زندگى را نيز پسنديده شمرده و وفور نعمت را شايسته ى بندگان صالح دانسته است. امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد:
زمانى كه نعمت ها وفور يافت و دنيا به انسان رو آورد بندگان شايسته و افراد با ايمان در استفاده از آنها سزاوارترند.[20]
هم چنين آن حضرت درباره ى آراستگى و استفاده از نعمت ها فرموده است:
خداوند زيبايى و آراستگى را دوست دارد و در مقابل، بيچارگى و فلاكت و تظاهر به اين حالات را زشت و ناپسند مى داند و وقتى به بنده اى نعمت داد دوست دارد او را برخوردار و بهره مند و اثر آن را در زندگى اش آشكار ببيند.[21]
14. عثمان بن مظعون، يكى از اكابر صحابه ى رسول اكرم(صلى الله عليه وآله)، مى خواست به تقليد از راهبان، تارك دنيا شود. ترك زن و زندگى كرد و لذت ها را بر خويش تحريم ساخت. همسرش نزد رسول خدا(صلى الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: يا رسول الله؛ عثمان روزها روزه مى گيرد و شب ها به نماز برمى خيزد. پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) خشمگين شد، برخاست و به نزد وى آمد. عثمان مشغول نماز بود، صبر كرد تا نمازش تمام شد و فرمود:
اى عثمان؛ خدا مرا به رهبانيت دستور نفرموده است. دين من، روشى منطبق با واقعيت و در عين حال، ساده و آسان است. من نماز مى خوانم و روزه مى گيرم و با همسرانم نيز مباشرت دارم. هر كس كه دين مطابق با فطرت مرا دوست مى دارد، بايد از من پيروى كند. ازدواج يكى از سنت هاى من است.[22]
بنابراين، پرداختن به مسائل دنيوى جزو دين اسلام است.
15. ثروتِ مناسب آن است كه ديگران از آن بيش تر بهره ببرند. در جنگ «جمل» اميرمؤمنان على(عليه السلام) سه برادر با ايمان به نام هاى سليمان، زيد و صعصعه را پرچمدار كرد. سليمان جنگيد تا به شهادت رسيد؛ پرچم او را زيد برداشت؛ او نيز هم چنان جنگيد تا به شهادت رسيد و سرانجام صعصعه پرچم را برداشت و تا پايان جنگ پرچمدار بود و به جنگ ادامه داد و به شهادت نرسيد. امير مؤمنان على(عليه السلام) وقتى به بالين زيد بن صوحان آمد و او را شهيد يافت، فرمود:
رحمك الله يا زيد كنت خفيف المئونة عظيم المعونة؛[23]اى زيد خدايت تو را رحمت كند؛ مخارج و تعلقات دنيوى تو اندك بود، ولى يارى و كمك تو بسيار.
16. استفاده از مواهب دنيوى و توسعه بخشيدن به زندگى، حتى براى اولياى خدا مذموم نيست. در روايتى آمده است:
سفيان ثورى كه مردى متظاهر بود، امام صادق(عليه السلام) را در مكه كنار كعبه ديد كه لباس نسبتاً فاخر و زيبايى پوشيده بود.
با خود گفت: سوگند به خدا اكنون نزدش مى روم و سرزنشش مى كنم. به حضور امام صادق(عليه السلام) آمد و گفت: اى پسر رسول خدا، سوگند به خدا، پيامبر و على و هيچ يك از اجداد تو چنين لباسى نمى پوشيدند! امام صادق(عليه السلام) به او فرمود: «رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در زمانى بود كه وضع مادى مردم بسيار ضعيف بود، ولى اكنون وضع مردم خوب است و پوشيدن لباس زيبا و خوب شايسته ى نيكان است». سپس آيه ى 32 سوره ى اعراف را تلاوت كرد:
(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ)[24]
و فرمود:
ما به اين مواهب الهى سزاوارتريم، ولى اى ثورى بدان كه من اين لباس را در منظر مردم مى پوشم، نه براى (تن آسايى) خودم». پس امام(عليه السلام)دست سفيان ثورى را گرفت و لباس رويين خود را كنار زد و دست او را به لباس زبر و خشن زيرين نهاد و فرمود:
«من اين لباس خشن را براى خودم پوشيده ام و اين لباس رويين را براى مردم».[25]
روايتى نيز به همين مضمون در لباس نيك پوشيدن ابن عباس و پاسخ او به شخصى معترض آمده است.[26]
17. در روايتى آمده است:
يكى از دوستان على(عليه السلام) به نام علاء بن زياد كه در بصره سكونت داشت بيمار گرديد؛ اميرمؤمنان(عليه السلام) به عيادت او رفت و وقتى خانه ى عريض و طويل علاء را ديد فرمود:
«اين خانه با اين همه وسعت را در اين دنيا براى چه مى خواهى؟ با اين كه در آخرت به آن نيازمندتر هستى؟ (سپس فرمود) آرى، مگر اين كه بخواهى به اين وسيله به آخرت برسى، يعنى از مهمان پذيرايى كنى، صله ى رحم نمايى و حقوق واجب خود را از اين خانه خارج كنى و به اهلش برسانى؛ كه در اين صورت، با همين خانه به آخرت مى رسى». علاء عرض كرد: اى امير مؤمنان از برادرم عاصم بن زياد پيش تو شكايت دارم. امام فرمود: براى چه؟ مگر چه كرده؟ علاء عرض كرد: عبايى ناچيز پوشيده و از دنيا كناره گرفته است. على(عليه السلام) فرمود: او را نزد من بياور. وقتى كه عاصم به حضور على(عليه السلام) آمد، حضرت به او رو كرد و فرمود: «اى دشمن جان خود، شيطان بر تو راه يافته و تو را صيد كرده است. آيا به خانواده ات رحم نمى كنى؟ تو خيال مى كنى خداوند كه زندگى طيب و خوب را بر تو حلال كرده، دوست ندارد از آن بهره مند شوى؟ تو بى ارزش تر از آنى كه خداوند با تو چنين كند». عاصم عرض كرد: اى اميرمؤمنان، ولى تو با اين لباس خشن و غذاى سخت و ناگوار به سر مى برى و من از تو پيروى مى كنم. امام فرمود: «عزيزم من مثل تو نيستم. خداوند بر پيشوايان عدل و حق واجب كرده است كه بر خود سخت گيرند و شيوه ى زندگى شان را هماهنگ با وضع زندگى طبقه ى ضعيف مردم قرار دهند، تا نادارى و فقر، فقير را از جا به در نبرد».
بدين ترتيب، هم سخنان پيشوايان دينى و هم سيره ى عملى آنان، استفاده از مواهب دنيوى و رفاه و آسايش دنيوى را پسنديده مى شمارد؛ پس در اين صورت، بر جامعه و حاكميت لازم است كه براى عزت مسلمانان و رفاه آنان و توسعه ى همه جانبه ى جامعه ى اسلامى به مسائل دنيوى توجه كنند و در كسب ثروت و تأمين آسايش بكوشند. البته نه به گونه اى كه به غفلت از هدف اصلى، يعنى حركت در جهت آخرت و تقرب به خدا منجر شود.
پی نوشتها:
[1]. سوره ى قصص، آيه ى 77.
[2]. محمد باقر مجلسى، همان، ج 97، ص 379.
[3]. همان، ج 78، ص 321.
[4]. سوره ى هود، آيه ى 61.
[5]. محمد باقر مجلسى، همان، ج 44، ص 192، ح 4.
[6]. ابوالقاسم پاينده، نهج الفصاحة، ص 64.
[7]. محمد باقر مجلسى، همان، ج 103، ص 9.
[8]. همان، ج 3، ص 3 و 9.
[9]. حر عاملى، همان، ج 12، ص 36.
[10]. كلينى، همان، ج 5، ص 88.
[11]. ابن شعبه حرّانى، همان، ص 307.
[12]. حر عاملى، همان، ج 12، ص 11.
[13]. محمد باقر مجلسى، همان، ج 44، ص 139، ح 4.
[14]. همان، ج 82، ص 87، ح 3.
[15]. همان، ج 75، ص 366.
[16]. كلينى، همان، ج 5، ص 72.
[17]. محمدى رى شهرى، همان، ج 3، ش 5824.
[18]. همان، ج 3، ص 366.
[19]. محمد باقر مجلسى، همان، ج 73، ص 124.
[20]. همان، ج 47، ص 232.
[21]. حر عاملى، همان، ج 3، ص 341.
[22]. كلينى، همان، ج 5، ص 494.
[23]. شيخ عباس قمى، تتمة المنتهى، ص 12.
[24]. بگو چه كسى زينت هاى الهى را كه براى بندگان خود آفريده و روزى هاى پاكيزه را حرام كرده است؟.
[25]. حر عاملى، همان، ج 3، ص 351.
[26]. همان.
منبع: تبيين و تحليل سكولاريسم، سيد محمد على داعى نژاد، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم (1382) .