پرسش :
اگر به كثرت گرايى دينى معتقد نباشيم، معناى حديث پيامبراسلام(صلى الله عليه وآله وسلم)در رابطه با ابوذر و سلمان چه مى شود كه مى فرمايند: اگر ابوذر از آن چه كه سلمان از دين مى فهمد، خبردار شود، او را خواهد كشت؟ آيا اين عين پلوراليسم فهمِ دينى نيست؟[1]
پاسخ :
ابتدا بايد بگوييم پلوراليسم فهم دينى چيست و با اين حديث چه ارتباطى دارد. كثرت گرايى دينى، اصطلاحات متعددى دارد؛ اما آن چه مربوط به بحث ماست، كثرت گرايى در فهم دين است كه بر اساس مبانى جديد هرمنوتيك استوار است كه طبق نظر استاد لاريجانى، به معناى اعتقاد به برداشت ها و فهم هاى مختلف از دين و به تعبير امروزى، قرائت هاى مختلف از دين است.[2] كثرت گرايان معتقدند برداشت هاى مختلفى از دين وجود دارد و هرگز معلوم نيست كدام صحيح و كدام باطل است و بايد همه را به رسميّت شناخت. هر خواننده وقتى با متنى روبه رو مى شود، طبق پيش فرض ها، عقايد و علايق خود، از آن برداشتى مى كند و چون پيش فرض هاى افراد با هم متفاوت است، فهم هاى افراد هم گوناگون خواهد بود و فهم درست و نادرست قابل تشخيص نيست. با اين ادعا متن دينى داراى هيچ گونه معناى ثابت، واضح، قابل دفاع و همگانى نخواهد بود و مى توان هر نسبتى (يا دستِ كم، بسيارى نسبت هاى متضاد) را به آن داد.[3] اما اين حديث معروف كه اگر ابوذر از آن چه سلمان از اين دين مى فهمد، خبردار شود، او را خواهد كشت يا تكفير خواهد كرد، ممكن است در تأييد پلوراليسم فهمِ دينى تلقّى شود؛ به اين صورت كه در اين حديث شريف، فهم سلمان و فهم ابوذر از دين، دو برداشت كاملا مختلف است؛ پس كثرت گرايى در فهم دين درست است؛ اما به سه دليل، چنين نيست:
يك. حديث در باره ى مراتب ايمان و معرفت سلمان و ابوذر است كه مرتبه و مقام معرفتى و ايمانى سلمان فارسى از ابوذر بسى برتر بود يعنى ابوذر نمى توانست در مرتبه ى ايمان سلمان باشد و حتّى براى او قابل درك نبود و طاقتِ داشتن چنين معرفتى را نيز نداشت. در كتاب شريف «اصول كافى» نيز چند روايت در باره ى مراتب و طبقات معرفت ايمان و اسلام آورده شده است كه هر مؤمنى داراى درجه اى از ايمان و معرفت است و نمى تواند مرتبه ى والاتر را تحمل كند[4].
حديث مراتب ايمان سلمان و ابوذر به اين معنا نيست كه مثلا سلمان از آيه اى از قرآن برداشتى دارد كه مخالف برداشت ابوذر از آن آيه است؛ چنان چه ادعاى كثرت گرايان در فهم دينى همين است؛
دو. كثرت دو نوع است: الف. كثرت طولى و تشكيكى، مثل كسى كه نور را در نازل ترين مرتبه اش درك مى كند و آن كه نور را در عالى ترين مرتبه درك مى كند كه هر دو حقيقت نور را دريافته اند و اختلاف در محدوديت ظرفِ وجودى گيرنده ى نور است؛ ب. كثرت عرضى، تباينى و تعارض آميز، و كثرت مورد بحث در كثرت گرايى دينى، كثرت عرضى است؛ مانند توحيد و تثليث، جبر و اختيار و... نه مطلق كثرت. كثرت طولى و مراتب تشكيكى كه مرتبه ى بالاتر واجد مرتبه ى پايين تر است و ناقص و كامل و اكمل است، ربطى به كثرت گرايى ندارد؛[5] در حالى كه كثرت در حديث فوق، كثرت طولى و تشكيكى است؛
سه. كسى كه قائل به كثرت گرايى در فهم دين است، نتيجه مى گيرد كه هيچ رأى مرجع و معتبرى كه بر ديگران حجّيت داشته باشد، وجود ندارد و رأى هر كس براى خود او حجّت است نه براى ديگران و در اين راستا رأى پيامبر و اوليا و افراد عادى مساوى است. روشن است كه چنين مطالبى هيچ گاه ربطى به حديث فوق ندارد.
كوتاه سخن اين كه حديث مراتب ايمان و معرفت سلمان و ابوذر، اشاره به كثرت طولى اين مراتب دارد و اين كه ايمان سلمان فارسى در مرتبه اى والاتر از ايمان ابوذر است و او قادر به درك ايمان مرتبه ى بالا نيست؛ اما منظور كثرت گرايان، كثرت عرضى و دريافت هاى مختلف از متن دينى است و اين كه تمام دريافت ها مساوى است؛ پس اين حديث ارتباطى به پلوراليسم فهم دينى ندارد.
پی نوشتها:
[1]. محقق: سيد محمد رضا موسوى فراز، كارشناس ارشد دين شناسى.
[2]. صادق لاريجانى، سخن رانى 12/7/79 در كانون گفتمان دينى. مركز مطالعات و پژوهش هاى فرهنگى حوزه ى علميه ى قم.
[3]. كتاب نقد: قرائتى شفاف از پلوراليسم دينى، سال اوّل شماره ى 4، ص 78 ـ 79.
[4]. محمد بن يعقوب كلينى، اصول كافى، (بيروت: چاپ دارالاضواء)، ج 2، صص 44 ـ 45.
از جمله حديثى كه از امام محمد باقر(عليه السلام) نقل شده است كه: مؤمنين مراتبى دارند بعضى مرتبه ى يك، بعضى مرتبه ى دو، بعضى مرتبه ى سه و... و اگر بر مؤمن مرتبه ى يك، مرتبه ى بالاترى حمل شود، طاقت نمى آورد.
[5]. على ربانى گلپايگانى، كتاب نقد: كالبد شكافى پلوراليسم دينى، سال اوّل، شماره ى 4، ص 152.
منبع: پلوراليسم دينى ، رضا مصطفى لو، نشر مركز مطالعات و پژوهشهاى فرهنگى حوزه علميه (1380).
ابتدا بايد بگوييم پلوراليسم فهم دينى چيست و با اين حديث چه ارتباطى دارد. كثرت گرايى دينى، اصطلاحات متعددى دارد؛ اما آن چه مربوط به بحث ماست، كثرت گرايى در فهم دين است كه بر اساس مبانى جديد هرمنوتيك استوار است كه طبق نظر استاد لاريجانى، به معناى اعتقاد به برداشت ها و فهم هاى مختلف از دين و به تعبير امروزى، قرائت هاى مختلف از دين است.[2] كثرت گرايان معتقدند برداشت هاى مختلفى از دين وجود دارد و هرگز معلوم نيست كدام صحيح و كدام باطل است و بايد همه را به رسميّت شناخت. هر خواننده وقتى با متنى روبه رو مى شود، طبق پيش فرض ها، عقايد و علايق خود، از آن برداشتى مى كند و چون پيش فرض هاى افراد با هم متفاوت است، فهم هاى افراد هم گوناگون خواهد بود و فهم درست و نادرست قابل تشخيص نيست. با اين ادعا متن دينى داراى هيچ گونه معناى ثابت، واضح، قابل دفاع و همگانى نخواهد بود و مى توان هر نسبتى (يا دستِ كم، بسيارى نسبت هاى متضاد) را به آن داد.[3] اما اين حديث معروف كه اگر ابوذر از آن چه سلمان از اين دين مى فهمد، خبردار شود، او را خواهد كشت يا تكفير خواهد كرد، ممكن است در تأييد پلوراليسم فهمِ دينى تلقّى شود؛ به اين صورت كه در اين حديث شريف، فهم سلمان و فهم ابوذر از دين، دو برداشت كاملا مختلف است؛ پس كثرت گرايى در فهم دين درست است؛ اما به سه دليل، چنين نيست:
يك. حديث در باره ى مراتب ايمان و معرفت سلمان و ابوذر است كه مرتبه و مقام معرفتى و ايمانى سلمان فارسى از ابوذر بسى برتر بود يعنى ابوذر نمى توانست در مرتبه ى ايمان سلمان باشد و حتّى براى او قابل درك نبود و طاقتِ داشتن چنين معرفتى را نيز نداشت. در كتاب شريف «اصول كافى» نيز چند روايت در باره ى مراتب و طبقات معرفت ايمان و اسلام آورده شده است كه هر مؤمنى داراى درجه اى از ايمان و معرفت است و نمى تواند مرتبه ى والاتر را تحمل كند[4].
حديث مراتب ايمان سلمان و ابوذر به اين معنا نيست كه مثلا سلمان از آيه اى از قرآن برداشتى دارد كه مخالف برداشت ابوذر از آن آيه است؛ چنان چه ادعاى كثرت گرايان در فهم دينى همين است؛
دو. كثرت دو نوع است: الف. كثرت طولى و تشكيكى، مثل كسى كه نور را در نازل ترين مرتبه اش درك مى كند و آن كه نور را در عالى ترين مرتبه درك مى كند كه هر دو حقيقت نور را دريافته اند و اختلاف در محدوديت ظرفِ وجودى گيرنده ى نور است؛ ب. كثرت عرضى، تباينى و تعارض آميز، و كثرت مورد بحث در كثرت گرايى دينى، كثرت عرضى است؛ مانند توحيد و تثليث، جبر و اختيار و... نه مطلق كثرت. كثرت طولى و مراتب تشكيكى كه مرتبه ى بالاتر واجد مرتبه ى پايين تر است و ناقص و كامل و اكمل است، ربطى به كثرت گرايى ندارد؛[5] در حالى كه كثرت در حديث فوق، كثرت طولى و تشكيكى است؛
سه. كسى كه قائل به كثرت گرايى در فهم دين است، نتيجه مى گيرد كه هيچ رأى مرجع و معتبرى كه بر ديگران حجّيت داشته باشد، وجود ندارد و رأى هر كس براى خود او حجّت است نه براى ديگران و در اين راستا رأى پيامبر و اوليا و افراد عادى مساوى است. روشن است كه چنين مطالبى هيچ گاه ربطى به حديث فوق ندارد.
كوتاه سخن اين كه حديث مراتب ايمان و معرفت سلمان و ابوذر، اشاره به كثرت طولى اين مراتب دارد و اين كه ايمان سلمان فارسى در مرتبه اى والاتر از ايمان ابوذر است و او قادر به درك ايمان مرتبه ى بالا نيست؛ اما منظور كثرت گرايان، كثرت عرضى و دريافت هاى مختلف از متن دينى است و اين كه تمام دريافت ها مساوى است؛ پس اين حديث ارتباطى به پلوراليسم فهم دينى ندارد.
پی نوشتها:
[1]. محقق: سيد محمد رضا موسوى فراز، كارشناس ارشد دين شناسى.
[2]. صادق لاريجانى، سخن رانى 12/7/79 در كانون گفتمان دينى. مركز مطالعات و پژوهش هاى فرهنگى حوزه ى علميه ى قم.
[3]. كتاب نقد: قرائتى شفاف از پلوراليسم دينى، سال اوّل شماره ى 4، ص 78 ـ 79.
[4]. محمد بن يعقوب كلينى، اصول كافى، (بيروت: چاپ دارالاضواء)، ج 2، صص 44 ـ 45.
از جمله حديثى كه از امام محمد باقر(عليه السلام) نقل شده است كه: مؤمنين مراتبى دارند بعضى مرتبه ى يك، بعضى مرتبه ى دو، بعضى مرتبه ى سه و... و اگر بر مؤمن مرتبه ى يك، مرتبه ى بالاترى حمل شود، طاقت نمى آورد.
[5]. على ربانى گلپايگانى، كتاب نقد: كالبد شكافى پلوراليسم دينى، سال اوّل، شماره ى 4، ص 152.
منبع: پلوراليسم دينى ، رضا مصطفى لو، نشر مركز مطالعات و پژوهشهاى فرهنگى حوزه علميه (1380).
