پرسش :
ملاحظه مي‌شود كه درجوامع اسلامي، امر توليد و نيزساير عرصه‌هاي اقتصادي، از اتقان لازم برخوردار نيست، كه اين امر، به نحوي به انضباط اقتصادي و توليدي لطمه مي‌زند؛ توصيه‌ي اسلام به مسلمانان در اين موارد چيست؟
پاسخ :
از اموري كه در رسيدن جامعه‌ي اسلامي به استقلال اقتصادي و اعتبار بين‌المللي و عزّت و سربلندي، نقش محوري دارد، انجام صحيح و استوار امور، اعم از توليدي و خدماتي است؛ به اين معني كه هر فرد در جامعه‌ي اسلامي با احساس مسئوليت و وجدان كاري، سعي نمايد كار خود را با استحكام و كيفيّت مطلوب به انجام رساند.
اسلام نيز بر اين امر تأكيد فراوان دارد، به طوري كه پيامبر اكرم(ص) حتي نسبت به دفن اجساد مردگان، بر استحكام در عمل تأكيد نمودند و پس از محكم نمودن قبر يكي از اصحاب با سنگ و گِل، فرمودند:
من نيك مي‌دانم كه اين قبر، فرسوده و (بدن) دستخوش پوسيدگي خواهد گرديد؛ ولي خداوند دوست دارد كه بنده‌اش چون كاري انجام دهد، آن را محكم و استوار نمايد.[1]
در روايت ديگري، آن حضرت مي‌فرمايد:
خداوند دوست دارد هر عمل كننده‌اي (كارگر و مأمور بر انجام وظيفه‌اي) كار خود را به خوبي انجام دهد.[2]
بنابراين، يكي از شرايط رسيدن جامعه‌ي اسلامي به عزّت و سربلندي همراه با استقلال اقتصادي، انجام صحيح و استوار كارهاست. و از جمله آثار اقتصادي اتقان در عمل، استفاده‌ي كارا از سرمايه‌هاي انساني و فيزيكي مي‌باشد؛ زيرا چنانچه توليد كالا يا انجام خدمتي با سستي صورت گيرد، نتيجه‌اي جز اتلاف منابع و وقت در پي نخواهد داشت و اين امر، با استفاده‌ي كارا از نيروها و صرفه‌جويي در هزينه‌ها، كه از شرايط اساسي رسيدن به رشد و توسعه‌ي اقتصادي است، سازگار نمي‌باشد.
يكي ديگر از آثار اقتصادي ـ اجتماعي انجام صحيح و استوار كارها كه تا حد زيادي جنبه‌ي روحي و فرهنگي نيز دارد، جلب اعتماد آحاد جامعه به كالاها و خدمات داخلي است.
متأسفانه مشكل اكثر كشورهاي جهان سوّم ـ و تا حدّ زيادي جامعه‌ي ما ـ اين است كه بسياري از توليد كنندگان، با وجود توان و استعداد توليد كالاها با كيفيّت مطلوب، با كوته‌نظري و سودجويي، شتاب‌زده كار خود را با كيفيّت غير استاندارد انجام مي‌دهند و علاوه بر اتلاف منابع و ضرر اقتصادي، اعتبار خود را از دست مي‌دهند؛ در حالي كه مي‌توانند با جلب اعتماد مصرف‌كنندگان، موجب تقويت توليدات و صنايع داخلي و كسب اعتبار بين‌المللي براي كشور خود گردند.
اهتمام به نظم و انضباط
يكي از شرايط اساسي انجام درست هر كاري، رعايت نظم و انضباط و جدّي بودن در تمام مراحل آن است. مراد از انضباط؛ جدّيت، سازمان‌پذيري، آراستگي، نظم و ترتيب، سعي و كوشش در كارها و پرهيز از هرگونه سستي و بي‌ساماني در امور است، در نتيجه يك سازمان و جامعه‌ي منضبط از هماهنگي كامل برخوردار است.
از اصول جالب توجّه در سيره‌ي عملي پيامبر اكرم(ص) اصل نظم و انضباط است، به طوري كه در همه‌ي جلوه‌هاي زندگي آن حضرت، عينيّت داشت؛ همان طور كه در حيات نوراني ائمه(ع) نيز اين مطلب چشم‌گير است.
پيشوايان معصوم(ع) بر داشتنِ برنامه‌ي منظم و تقسيم اوقات، بسيار تأكيد مي‌نمودند. امام كاظم(ع) مي‌فرمايد:
تلاش كنيد كه اوقاتتان چهار بخش باشد، يك بخش براي مناجات با خدا، بخشي براي زندگاني و معاش، بخشي براي معاشرت با برادران و اشخاص مورد اعتماد كه عيوب شما را به شما مي‌فهمانند و از دل به شما اخلاص دارند و در بخشي هم براي درك لذت‌هاي حلال خلوت كنيد، كه اين بخش، شما را بر انجام وظايف در سه بخش ديگر موفق مي‌سازد.[3]
آثار اقتصادي وجود نظم
1. امكان وفاي به تعهدات و قراردادها. با برنامه‌ريزي صحيح و برقراري نظم و ترتيب در هر امر فردي يا جمعي، كارها در زمان مقررّ به اتمام مي‌رسد و هر جزئي در جاي خود قرار مي‌گيرد و با انجامِ به موقعِ آنها، وفاي به تعهدات ميسر مي‌گردد؛ و در صورت وجود هرج و مرج، كارها به تأخير افتاده، وفاي به تعهدات، ناممكن مي‌شود.
2. استحكام و استواري امور. از آثار وجود نظم و ترتيب در هر كاري اعم از توليدي يا خدماتي، استواري و استحكام در عمل است؛ زيرا با رعايت نظم، فرصت كافي براي انجام هر كاري وجود دارد و فرد با دقت و حوصله، وظيفه‌ي خود را به بهترين وجه انجام مي‌دهد؛ ولي اگر نظم و ترتيب بر افعال فرد حاكم نباشد، غالباً با كم‌بود وقت مواجه مي‌گردد و در نتيجه، از ميزان دقت و استحكام عمل كاسته مي‌شود.
3. برقراري روحيه‌ي همكاري و دلگرمي در مسئولين اجرا و صاحبان سرمايه. انجام به موقع كارها، همراه با استحكام و استواري، باعث به وجود آمدن جوّ همكاري و صميميت بين هم‌كاران يا شركا مي‌گردد و پيش‌رفت كار و انجام به موقع هر قسمت، موجب دلگرمي مسئولين اجرا مي‌گردد؛ در نتيجه كليه‌ي افراد با اخلاص و يكرنگي در حل مشكلات تلاش مي‌نمايند؛ از طرف ديگر، در كارهاي توليدي و اقتصادي كه وجود سرمايه‌ي كافي، شرط لازم انجام پروژه‌هاي زيربنايي است، صاحبان سرمايه به سرمايه‌گذاري تشويق مي‌شوند و مشكلي از اين جهت پيش نمي‌آيد.
پيامدهاي بي‌نظمي
اگر رعايت نظم و ترتيب در كارها جاي خود را به بي‌نظمي و هرج و مرج بدهد، آثار و عواقبي را در پي خواهد داشت كه مهم‌‌ترين آنها شكست نهايي و به ثمر نرسيدن آن كار است.
از طرف ديگر، بي‌نظمي، موجب سستي و كسالت افراد مي‌گردد و هر كس به انگيزه‌ي راحت‌طلبي، از زير بار مسئوليت شانه خالي نموده، گناه را به گردن ديگران مي‌اندازد و در چنين جوّي، اعتماد متقابل و همكاري بين افراد، اتقان در عمل و استحكام محصولات توليدي از بين مي‌رود و پيامد چنين عملكردي، هدر رفتن نيروها و سرمايه‌ها مي‌باشد.
نتيجه اين‌كه، اسلام و پيشوايان معصوم، همواره بر نظم و انضباط، جديت در كارها و از دست ندادن فرصت‌ها تأكيد فراوان داشته و فوايد و آثار نظم را به ياران و پيروان خود متذكر گرديده و آنها را از عواقب بي‌نظمي و هرج و مرج در كارها بر حذر داشته‌اند. پس ما بايد با پيروي از اين دستور حياتي اسلام، در تمام زمينه‌هاي فردي و اجتماعي، منضبط، جدي و كوشا باشيم.
پی نوشتها:
[1]. وسائل الشيعة، ج 2، پيشين، ص 884.
[2]. علاءالدين حسامالدين الهندي، كنزالعمال، ج 3، ص 907، شماره‌ي 9129.
[3] . ابومحمد الحسن بن علي شعبه حراني، تحف العقول، ص 307.
منبع: اسلام و توسعه، محمد جمال خليليان، نشر: مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه علميه (1381).
از اموري كه در رسيدن جامعه‌ي اسلامي به استقلال اقتصادي و اعتبار بين‌المللي و عزّت و سربلندي، نقش محوري دارد، انجام صحيح و استوار امور، اعم از توليدي و خدماتي است؛ به اين معني كه هر فرد در جامعه‌ي اسلامي با احساس مسئوليت و وجدان كاري، سعي نمايد كار خود را با استحكام و كيفيّت مطلوب به انجام رساند.
اسلام نيز بر اين امر تأكيد فراوان دارد، به طوري كه پيامبر اكرم(ص) حتي نسبت به دفن اجساد مردگان، بر استحكام در عمل تأكيد نمودند و پس از محكم نمودن قبر يكي از اصحاب با سنگ و گِل، فرمودند:
من نيك مي‌دانم كه اين قبر، فرسوده و (بدن) دستخوش پوسيدگي خواهد گرديد؛ ولي خداوند دوست دارد كه بنده‌اش چون كاري انجام دهد، آن را محكم و استوار نمايد.[1]
در روايت ديگري، آن حضرت مي‌فرمايد:
خداوند دوست دارد هر عمل كننده‌اي (كارگر و مأمور بر انجام وظيفه‌اي) كار خود را به خوبي انجام دهد.[2]
بنابراين، يكي از شرايط رسيدن جامعه‌ي اسلامي به عزّت و سربلندي همراه با استقلال اقتصادي، انجام صحيح و استوار كارهاست. و از جمله آثار اقتصادي اتقان در عمل، استفاده‌ي كارا از سرمايه‌هاي انساني و فيزيكي مي‌باشد؛ زيرا چنانچه توليد كالا يا انجام خدمتي با سستي صورت گيرد، نتيجه‌اي جز اتلاف منابع و وقت در پي نخواهد داشت و اين امر، با استفاده‌ي كارا از نيروها و صرفه‌جويي در هزينه‌ها، كه از شرايط اساسي رسيدن به رشد و توسعه‌ي اقتصادي است، سازگار نمي‌باشد.
يكي ديگر از آثار اقتصادي ـ اجتماعي انجام صحيح و استوار كارها كه تا حد زيادي جنبه‌ي روحي و فرهنگي نيز دارد، جلب اعتماد آحاد جامعه به كالاها و خدمات داخلي است.
متأسفانه مشكل اكثر كشورهاي جهان سوّم ـ و تا حدّ زيادي جامعه‌ي ما ـ اين است كه بسياري از توليد كنندگان، با وجود توان و استعداد توليد كالاها با كيفيّت مطلوب، با كوته‌نظري و سودجويي، شتاب‌زده كار خود را با كيفيّت غير استاندارد انجام مي‌دهند و علاوه بر اتلاف منابع و ضرر اقتصادي، اعتبار خود را از دست مي‌دهند؛ در حالي كه مي‌توانند با جلب اعتماد مصرف‌كنندگان، موجب تقويت توليدات و صنايع داخلي و كسب اعتبار بين‌المللي براي كشور خود گردند.
اهتمام به نظم و انضباط
يكي از شرايط اساسي انجام درست هر كاري، رعايت نظم و انضباط و جدّي بودن در تمام مراحل آن است. مراد از انضباط؛ جدّيت، سازمان‌پذيري، آراستگي، نظم و ترتيب، سعي و كوشش در كارها و پرهيز از هرگونه سستي و بي‌ساماني در امور است، در نتيجه يك سازمان و جامعه‌ي منضبط از هماهنگي كامل برخوردار است.
از اصول جالب توجّه در سيره‌ي عملي پيامبر اكرم(ص) اصل نظم و انضباط است، به طوري كه در همه‌ي جلوه‌هاي زندگي آن حضرت، عينيّت داشت؛ همان طور كه در حيات نوراني ائمه(ع) نيز اين مطلب چشم‌گير است.
پيشوايان معصوم(ع) بر داشتنِ برنامه‌ي منظم و تقسيم اوقات، بسيار تأكيد مي‌نمودند. امام كاظم(ع) مي‌فرمايد:
تلاش كنيد كه اوقاتتان چهار بخش باشد، يك بخش براي مناجات با خدا، بخشي براي زندگاني و معاش، بخشي براي معاشرت با برادران و اشخاص مورد اعتماد كه عيوب شما را به شما مي‌فهمانند و از دل به شما اخلاص دارند و در بخشي هم براي درك لذت‌هاي حلال خلوت كنيد، كه اين بخش، شما را بر انجام وظايف در سه بخش ديگر موفق مي‌سازد.[3]
آثار اقتصادي وجود نظم
1. امكان وفاي به تعهدات و قراردادها. با برنامه‌ريزي صحيح و برقراري نظم و ترتيب در هر امر فردي يا جمعي، كارها در زمان مقررّ به اتمام مي‌رسد و هر جزئي در جاي خود قرار مي‌گيرد و با انجامِ به موقعِ آنها، وفاي به تعهدات ميسر مي‌گردد؛ و در صورت وجود هرج و مرج، كارها به تأخير افتاده، وفاي به تعهدات، ناممكن مي‌شود.
2. استحكام و استواري امور. از آثار وجود نظم و ترتيب در هر كاري اعم از توليدي يا خدماتي، استواري و استحكام در عمل است؛ زيرا با رعايت نظم، فرصت كافي براي انجام هر كاري وجود دارد و فرد با دقت و حوصله، وظيفه‌ي خود را به بهترين وجه انجام مي‌دهد؛ ولي اگر نظم و ترتيب بر افعال فرد حاكم نباشد، غالباً با كم‌بود وقت مواجه مي‌گردد و در نتيجه، از ميزان دقت و استحكام عمل كاسته مي‌شود.
3. برقراري روحيه‌ي همكاري و دلگرمي در مسئولين اجرا و صاحبان سرمايه. انجام به موقع كارها، همراه با استحكام و استواري، باعث به وجود آمدن جوّ همكاري و صميميت بين هم‌كاران يا شركا مي‌گردد و پيش‌رفت كار و انجام به موقع هر قسمت، موجب دلگرمي مسئولين اجرا مي‌گردد؛ در نتيجه كليه‌ي افراد با اخلاص و يكرنگي در حل مشكلات تلاش مي‌نمايند؛ از طرف ديگر، در كارهاي توليدي و اقتصادي كه وجود سرمايه‌ي كافي، شرط لازم انجام پروژه‌هاي زيربنايي است، صاحبان سرمايه به سرمايه‌گذاري تشويق مي‌شوند و مشكلي از اين جهت پيش نمي‌آيد.
پيامدهاي بي‌نظمي
اگر رعايت نظم و ترتيب در كارها جاي خود را به بي‌نظمي و هرج و مرج بدهد، آثار و عواقبي را در پي خواهد داشت كه مهم‌‌ترين آنها شكست نهايي و به ثمر نرسيدن آن كار است.
از طرف ديگر، بي‌نظمي، موجب سستي و كسالت افراد مي‌گردد و هر كس به انگيزه‌ي راحت‌طلبي، از زير بار مسئوليت شانه خالي نموده، گناه را به گردن ديگران مي‌اندازد و در چنين جوّي، اعتماد متقابل و همكاري بين افراد، اتقان در عمل و استحكام محصولات توليدي از بين مي‌رود و پيامد چنين عملكردي، هدر رفتن نيروها و سرمايه‌ها مي‌باشد.
نتيجه اين‌كه، اسلام و پيشوايان معصوم، همواره بر نظم و انضباط، جديت در كارها و از دست ندادن فرصت‌ها تأكيد فراوان داشته و فوايد و آثار نظم را به ياران و پيروان خود متذكر گرديده و آنها را از عواقب بي‌نظمي و هرج و مرج در كارها بر حذر داشته‌اند. پس ما بايد با پيروي از اين دستور حياتي اسلام، در تمام زمينه‌هاي فردي و اجتماعي، منضبط، جدي و كوشا باشيم.
پی نوشتها:
[1]. وسائل الشيعة، ج 2، پيشين، ص 884.
[2]. علاءالدين حسامالدين الهندي، كنزالعمال، ج 3، ص 907، شماره‌ي 9129.
[3] . ابومحمد الحسن بن علي شعبه حراني، تحف العقول، ص 307.
منبع: اسلام و توسعه، محمد جمال خليليان، نشر: مركز مطالعات و پژوهش‌‌هاي فرهنگي حوزه علميه (1381).
