پرسش :
آيا توبه در هنگام مرگ اثر دارد؟
پاسخ :
ابتدا بايد معناى توبه به درستى روشن شود تا آن گاه به اين مرحله برسيم كه آيا توبه در هنگام مرگ و در حال احتضار براى انسان مفيد است يا نه؟
در نظر بعضى، توبه امرى ساده است كه با الفاظى چون «استغفر الله ربى و اتوب اليه» محقّق مى شود، در حالى كه توبه اساساً از مقوله ى لفظ نيست و حقيقت امر به گونه ى ديگرى است.
توبه يك حالت روحى و روانى و يك انقلاب و قيام درونى است كه لفظ «استغفر الله...» بيان كننده ى اين حالت است، نه اين كه خود آن حالت باشد.
توبه عبارت است از يك نوع انقلاب و قيام از ناحيه ى خود انسان عليه «خود»؛ و اين از جمله مختصّات انسان محسوب مى شود. تنها انسان است كه مى تواند با اختيارِ خود عليه «خود» قيام كند. حيوان يا گياه اگر مانعى بر سر راه خود ببينند تغيير مسير مى دهند و يا در مقابل موانع حيات خود مقاومت مى كنند؛ امّا هيچ گاه اين ها عليه خودشان تغيير موضع نمى دهند.
امّا انسان با استعدادهاى شگفت انگيزى كه دارد مى تواند عليه خودش قيام كند. انسان موجودى دو بعدى است: هم جنبه ى طبيعى و حيوانى دارد و هم جنبه ى روحانى و ملكوتى؛ لذا گاهى با نافرمانى از دستورهاى خداوند و غرق شدن در جهات طبيعى، از «خودِ ملكوتى» كه حقيقت انسانى وابسته به اوست غافل مى ماند. اگر همين انسانى كه غرق در شهوات است عقل خود را به كار اندازد و متوجه شود كه در چه وضعيت اسفبارى به سر مى برد بينديشد، او مخلوقى است كه با استعدادهاى نهفته در درون خود چنان قدرتى دارد كه مى تواند از ملائكه هم بالاتر برود و به مقام خليفة اللهى برسد، حال آن كه اسير ديو نفس خود شده است، به ناگاه بارقه اى در درونش روشن مى شود و با توفيقات الهى و تأملات درونى خود به اين درك و فهم مى رسد كه تمام فضايل اخلاقى او گرفتار هواى نفس اويند و هيچ آزادى عملى ندارد.
اين جاست كه با اراده و اختيار خود قيام كرده، و در حقيقت جنبه ى ملكوتى و روحانى او عليه جنبه ى حيوانى اش انقلاب مى كند و زمام امور وجودش را در دست مى گيرد و در اين هنگام است كه توبه محقّق مى شود و انسان توبه كار در تلاش است تا خود را در صراط مستقيم ثابت قدم بدارد.[1]
آيت الله جوادى آملى دراين باره مى فرمايد:
توبه و انابه نوعى مرگ و رجوع است. كسى كه توبه مى كند در حقيقت از شهوت و غضب مى ميرد و آنها را إماته مى كند و مى ميراند، اماته ى شهوت و غضب همان تعديل اين دو خوى سركش است. اگر چنين شد انسان از شهوت و غضب و هم چنين جهل مى ميرد و براى اين كه اين راه را ادامه دهد و به صِرف مرگ شهوت و غضب اكتفا نكند، مى كوشد آنچه عقل دستور مى دهد همان را بفهمد و به آن عمل كند؛ يعنى از لذايذ عقلى طرفى ببندد.[2]
امام على(عليه السلام) كسى را كه تصور مى كرد با گفتن «استغفر الله ربى و اتوب اليه» به مقام توبه رسيده است، توبيخ و سرزنش كرد و فرمود:
«استغفار درجه ى عليّين است».
آن گاه فرمود:
استغفار و توبه بر شش پايه استوار است:
اول: پشيمانى از گذشته (انسان بايد با آتش حسرت و ندامت آثار معاصى گذشته را از بين ببرد)؛
دوم: عزم و تصميم بر ترك معصيت در آينده... .
علماى اخلاق اين دو مورد را جزء اركان توبه گرفته اند.[3]
با توجه به معنايى كه از توبه بيان كرديم، آيا توبه اى كه با ديدن آثار مرگ براى انسان حاصل مى شود، تأثيرى هم براى او دارد؟
طبق آيات قرآن، گروهى با ديدن علايم مرگ، اظهار ايمان و توبه از گذشته مى كنند و مى پندارند كه چنين اقرارى به حالشان مفيد است، حال آن كه در جواب، چيزى جز ردّ ادّعايشان دريافت نمى كنند.
علت اين كه ندامت آنها در آن حال مورد پذيرش پروردگار نيست و دست ردّ به سينه ى آنها زده مى شود، اين است كه پشيمانى و ندامت، همان گونه كه بيان كرديم، از اركان توبه است و در صورتى مفيد است و بر ترقّى و رشد روحى انسان دلالت مى كند كه او قادر بر انجام گناه باشد و با وجود توانايى بر نافرمانى حق، تصميم بر ترك هرگونه نافرمانى پروردگارش بگيرد.
ولى در جايى كه انسان قدرت ترك و انجام كارى را ندارد، عزم او برگرفته از اراده و اختيارش نيست، بلكه از باب اضطرار، اظهار ندامت مى كند.
و بايد خاطرنشان كنيم كه عدم پذيرش توبه و ندامت براى چنين انسان هايى مخالف با رحمت الهى نيست؛ چرا كه حقيقت توبه در اين جا تحقق نيافته است. حقيقت توبه همان تحول درونى در موقع آزادى عمل است و يقيناً چنين توبه اى را پروردگار خواهد پذيرفت و باب رحمت او واسع است، ولى در جايى كه اختيار از آدمى سلب شده و آثار مرگ و عذاب الهى آشكار گرديده، اظهار حال توبه از باب اضطرار است و ادعايى بيش نخواهد بود.[4]
در سوره ى مباركه ى نساء ملاك پذيرش و عدم پذيرش توبه بيان گرديده است. در اين آيات آمده است:
(إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَة ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيب فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً)؛ محققاً خدا توبه ى آنهايى را مى پذيرد كه عمل ناشايسته را از روى جهل و نادانى مرتكب شوند و پس از آن كه زشتى آن عمل را دانستند به زودى توبه كنند؛ پس خدا آنها را مى بخشد و خدا دانا و به مصالح خلق آگاه است.[5]
(وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الآنَ وَ لاَ الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً)؛ كسى كه در تمام عمرش به اعمال زشت اشتغال ورزد تا آن گاه كه به يقين مشاهده ى مرگ كند در آن ساعت پشيمان شود و گويد اكنون توبه كردم، توبه ى چنين كسى پذيرفته نخواهد شد؛ چنان كه هر كس به حال كفر بميرد نيز توبه اش قبول نشود. بر اين گروه عذابى بس دردناك مهيّا ساختيم.[6]
طبق اين دو آيه، توبه ى دو كس پذيرفته نمى شود:
1. كسى كه در امر توبه تا هنگام مرگ مسامحه نمايد و با ظهور علايم مرگ اظهار توبه كند.
2. كافرى كه به حال كفر از دنيا برود و بعد از مرگ توبه كند.
علت عدم پذيرش توبه ى اين دو كس را چنين مى توان بيان كرد كه توبه از جمله اعمال انسان مكلّف است و دنيا، دارِ تكليف است و آخرت عالم نتيجه و بهره بردارى از عمل، و چون اين دو توبه در زمان قطع تعلّق آدمى از دنيا و ورود او به جهان آخرت است، بى فايده خواهد بود؛ ازاين رو كافران و گنهكاران بعد از مرگ آرزو مى كنند به دنيا برگردند تا در ظرف دنيا ايمان بياورند و كار شايسته انجام دهند؛ چون مى دانند اظهار ايمان در آن جا فايده اى به حالشان ندارد.[7]
پی نوشتها:
[1]. ر.ك: مرتضى مطهرى، گفتارهاى معنوى، ص 108 ـ 123.
[2]. عبدالله جوادى آملى، مراحل اخلاق در قرآن، ج 11، ص 162.
[3]. ر.ك: مرتضى مطهرى، گفتارهاى معنوى، ص 144 ـ 151؛ نهج البلاغه، حكمت 417.
[4]. ر.ك: محمد حسين طباطبايى، الميزان، ج 4، ص 240 ـ 241؛ جعفر سبحانى، منشور جاويد، ج 9، ص 225 ـ 227، و محمد تقى مصباح يزدى، آموزش عقايد، ص 405 ـ 407.
[5]. سوره ى نساء، آيه ى 17.
[6] سوره ى نساء، آيه ى 18.
[7]. ر.ك: محمد حسين طباطبايى، الميزان، ج 4، ص 242 ـ 243، و محمد تقى مصباح يزدى، آموزش عقايد، ص 405 ـ 408.
منبع: مرگ، واقعيت ناشناخته، محسن ميرزاپور، نشر انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم (1383).
ابتدا بايد معناى توبه به درستى روشن شود تا آن گاه به اين مرحله برسيم كه آيا توبه در هنگام مرگ و در حال احتضار براى انسان مفيد است يا نه؟
در نظر بعضى، توبه امرى ساده است كه با الفاظى چون «استغفر الله ربى و اتوب اليه» محقّق مى شود، در حالى كه توبه اساساً از مقوله ى لفظ نيست و حقيقت امر به گونه ى ديگرى است.
توبه يك حالت روحى و روانى و يك انقلاب و قيام درونى است كه لفظ «استغفر الله...» بيان كننده ى اين حالت است، نه اين كه خود آن حالت باشد.
توبه عبارت است از يك نوع انقلاب و قيام از ناحيه ى خود انسان عليه «خود»؛ و اين از جمله مختصّات انسان محسوب مى شود. تنها انسان است كه مى تواند با اختيارِ خود عليه «خود» قيام كند. حيوان يا گياه اگر مانعى بر سر راه خود ببينند تغيير مسير مى دهند و يا در مقابل موانع حيات خود مقاومت مى كنند؛ امّا هيچ گاه اين ها عليه خودشان تغيير موضع نمى دهند.
امّا انسان با استعدادهاى شگفت انگيزى كه دارد مى تواند عليه خودش قيام كند. انسان موجودى دو بعدى است: هم جنبه ى طبيعى و حيوانى دارد و هم جنبه ى روحانى و ملكوتى؛ لذا گاهى با نافرمانى از دستورهاى خداوند و غرق شدن در جهات طبيعى، از «خودِ ملكوتى» كه حقيقت انسانى وابسته به اوست غافل مى ماند. اگر همين انسانى كه غرق در شهوات است عقل خود را به كار اندازد و متوجه شود كه در چه وضعيت اسفبارى به سر مى برد بينديشد، او مخلوقى است كه با استعدادهاى نهفته در درون خود چنان قدرتى دارد كه مى تواند از ملائكه هم بالاتر برود و به مقام خليفة اللهى برسد، حال آن كه اسير ديو نفس خود شده است، به ناگاه بارقه اى در درونش روشن مى شود و با توفيقات الهى و تأملات درونى خود به اين درك و فهم مى رسد كه تمام فضايل اخلاقى او گرفتار هواى نفس اويند و هيچ آزادى عملى ندارد.
اين جاست كه با اراده و اختيار خود قيام كرده، و در حقيقت جنبه ى ملكوتى و روحانى او عليه جنبه ى حيوانى اش انقلاب مى كند و زمام امور وجودش را در دست مى گيرد و در اين هنگام است كه توبه محقّق مى شود و انسان توبه كار در تلاش است تا خود را در صراط مستقيم ثابت قدم بدارد.[1]
آيت الله جوادى آملى دراين باره مى فرمايد:
توبه و انابه نوعى مرگ و رجوع است. كسى كه توبه مى كند در حقيقت از شهوت و غضب مى ميرد و آنها را إماته مى كند و مى ميراند، اماته ى شهوت و غضب همان تعديل اين دو خوى سركش است. اگر چنين شد انسان از شهوت و غضب و هم چنين جهل مى ميرد و براى اين كه اين راه را ادامه دهد و به صِرف مرگ شهوت و غضب اكتفا نكند، مى كوشد آنچه عقل دستور مى دهد همان را بفهمد و به آن عمل كند؛ يعنى از لذايذ عقلى طرفى ببندد.[2]
امام على(عليه السلام) كسى را كه تصور مى كرد با گفتن «استغفر الله ربى و اتوب اليه» به مقام توبه رسيده است، توبيخ و سرزنش كرد و فرمود:
«استغفار درجه ى عليّين است».
آن گاه فرمود:
استغفار و توبه بر شش پايه استوار است:
اول: پشيمانى از گذشته (انسان بايد با آتش حسرت و ندامت آثار معاصى گذشته را از بين ببرد)؛
دوم: عزم و تصميم بر ترك معصيت در آينده... .
علماى اخلاق اين دو مورد را جزء اركان توبه گرفته اند.[3]
با توجه به معنايى كه از توبه بيان كرديم، آيا توبه اى كه با ديدن آثار مرگ براى انسان حاصل مى شود، تأثيرى هم براى او دارد؟
طبق آيات قرآن، گروهى با ديدن علايم مرگ، اظهار ايمان و توبه از گذشته مى كنند و مى پندارند كه چنين اقرارى به حالشان مفيد است، حال آن كه در جواب، چيزى جز ردّ ادّعايشان دريافت نمى كنند.
علت اين كه ندامت آنها در آن حال مورد پذيرش پروردگار نيست و دست ردّ به سينه ى آنها زده مى شود، اين است كه پشيمانى و ندامت، همان گونه كه بيان كرديم، از اركان توبه است و در صورتى مفيد است و بر ترقّى و رشد روحى انسان دلالت مى كند كه او قادر بر انجام گناه باشد و با وجود توانايى بر نافرمانى حق، تصميم بر ترك هرگونه نافرمانى پروردگارش بگيرد.
ولى در جايى كه انسان قدرت ترك و انجام كارى را ندارد، عزم او برگرفته از اراده و اختيارش نيست، بلكه از باب اضطرار، اظهار ندامت مى كند.
و بايد خاطرنشان كنيم كه عدم پذيرش توبه و ندامت براى چنين انسان هايى مخالف با رحمت الهى نيست؛ چرا كه حقيقت توبه در اين جا تحقق نيافته است. حقيقت توبه همان تحول درونى در موقع آزادى عمل است و يقيناً چنين توبه اى را پروردگار خواهد پذيرفت و باب رحمت او واسع است، ولى در جايى كه اختيار از آدمى سلب شده و آثار مرگ و عذاب الهى آشكار گرديده، اظهار حال توبه از باب اضطرار است و ادعايى بيش نخواهد بود.[4]
در سوره ى مباركه ى نساء ملاك پذيرش و عدم پذيرش توبه بيان گرديده است. در اين آيات آمده است:
(إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَة ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيب فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً)؛ محققاً خدا توبه ى آنهايى را مى پذيرد كه عمل ناشايسته را از روى جهل و نادانى مرتكب شوند و پس از آن كه زشتى آن عمل را دانستند به زودى توبه كنند؛ پس خدا آنها را مى بخشد و خدا دانا و به مصالح خلق آگاه است.[5]
(وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الآنَ وَ لاَ الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً)؛ كسى كه در تمام عمرش به اعمال زشت اشتغال ورزد تا آن گاه كه به يقين مشاهده ى مرگ كند در آن ساعت پشيمان شود و گويد اكنون توبه كردم، توبه ى چنين كسى پذيرفته نخواهد شد؛ چنان كه هر كس به حال كفر بميرد نيز توبه اش قبول نشود. بر اين گروه عذابى بس دردناك مهيّا ساختيم.[6]
طبق اين دو آيه، توبه ى دو كس پذيرفته نمى شود:
1. كسى كه در امر توبه تا هنگام مرگ مسامحه نمايد و با ظهور علايم مرگ اظهار توبه كند.
2. كافرى كه به حال كفر از دنيا برود و بعد از مرگ توبه كند.
علت عدم پذيرش توبه ى اين دو كس را چنين مى توان بيان كرد كه توبه از جمله اعمال انسان مكلّف است و دنيا، دارِ تكليف است و آخرت عالم نتيجه و بهره بردارى از عمل، و چون اين دو توبه در زمان قطع تعلّق آدمى از دنيا و ورود او به جهان آخرت است، بى فايده خواهد بود؛ ازاين رو كافران و گنهكاران بعد از مرگ آرزو مى كنند به دنيا برگردند تا در ظرف دنيا ايمان بياورند و كار شايسته انجام دهند؛ چون مى دانند اظهار ايمان در آن جا فايده اى به حالشان ندارد.[7]
پی نوشتها:
[1]. ر.ك: مرتضى مطهرى، گفتارهاى معنوى، ص 108 ـ 123.
[2]. عبدالله جوادى آملى، مراحل اخلاق در قرآن، ج 11، ص 162.
[3]. ر.ك: مرتضى مطهرى، گفتارهاى معنوى، ص 144 ـ 151؛ نهج البلاغه، حكمت 417.
[4]. ر.ك: محمد حسين طباطبايى، الميزان، ج 4، ص 240 ـ 241؛ جعفر سبحانى، منشور جاويد، ج 9، ص 225 ـ 227، و محمد تقى مصباح يزدى، آموزش عقايد، ص 405 ـ 407.
[5]. سوره ى نساء، آيه ى 17.
[6] سوره ى نساء، آيه ى 18.
[7]. ر.ك: محمد حسين طباطبايى، الميزان، ج 4، ص 242 ـ 243، و محمد تقى مصباح يزدى، آموزش عقايد، ص 405 ـ 408.
منبع: مرگ، واقعيت ناشناخته، محسن ميرزاپور، نشر انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم (1383).
