پرسش :

طبق آيات و روايات، تربيت فرزند خوب يا بد، چه آثاري را به دنبال دارد؟

پاسخ :
مسائل مربوط به تعليم و تربيت كودك، يكي از امور مهم اجتماع كنوني بشر است كه فكر دانشمندان را به خود متوجه ساخته، و از اين راه فصل تازه اي در علوم تربيتي و پرورشي، باز گشوده و افكار تازه و سودمندي در اين باره به مراكز و محافل تربيتي عرضه شده است و سازمانهائي براي رفع نيازمنديهاي علمي و تربيتي كودك بوجود آورده و اين قسمت به صورت رشته تخصصي در آمده است. دانشمندان به خوبي در يافته‏اند كه زيربناي زندگي در دوران كودكي پي ريزي مي‏شود، و بخشي از سعادت و شقاوت ادوار مختلف زندگي يعني دورانهاي جواني و پيري، در گرو طرز تربيت دوران كودكي است. با اين كه شخصيت انسان به عوامل گوناگون بستگي دارد كه هر كدام از آنها در سرنوشت انسان تأثير بسزائي داشته و كاملا موثر مي‏باشد ـ مع الوصف ـ تربيت هاي دوران كودكي در نظر دانشمندان، حائز اهميت خاصي است وآن را «زيربناي زندگي» مي‏نامند. قلب و روان كودك بسان صفحه كاغذ سفيدي است كه در دست نقاش چيره دست قرار گيرد، هر نقشي كه روي آن ترسيم شود، تا آخر عمر صفحه، باقي مي‏ماند. فرض كنيد قطعه سنگ مرمري در دست استادكار، هنرمندي قرار گيرد، از آنجا كه او يك سنگتراش توانا، يك صنعتگر ماهر، يا يك مجسمه ساز قوي پنجه است، دهها فكر و خيال درباره آن كرده و نقشه‏هائي مي‏ريزد، ولي اگر دست به پيكر آن «مرمر» زد و آن را به صورت مجسمه يكي از نوابغ جهان يا يكي از اشياء ظريفه در آورد، همه گونه امكانات و استعدادهائي كه قبلا در اين قطعه مرمر وجود داشت، از ميان مي‏رود و تا سنگ باقي است صورت نابغه نيز همراه آن باقي خواهد بود. روح و روان حساس كودك در آغاز زندگي، از جهات بسياري مانند همين ماده خامي‏است كه براي همه گونه فعاليتها و صورتها، براي همه رقم تربيتها و پرورش ها، آمادگي دارد. و اگر اولياء كودك حسن ابتكار به خرج دهند و فطرت پاك و احساسات ارزنده او را، با شيوه‏هاي پسنديده رهبري نمايند، سرنوشت او را از اين طريق روشن مي‏كند و اگر در اين راه سهل انگاري نمايند و با روشهاي غلط و پرورش غلط و پرورشهاي ناستوده فطرت او را آلوده سازند، حتماً مقدمات بدبختي كودك را فراهم ساخته‏اند به طوري كه اگر ديگر عوامل شخصيت ساز، از قبيل محيط زندگي، و يا فرهنگ به داد او نرسد، آثار اين گونه تربيت هاي غلط زود يا دير در زندگي او نمايان خواهد شد. علي (ع) مي‏فرمايد: «اِنَّما قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْاَرضِ الْخالِيَة ما اُلقِيَ فيها مِنْ شَيْئٍ قَبِلَتْهُ (نهج البلاغه/ نامه 31/46 /ط عبده) ؛ دل جوان نورس همچون زمين كشت نشده و بكر است، هر بذري در آن بپاشند مي‏پذيرد». بنابراين جا دارد بگوييم كه مغز كودك مانند فيلم عكاسي است از آنچه مي‏بيند و مشاهده مي‏كند عكس بر مي‏دارد. برخي از پدران تصور مي‏كنند كه مسئوليت آنان فقط منحصر به تأمين نيازمنديهاي جسماني كودك است و ديگر وظيفه‎اي ندارند در صورتي كه پرورشهاي اخلاقي و ايماني بزرگترين مسئوليتي است كه بر دوش آنها گذارده شده است و انجام اين مسئوليت ارزنده تر از تأمين حوائج مادي آنها است. دومين شخصيت جهان اسلام ، اميرالمؤمنين (ع) مي‏فرمايد: «ما نَحَلَ والِدٌ نَحَلاً اَفْضَلَ مِنْ اَدَبٍ حَسَنٍ (مستدرك الوسائل 2/625) ؛ بهترين هديه اي كه پدر مي‏تواند به فرزند خود بدهد همان تربيت پسنديده است». مسئوليت پدران در اين باره به قدري سنگين و قابل توجه است كه امام سجاد (ع) در انجام وظيفه خطير خود از خداوند استمداد مي‏كند. و در ضمن راز و نياز خود چنين عرض مي‏كند: «وَاَعِنّي عَلَي تَرْبِيَتِهِمْ وَتَاْ ديبِهِمْ وَ برِّهِمْ (صحيفه سجاديه دعاي بيست و هفتم) ؛ بارالها مرا در تربيت و تاديب فرزندان و نيكي به آنها ياري بفرما». اگر پدران حق اطاعت در گردن فرزندان دارند، فرزندان نيز حق بزرگتري در عهده پدران دارند و آن حق تربيت است يعني آموختن راه و رسم زندگي از طريق صحيح و پرورش دادن سجاياي انساني است كه در فطرت او تعبيه شده است. اگر دانشمندان امروز به اهميت تربيت كودكان و راهنمايي رجال آينده كشور پي برده‏اند و با تشكيل جلسات و نوشتن كتابها و جزوه‏ها و نشان دادن فيلمهاي اخلاقي و علمي، گامهاي بلندي در اين راه برداشته‏اند رهبران عاليقدر اسلام و پيشوايان مذهبي ما از 14 قرن بيش با دادن دستورات لازم و ارشاد و راهنمائيهاي سودمند، و با پرورش كودكان و فرزندان نمونه، قدم موثري در اين راه برداشته‏اند. اگر دانشمندان و روانشناسان، استادان آموزش و پرورش، برنامه‏هاي تربيتي خود را از دوراني شروع مي‏كنند كه كودك چشم و گوش خود را باز كرده و در آستانه چيز فهمي‏قرار مي‏گيرد، ولي اسلام برنامه تربيتي وسيع خود را براي تحقق يافتن سعادت كودك، پيش از انعقاد نطفه او آغاز مي‏نمايد. اسلام درباره پيوند زناشوئي دستورات لازم و كافي دارد و در اين باره به تمام جوانب توجه نموده و در انتخاب همسر به ريشه خانوادگي و شرافت موروثي اهميت فوق العاده اي داده است. رسول اكرم(ص) فرمود: از«خَضْراءُ الدَمِن» (گياهاني كه در نقاط آلوده ميرويند) بپرهيزيد.عرض كردند : منظور چيست؟ فرمود: زن زيبايي كه در خاندان بد و پليد بوجود آمده باشد : (المراة الحسناء في منبت سوء) . اسلام براي حالت آميزش، آداب و وظايفي معين فرموده كه مراقبت هركدام در سعادت و خوشبختي كودك تأثير بسزائي دارد و بالاخص از آميزش در حالت مستي به شدت جلوگيري كرده است زيرا كودكاني كه در اين حال، نطفه آنها بسته مي‏شود از عوارض عصبي درمان ناپذير بي نصيب نيستند. اسلام تنها به اين قسمت اكتفا نكرده در ايام بارداري و پس از وضع حمل با موشكافي شگفت آوري، تمام شئون پرورش كودك را مد نظر قرار داده است تا آنجا كه به پدران دستور داده است كه براي فرزندان نام نيكي انتخاب نمايند، زيرا نام، خصوصاً نامي‏كه حاكي از بندگي كودك نسبت به خداي يكتا باشد نشانه شخصيت و از نظر رواني اثر نيكي در روح كودك دارد. اسلام دستور مي‏دهد كه كودك را پس از تولد با آب پاك و تميزي شستشو دهند، و در گوشهاي او اذان و اقامه بگويند تا گوش هاي او از روز نخستين با جمله‏هائي كه حاكي از يگانگي خدا و رسالت رسول و نبي اكرم و دعوت به كارهاي نيك است آشنا گردد. اگر مردم آن روز، اسرار اين تعاليم عالي را در نمي‏يافتند امروز پيشرفت دانش، پرده از روي اين مطلب برداشته است. دستورات اسلام درباره تربيت كودك بقدري زياد است كه نقل يك صدم آنها براي ما مقدور نيست ولي خوشبختانه امروز اين مسئله زنده و ارزنده مورد توجه دانشمندان است و نويسندگان و گويندگان ما با طرز جالبي نظر اسلام را درباره نحوه تربيت كودك بيان مي كنند.
ر. ک :
ا- آية الله جعفر سبحاني،مربي نمونه
2- تربیت کودک ، دکتر علی قائمی
امام علی و تربیت فرزند
مقوله تربیت از ابتدایي‏ ترین و اساسي‏ ترین نیازهای زندگی بشری است و نه تنها تربیت لازمه جدایی ناپذیر زندگی كه متن آن بوده و بلكه زندگی، از گهواره تا گورش جلوه‏ای از آن است. انسان تنها در پرتو تربیت صحیح است كه به‏عنوان موجودی هدفمند و اندیشه ورز به اهداف وآرمانهای خود دست یازیده و قلّه رفیع سعادتِ مطلوب خویش را فتح مي‏نماید؛ از این رهگذر برای انسان مسلمان تربیت اسلامی ضرورتی مضاعف دارد زیرا انسانی كه گردنبند مروارید دانه دین و بندگی خالق متعال رابر گردن آویخته جز در پرتو تربیت صحیح اسلامی به مدال افتخار عبودیت و تسلیم نائل نمی آید، از سویی دیگر چنین انسان مسلمانی برای پیمودن راه سعادت و بندگی احتیاج به الگوهای مطمئن عملی دارد تا با نصب‏العین قراردادن دیدگاههاو سیره عملی آنان ، هم راه صحیح بندگی و سعادت را بپیماید و هم در این وادی سریعتر گام نهد و سریعتر به مقصد نایل آید، از این رو معصومین علیهم‏السلام ـ كه از گوهر عصمت و مصونیت از خطا و اشتباه برخوردارند.ـ بهترین و مطمئن‏ترین الگوهای تربیتی بوده و ارائه دیدگاههاو كشف و عرضه سیره تربیتی آنان یك ضرورت انكارناپذیر برای پویندگان عرصه تعلیم و تربیت اسلامی است و در این میان، ارائه دیدگاه ها و سیره تربیتی امام علی علیه‏السلام ـ كه خود اَب الائمه و سرسلسله جانشینان به‏حق نبوی و سرآغاز تجلیگاه امامت معصومین علیهم‏السلام و نخستین تشكیل دهنده حكومت اسلامی علوی است. ـ بر ضرورت این كار مي‏افزاید.
مبحث ‏اول: اهمیت تربیت فرزندان و ضرورت تسریع در آن و هدف نهایی از آن:
الف) اهمیت تربیت فرزندان:
تربیت از حیاتی ترین ابعاد زندگی انسان است و در پرتو آن ، انسان به سعادت مطلوب نائل مي‏آید . بزرگ مربی اسلام، علی علیه‏السلام در سخنان دربار خود بارهاوبارها از این امر مهمّ پرده برداشته و آثار و نتائج مثبت تربیت فرزند و پیامدهای منفی بي‏توجهی به آن را بیان داشته‏اند. امّا پیش از بیان دیدگاههای حضرت در این زمینه، مناسب است نوع نگرش و برداشت آن حضرت را از فرزند ارائه نمائیم. بر خلاف برداشت و نگرش برخی افراد كه از فرزند بیشتر به عنوان ابزاری برای پاسخگویی به نیاز عاطفی والدین و نیز عضوی برای تأمین و خدمت به خانواده و مایه فخر و مباهات والدین نگریسته مي‏شود، امام علی علیه‏السلام به فرزند بسی فراتر از این نگریسته و آن را عطیه‏ای الهی بر شمرده‏اند كه در پرتو توجه و تربیت والدین به رشد كافی رسیده و در پی نیكوكاری و احسان به والدین بر مي‏آید. در نهج‏البلاغه آمده است كه: در حضور امام علی علیه‏السلام مردی به دیگری تولد پسرش را این چنین تبریك گفت:گوارایت باد رزمجویی سواركار! آن حضرت از نوع تبریك گفتن او نهی نمود و تبریك گفتنی این چنین رابه او توصیه نمود: امید كه بخشنده‏اش را سپاسگزار باشی و این عطیه الهی مباركت باد، او به رشد دلپذیر برسد و تونیز ازنیكی و خیرش بهره‏مند شوی.(1) پس از آن كه از نگرش علی علیه‏السلام نسبت به فرزند آگاه شدیم، اینك به آثار و نتایج تربیت فرزند از دیدگاه آن حضرت اشاره مي‏كنیم؛ آن حضرت درسخنی كوتاه و در عین حال عمیق و ظریف، تربیت و ادب‏آموزی را میراثی بی مانند تلقی نموده‏اند. معمولاً با در گذشت انسان، نگهبان میزان و مقدار میراث به ارث گذاشته او معطوف است و چنانچه فردی متمّول و ثروتمند باشد، اقلامی از میراث همانند زمین ، خانه و ماشین در نظر كوته نظران، بزرگ و مهم جلوه مي‏نماید امّا از دیدگاه امام مربیان، علی علیه‏السلام ، میراثی به مانند ادب و تربیت وجود نداردلامیراث كالادب(2) و هرگز املاك و دارایي‏های باقیمانده مادّی، قابل مقایسه با میراث گرانبهای ادب و تربیت صحیح برای فرزندان نیست. واز این روست كه در سخنی دیگر، آنحضرت فرمود:گرانبهاترین چیزی كه پدران برای فرزندانشان به ارث مي‏گذارند، ادب است.(3)
علی علیه‏السلام ثمره و محصول تربیت صحیح را پرورش فرزند صالح و پیامد بي‏توجهی به امر خطیر تربیت را رشد یافتن فرزند ناصالح برشمرده و برای هریك از این دو، آثار و نتائج مثبت و منفی بیان نموده‏اند. از دیدگاه آن حضرت فرزند صالح مایه انس و آرامش والدین است لذا مي‏فرماید: انس و آرامش در سه چیز است: همسری كه با شوهرش توافق داشته باشد، فرزندی كه صالح باشد و برادری كه موافق و هم رأی انسان باشد.(4) همچنین در سخن دیگری فرزند صالح را نیكوترین یادگار و بلكه مساوی با همه یادگارهای باقیمانده از والدین، معرفی مي‏نماید: الولد الصالح احد الذِكرین مرحوم خوانساری در ترجمه و شرح خود بر غررالحكم و دررالكلم ذیل این حدیث مي‏گوید: فرزند صالح نیكوتر دو یاد است؛ یعنی اسباب یاد كسی به نیكویی دوتاست: یكی فرزند صالح كه از او بماند و دیگری سایر اسباب او. فرزند صالح نیكوتر از همه آنهاست یا اینكه فرزند صالح را با هر سببی بسنجند، از آن سبب نیكوتر است(5)
از سویی دیگر آن حضرت آثار سوء و پیامدهای منفی پرورش فرزند ناصالح را مـورد توجه قـرار داده و همـه رهـروان
صدیق خود را از بي‏توجهی به تربیت صحیح فرزندان برحذر داشته است. ایشان در سخنی فرزند ناصالح را مایه نابودی شرف و بلندی مرتبه پدران خود و عیبناك كننده پیشینیان خود معرفی مي‏نماید.(6) و در كلامی دیگر از فرزند ناصالح به آلوده كننده‏پیشینیان خود و فاسد كننده اولاد و بازماندگان یاد
مي‏كنند.(7) همچنین در سخنی دیگر او را مایه محنت و شومی دانسته(8) و در بیانی بلیغ، فرزند ناخلف را شدیدترین مصیبتها معرفی نموده‏اند(9). فرزند ناصالح نه تنها خویشتن خود را گم نموده و گوهر بندگی و انسانیت خویش را از دست مي‏دهد، كه گاهی ممكن است پدر صالح و شایسته را به انسانی ناصالح مبدل گرداند؛ علی علیه‏السلام درباره زبیر فرمود: پیوسته زبیر مردی از ما اهلبیت علیهم‏السلام بود تا اینكه فرزند شوم و ناخلف او عبدالله بزرگ شد ( و او را از ما جدا كرد.(10)
ب) ضرورت تسریع در تربیت فرزندان از دیدگاه امام علی علیه‏السلام :
برای موجوداتی كه در طریق تغییر، تحول، رشد و تكامل هستند معمولاً موسم مناسبی وجود دارد كه در آن به بهترین و مناسب‏ترین رشد خود مي‏رسند و آثار مورد انتظار از آنها تجلی مي‏یابد، گلها در موسم بهار مي‏رویند، چشمه ها در فصل زمستان جاری مي‏شوند. ابرها در زمستان بارور می گردند و قطرات بارانش میهمان زمین مي‏گردند و ... تربیت فرزند نیز موسم مناسب خود را دارد كه در آن بهتر و آسانتر به بار مي‏نشیند. موسم مناسب تربیت، در اوایل زندگی یعنی دوره كودكی، نوجوانی و عنفوان جوانی است، آنگاه كه فرزند هنوز قلبی آسمانی و بي‏آلایش دارد، آنگاه كه هنوز هواهای نفسانی و خواهشهای غیر انسانی به سرزمین وجود او هجمه نیاورده ، آنگاه كه هنوز پلیدي‏ها و زنگارها میهمان ناخواسته دل او نگشته و كشتزار دل او آماده پذیرش هر بذری است. از سوی دیگر والدین به عنوان مهمترین مربیان فرزندان خود نیز همیشه فرصت و حوصله تربیت ـ كه امری ظریف و در عین حال پیچیده است.ـ را ندارند زیرا آنگاه كه بهار عمر والدین به روزهای آخر رسید و ضعف و سستی بر آنان مستولی گشت و حافظه‏شان چونان جسمشان به ضعف و نقصان گرائید توان تربیت و راهنمایی مفید رانداشته و از ایفای نقش مربیگری برای فرزندان عاجز مي‏گردند. علی علیه‏السلام مربی بزرگ بشریت در منشور تربیتی خود به امام حسن مجتبی علیه‏السلام در به این نكته مهم و ظریف توجه نموده و دیدگاه تربیتی گرانسنگی ارائه نموده است؛ آن حضرت فرموده‏اند: فرزند دلبندم! چون دیدم سالیانی راپشت سر نهاده و به سستی در افتاده‏ام، بدین وصیت برای تو مبادرت نموده‏ام و خصلتهایی رادر آن بر شمردم پیش از آنكه مرگ بشتابد و مرا دریابد و آنچه در اندیشه دارم به تو ناگفته ماند یا اندیشه‏ام همچون تنم نقصان بهم رساند یا پیش از نصیحت من پاره‏ای خواهشهای نفسانی بر تو غالب گردد یا فریبندگیهای دنیا تو را بفریبد و همچون شتری گریزان و نافرمان باشی. و به‏درستی كه دل جوان همچون زمین ناكشته است، هرچه درآن افكنند، بپذیرد. پس به ادب آموختنت پرداختم پیش از آنكه دلت سخت شود و خِرَدت هوایی دیگر گیرد...(11) و در قسمت دیگر آن، مي‏فرماید:... چون به كار تو چونان پدری مهربان عنایت داشتم و بر ادب آموختنت همت گماشتم،چنان‏دیدم كه این عنایت در عنفوان جواني‏ات به كار رود و در بهار زندگانی كه‏نیتی پاك داری و نفسی صاف و بي‏آلایش...(12)
ج) هدف نهایی از تربیت فرزند:
در نظام تربیتی اسلام بحث اهداف از كلیدي‏ترین مباحث بوده و جایگاه مهمّی در آن دارد چرا كه بدون داشتن هدف و تعیین آن، امكان برنامه ریزی و نیز ارزیابی فعالیتهای تربیتی به آسانی ممكن نیست. در تربیت فرزندان آن هم در جامعه اسلامی، داشتن هدفهای الهی بسی مهمّ و تعیین كننده است.
اكنون سؤال این است كه در نظام تربیتی اسلام هدف از تربیت چه باید باشد؟ آیا هدف صرفاً تولید نسل و افزودن بر اعضای جامعه است؟ آیا هدف صرفاً پرورش فرزند سالم است؟ آیا هدف تربیت نیروی انسانی برای تداوم جامعه اسلامی و به انجام رسانیدن امور آن است؟ و یا اینكه علاوه بر اینها، اهداف مهمتر و مقدستری وجود دارد؟ و بالاخره از دیدگاه بزرگ مربی اسلام، علی علیه‏السلام هدف از داشتن فرزند و تربیت آن چیست؟
بانگاهی به دیدگاهها و سیره تربیتی علی علیه‏السلام آشكار مي‏شود كه در نظام تربیت اسلامی هدف نهایی از تربیت، رسیدن فرزند به مقام اطاعت وعبودیت الهی است، هدف نهایی، تربیت انسانی است كه مطیع پروردگار و تسلیم درآستان او باشد. امیرمؤمنان علی علیه‏السلام درضمن حدیثی پیش از تولد فرزند، هدف نهایی از تربیت را به‏طور غیر مستقیم بیان نموده و به‏راستی آن حضرت در سفره تربیتی خویش بدین هدف تحقق بخشیده و فرزندان خود را با توجه به آن، تربیت نموده‏اند. مرحوم ابن‏شهرآشوب به سند خود از آن حضرت نقل مي‏كند كه فرمود:من از خداوند خویش طلب فرزندان زیبا چهره و نیكوقامت ننموده‏ام، بلكه از
من از خداوند خویش طلب فرزندان زیبا چهره و نیكوقامت ننموده‏ام، بلكه از پروردگارم خواسته‏ام فرزندانم مطیع او باشند و از او بترسند تا وقتی با این صفات به آنها نظر افكنم مایه چشم روشنی من باشند.
پروردگارم خواسته‏ام تا فرزندانم مطیع او باشند و از او بترسند تا اینكه وقتی با این صفات به آنها نظر افكنم مایه چشم روشنی من باشند.(13)
مبحث دوم: ابعاد تربیت از دیدگاه و سیره امام علی علیه‏السلام :
انسان موجودی است كه از ابعاد گوناگون برخوردار است و به تبع آن تربیت نیز ابعادی دارد كه خود به اقسامی تقسیم مي‏گردد: تربیت اخلاقی، تربیت دینی، تربیت جسمانی، تربیت اجتماعی و... درسیره تربیتی نخستین امام شیعیان نیز این ابعاد و انواع تربیت مورد توجه واقع گردیده با بررسی كامل و مفصّل هر یك از این ابعاد و انواع، نیازمند ارایه یك مقاله مستقل وبلكه یك كتاب است ولی از آنجا كه موضوع این مقاله، عام بوده وامكان بررسی مفصل هركدام دراین مقاله وجود ندارد، به‏ناچار بصورت اشاره واگذرا بدان نظر مي‏افكنیم.
تربیت دینی:
مراد ما از تربیت دینی محدوده خاصی است، هر چند تربیت دینی به‏یك معنا بسیار عام و گسترده است و شامل همه ابعاد وجودی انسان مي‏گردد امّا در اینجا، مراد از تربیت دینی، مقابل تربیت اخلاقی، اجتماعی و سایر ابعاد است و عمدتاً حوزه مربوط به عقاید و احكام عبادی از دین را شامل مي‏گردد. تربیت دینی به این معنا در سیره تربیتی امام‏علی علیه‏السلام از اهمیت خاصی برخوردار است و در ذیل به نمونه‏هایی از آن اشاره مي‏كنیم:
1 - نماز:
یكی از بارزترین مصادیق تربیت دینی و بلكه مهمترین نمود آن در حوزه احكام و عبادات، نماز است. نماز بزرگترین فریضه‏الهی وپیش درآمد قبولی سایر اعمال و عبادات است. علی علیه‏السلام در طول عمر با بركتشان زیباترین جلوه‏ها را در نماز به‏نمایش گذاشتند، او در حالت جنگ و صلح، بیماری و سلامت،در خانه و مزرعه، برمسند حكومت و خانه‏نشینی 25 ساله و در همه حالات و شرائط، نماز مهمترین عمل او بود و فرزندان خود رابدان سفارش مي‏نمود. در وصیتی به امام حسن علیه‏السلام و تمامی خانواده و فرزندانش آنها رابه نماز سفارش كرده مي‏فرماید: از خدا بترسید، از خدا بترسید درباره نماز زیرا كه نماز بهترین كارهاو ستون دین شماست (14) او نه تنها خود و فرزندانش به نماز اهمیت مي‏دادند كه همه پیروان وشیعیان خود را به تعلیم نماز به فرزندان و سعی در تشویق آنان به مدوامت بر آن، فرا خوانده‏اند. آن حضرت فرمود: علّموا صیسانكم الصلوة و خذوهم بها اذا بلغوا الحلم در كودكی به فرزندانتان نماز راتعلیم دهیدو هنگام بلوغ، آنان را به نماز وا دارید.(15) فریضه‏نماز درتربیت دینی چنان مهم است كه حتی در پیش از بلوغ، تنبیه مختصر فرزند به‏خاطر ترك آن، روا دانسته شده است. علی علیه‏السلام خطاب به یكی از اصحاب فرمود: كودكان اهل خانه‏ات را با زبان به نماز و طهارت تأدیت نما و وقتی به سن ده سالگی رسیدند، آنان را بر ترك آن، تنبیه بدنی نما ولی از سه بار بیشتر تجاوز نكند.(16) نكته قابل توجهی كه در این دو حدیث وجود دارد، توجه حضرت به مراحل تربیت و نیز روش آشنا نمودن فرزندان با نماز و اقامه آن است، زیرا در مورد نماز بین دوره كودكی و بلوغ فرق گذاشته‏اند، در دوره كودكی تاقبل از ده سالگی فقط سفارش به آموزش و تعلیم نماز نموده‏اند و تنها به اقدام زبانی و سفارش كلامی اكتفا نموده‏اند، در این مرحله تأكید بر آمادگی و زمینه سازی برای اقامه نماز شده است. اما در سن ده سالگی هر چند هنوز به‏حّد بلوغ نرسیده امّا بعلت رشد مناسب كودك در این سن و تا حدودی رسیدن به سن تمییز و تشخیص، تأكید عملی بر اقامه نماز است و آنگاه كه به سن بلوغ رسیدند تأكید بر واداشتن آنها به نماز و ترك نكردن آن است.
2 ـ آموزش قرآن:
قرآن كتاب آسمانی و مهمترین منبع اسلامی است، قرآن سرچشمه معارف الهی است و در تربیت دینی جایگاهی بس عظیم دارد. علی علیه‏السلام در نامه تربیتی خود به فرزندش امام‏حسن علیه‏السلام بعد از آنكه براهمیت تربیت و تسریع در آن تأكید مي‏نمایند، نخستین اقدام خود را تعلیم و آموزش قرآن و معارف و احكام حلال وحرام آن بیان مي‏كند:... واَنْ ابتدئك بتعلیم كتاب‏اللّه و تأویله وشرایع الاسلام و احكامه و حلاله و حرامه لا اجاوز ذالك بك الی غیره...،نخست تو را كتاب خدا بیاموزم وتأویل آن رابه‏تو تعلیم دهم و شریعت اسلام و احكام آن را از حلال و حرام بر تو آشكار سازم و (درآغاز) به چیزی غیر از قرآن نپردازم.(17) همچنین آن حضرت در توصیه به فرزندش محمدبن حنیفه، فرمود: ...برتو باد به خواندن قرآن و عمل كردن به آنچه در آن است و اینكه به مقررات و دستورات حلال و حرام آن و امر و نهی آن پایبند باشی. همچنین خواندن قرآن رادر شب و روز و هنگام تهجّد برخود لازم بدانی چرا كه قرآن عهدنامه‏اي‏است از سوی خداوند تبارك و تعالی به خلق خود، پس واجب است بر هر مسلمانی كه در هر روز به عهدنامه خود بنگرد ولو پنجاه آیه باشد.(18)
3 ـ تعلیم دعا:
در تربیت دینی، دعا و درخواست از خداوند جایگاه ویژه‏ای دارد. دعا ابزاری است كه بنده را به خالق پیوند مي‏دهد و از طریق آن، نیازهای فردی و درونی خویش را با خداوند قادر متعال در میان مي‏گذارد و در پرتو آن به سكون و آرامش نایل مي‏آید. علی علیه‏السلام در سیره تربیتی خویش به عنصر دعا اهمیت زیادی قائل شده‏اند. آن حضرت هم دعاهایی را به فرزندان خود تعلیم مي‏دادند و هم آنان
قرآن عهدنامه‏اي‏است از سوی خداوند تبارك و تعالی به خلق خود، پس واجب است بر هر مسلمانی كه در هر روز به عهدنامه خود بنگرد ولو پنجاه آیه باشد.
را بر مداومت بر آن توصیه مي‏نمودند. امام حسین علیه‏السلام مي‏فرماید: پدرم مرا به خواندن دعای جوشن كبیر و حفظ و بزرگداشت آن توصیه نمودند و سفارش كردند كه در هنگام وفاتشان آن را بر كفنشان بنویسم و آن را به خانواده‏ام تعلیم دهم و آنان را بر خواندن آن برانگیزانم.(19)
هر چند در روایات برای دعا اوقات خاصی بیشتر مورد تأكید قرار گرفته و برخی دعاهای خاص در اوقات خاص وارد شده، امّا علی علیه‏السلام در سیره تربیتی خود هر فرصت مناسب را مغتنم شمرده و به تعلیم دعا به فرزندانش پرداخته، برای نمونه در هنگام غذا خوردن فرزندش امام مجتبی علیه‏السلام را به دعایی همیشگی سفارش نموده و در ضمن آن به نقش تغذیه و سلامتی جسمانی برای انجام عبادات و نیز وسیله بودن غذا برای توان عبادت بیشتر، اشاره مي‏نماید؛ آن حضرت فرمود: فرزندم! هیچ لقمه سرد یا گرمی را مخور و هیچ شربت یا جرعه آبی را منوش الاّ اینكه قبل از خوردن و آشامیدن، این دعا را بخوانی اللّهمّ انّی اسئلك فی اكلی و شربی السلامة من وعكه والقوّة به علی طاعتك و ذكرك و شكرك فیما بقیته فی بدنی و اَنْ تشجعنی بقوّته علی عبادتك و ان تلهمنی حسن التحرز من معصیتك..(20) امام علی علیه‏السلام به دلیل اهمیت دعا و نقش آن در تربیت دینی، نه تنها در طول زندگی خویش به فرزندان خود تعلیم دعا مي‏نمودند بلكه در واپسین لحظات عمر خویش و در هنگام احتضار نیز از این امر غافل نبودند، چنانكه در همان حالت حساس احتضار به فرزند خویش امام‏حسن علیه‏السلام دعایی راتعلیم نموده‏اند(21).
4 - آشنایی با علوم اهل بیت علیهم‏السلام
آشنا نمودن فرزندان با علوم اهلبیت علیهم‏السلام و سخنان و عقاید مربوط به آنان، از جمله عناصر مهم تربیت دینی در فرهنگ شیعی و علوی است. بر والدین ضروری است كه ضمن آشنا نمودن اجمالی آنان با مذاهب اسلامی عقاید حقّه شیعه را به آنان تعلیم دهند و بذر محبت اهلبیت علیهم‏السلام را در دلهای آنان بیفشانند و آنان را با معارف غنی، متقن و روشنگر اهلبیت علیهم‏السلام آشنا نمایند. تعلیم معارف و محاسن دانش ناب اهلبیت علیهم‏السلام به فرزندان آنها را در حریم امن عقیده قرار داده و از آثار شوم هجوم عقاید و اندیشه‏های ناپاك مصون مي‏دارد. مرحوم صدوق با سند خود در حدیث چهارصدگانه از علی علیه‏السلام نقل كرده است كه حضرت فرمود:علّموا صبیانكم من علمنا ماینفعهم اللّه به لاتغلب علیهم المرجئة برأیها،به كودكان خود آن مقدار از دانش ما كه به‏حال آنان مفید است، تعلیم دهید تا اندیشه و نظر مرجئه(22) برآنان غالب نگردد.(23)5 ـ رعایت آداب و سنن اسلامی در هنگام تولد فرزند:
در سیره تربیتی معصومین علیهم‏السلام از لحظه تولد نوزاد، فعالیتهای تربیتی آغاز مي‏گردد و با اینكه نوزاد توان بالفعل درك اشیاء و اعمال را ندارد امّا در عین حال انجام برخی آداب و مراسم برای تربیت صحیح او درآینده مؤثر است، از این رو علی علیه‏السلام در ضمن حدیث چهارصدگانه خود به اصحابش، آنان را به انجام این آداب در هنگام ولادت فرزندانشان توصیه نموده‏اند:...در روز هفتم برای فرزندانتان عقیقه نمایید و به مقدار وزن موهای سر فرزندتان نقره صدقه دهید. رسول خدا صلي‏الله‏علیه‏و‏آله نسبت به حسن و حسین و سایر فرزندانش اینچنین رفتار نمود.(24) و در قسمت دیگر حدیث مي‏فرماید: فرزندان خود را روز هفتم ختنه كنید و گرما و سرما شما را از این كار بازندارد كه این باعث پاكیزگی بدن نوزاد است...(25)
پی نوشت ها:
1 ـ نهج‏البلاغه، قصارالحكم، شماره354 و عبدالمجید معادیخواه، فرهنگ آفتاب، ج7،ص3902.
2 ـ خوانساری، محمد، شرح غررالحكم و دررالكلم آمدی، ج6، ص353.
3 ـ همان، ج3، ص438. (خیرماورث الآباء الأبناءالادب).
4 ـ همان، ج2، ص141. (الانس فی ثلاثه، الزوجة‏الموافقه والولدالصالح و الاخ الموافق).
5 ـ همان، ص23.
6 ـ همان، ج6، ص222 (ولدالسوءیهدم الشرف و یشین السلف).
7 ـ همان، (ولدالسوء یعرُّ السلف و یفسد الخلف).
8 ـ همان، ج6، ص224 ( ولدعقوقٌ محنة و شوءمٌ).
9 ـ همان، ج2، ص392 (اشدُّ المصائب سوء الخلف).
10 ـ نهج‏البلاغه، قصارالحكم، شماره453 (قال علیه‏السلام : مازال الزبیر رجلاًمنّا اهل البیت حتی نشاءَابنه المشؤوم عبدالله). این حدیث در برخی از نسخ موجود نهج ‏البلاغه مثل شرح ابن ابی الحدید و شرح نهج‏البلاغه علامه خویی و ما آن را از معجم‏المفهرس نهج‏البلاغه اثر محمد دشتی، ص124 نقل كرده‏ایم كه تحت شماره453 در قصارالحكم آمده است.
11 ـ نهج‏البلاغه، نامه31، با استفاده از ترجمه نهج‏البلاغه اثر دكتر سید جعفر شهیدی، ص297.
12 ـ نهج‏البلاغه، همان با استفاده از ترجمه دكتر شهیدی، ص298.
13 ـ مجلسی،محمد باقر، بحارالانوار، ج104، ص98.
14 ـ رسولی محلاتی، هاشم، وصایاء الرسول و الائمه علیهم‏السلام با ترحمه فارسی ، ص184.
15 ـ خوانساری،محمد، شرح غررالحكم و دررالكم، ج4ص353.
16 ـ محمدی ری شهری، میزان الحكمة، ج1،ص75 به نقل از تنبیه‏الخواطر و نزهة‏الناظر، ص390.
17 ـ نهج‏البلاغه، نامه31،با استفاده از ترجمه دكتر شهیدی، ص298.
18 ـ راجی قمی، محمد،پندهای پدران به فرزندان، ص162 و 163.
19 ـ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج91، ص384 و مستدرك الوسائل، ج2، ص232.
20 ـ طبرسی، حسن‏بن‏فضل، مكارم الاخلاق، ص74.
21 ـ ر.ك: مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج92 ص179.
22 ـ المرجئة فی مقابلة الشیعة، من الارجاء بمعنی التأخیر لتأخیرهم علیا علیه‏السلام عن مرتبته و قد یطلق فی مقابلة الوعیدیة (ر.ك: الكافی، ج6، ص47 ) و نیز ر.ك: طریحی، مجمع البحرین ج1، ذیل ماده رجاء.
23 ـ حسّر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج15، ص197 به‏نقل از خصال صدوق، ج2، ص157 و ابن‏شعبه حرانّی، تحف‏العقول، ص68.
24 ـ صدوق، محمد بن علی بن الحسین، الخصال، ترجمه و تصحیح احمد فهری، ص751.
25 ـ همان، ص776 و حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج15،ص153.
منابع:
1.خوانساری، محمد، شرح غررالحكم و دررالكلم آمدی، ج6، ص353، .
2.خوانساری، محمد، شرح غررالحكم و دررالكلم آمدی، ج6، ص353، .
3.خوانساری، محمد، شرح غررالحكم و دررالكلم آمدی، ج6، ص353، .
4.نهج‏البلاغه، قصارالحكم، شماره354 و عبدالمجید معادیخواه، فرهنگ آفتاب، ج7،ص3902.
5.نهج‏البلاغه، نامه31، با استفاده از ترجمه نهج‏البلاغه اثر دكتر سید جعفر شهیدی، ص297.
6.مجلسی،محمد باقر، بحارالانوار، ج104، ص98.
7.رسولی محلاتی، هاشم، وصایاء الرسول و الائمه علیهم‏ السلام با ترحمه فارسی ، ص184.
8.محمدی ری شهری، میزان الحكمة، ج1،ص75 به نقل از تنبیه‏الخواطر و نزهة‏الناظر، ص390.
9.مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج91، ص384 و مستدرك الوسائل، ج2، ص232.
10.طبرسی، حسن‏بن‏فضل، مكارم الاخلاق، ص74.
11.حسّر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج15، ص197
12.خصال صدوق، ج2، ص157 و ابن‏شعبه حرانّی، تحف‏العقول، ص68.
13.صدوق، محمد بن علی بن الحسین، الخصال، ترجمه و تصحیح احمد فهری، ص751.
14.حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج15،ص153.
منبع:نشریه فرهنگ كوثر ، شماره 34