پرسش :
با توجه به اين كه كارمند دادگستري هستم و بيشتر ساعت روز را در بيرون خانه مي باشم چه كنم كه در منزل با 2 فرزند دخترم به خوبي ارتباط روحي و عاطفي داشته باشم و در روز قيامت مديون آنها نباشم؟
پاسخ :
استمرار نسل انساني وﭘرورش افراد براي آينده جوامع،از اهداف مهم ازدواج است كه دين اسلام برآن بسيار تأكيد مي كند.۱
اسلام براي ازدواج اهداف وآثاري بيان كرده كه نقش مسؤليت هاي والدين در تربيت فرزندان به عنوان آثار روان شناختي ازدواج يكى از مهمترين اركان آن به شمار مي آيد.
اسلام تربيت كودك را فريضه مذهبى دانسته و علاوه بر آنكه پرورش صحيح فرزندان را يك مسؤ وليت ملى و مملكتى مي داند ، بلكه آنرا يك فريضه اجتناب ناپذير شرعى و مذهبى مي داند . پيشواى عاليقدر شيعيان حضرت سجاد عليه السلام در حديث شريفي به مسؤ وليت پدران در تربيت فرزندان تصريح فرموده است . امام عليه السلام پرورش هاى اخلاقى و ايمانى كودك را از وظايف مسلم مذهبى آنان دانسته و خاطر نشان نموده است كه تربيت هاى پسنديده پدران ، مانند اداى يك فريضه مذهبى موجب اجر و پاداش در پيشگاه خداوند است و پرورش هاى ناپسند مانند ترك واجب يا ارتكاب گناه ، پدران را مستحق عقاب و كيفر الهى خواهد كرد. امام صادق عليه السلام فرمود:
(( و تجب للولد على والده ثلاث خصال : اختياره لوالدته و تحسين اسمه و المبالغة فى تاءديبه .))
از آنجاكه كودك تا جواني بيشترين مدت زندﮔي خود را با خانواده ميﮔذراندومعمولا نزديكترين روابط را با خانواده دارد،مهمترين عامل رشد و تحول او در ابعاد مختلف جسماني،شناختي ،رفتاري وعاطفي ,خانواده است.
وظيفه والدين ,ﭙرورش كودك و اجتماعي كردن او طي مراحل مختلف است.در نوزادي و كودكي،تغذيه و حفاظت،غالب وظايف والدين را تشكيل مي دهد.در سنين مياني كودكي,كنترل وراهنمايي اهميت بيشتري داردودرنوجواني،فراهم آوردن زمينه استقلال آنان از نكات مهم است.
روابط عاطفي بين والدين و فرزندان,ارضاء كننده،نشاط بخش وآرا مش دهنده دوطرف است،و افزون بر آن، منشأ برقراري روابط عاطفي مناسب فرزندان با همسران آينده و سايرافراد جامعه نيزهست.همﭼنين ﮔفته شده است كه منشأبسياري از روابط عاطفي از قبيل دوستي،كمك به دىﮔران وهمدلي،همين روابطي است كه در خانواده برقرار مي شود.زنان در اين بعد قوي تر هستند.انگيزه مادري در زنان با استناد به آياتي از قرآن كريم پذيرفته شده است. ٢
به هرحال ,رابطه زيستي مادر و فرزند كه دريك مرحله,موجودزيست شناختي واحدي محسوب مي شدند,موجب روابط عاطفي شديد بين آن دوست به ﮔونه اي كه عميق ترين رابطه عاطفي ,تعلق مادر و فرزندي است. البته اين رابطه عاطفي با پدر نيز درهمه فرهنگها عميق وﮔسترده است.
محروميت ازروابط عاطفي رضايت بخش با والدين يا حتي يكي از آنها وﭘيامد هاي زيان باري براي فرزندان دارد كه مي توان در تحقيقات مربوط به فرزندان خانواده هاي از هم ﮔسيخته يا طلاق مشاهده كرد.٣ قصور در انجام وظايف والديني,نظير مشاركت و رسيدﮔي ضعيف به امور كودكان,مي تواند نتايجي مثل مردودي در مدرسه ,احتمال بارداري در سنين ﭘايين,اخراج از مدرسه يا محل كار,احتمال ابتلا به بيمارى هاي رواني و مواد مخدررا در ﭘي داشته باشد.
همانطور كه ذكرشد تأكيداسلام, بر روابط عاطفي والدين با فرزندان است و در اين جهت توصيه هايي در دو بعد روابط كلامي و غير كلامي به والدين ارائه كرده است؛ تا با عمل به آنها سلا مت رواني كودكان حتي المقدور تامين شود. توصيه هاي اولياي دين عليهم السلام در باب روابط عاطفي والدين با فرزندان ۱)توجه عاطفي مثبت و بي قيد و شرط والدين به كودك ٢)ﮔفتﮔوي مهربانانه و دلسو زانه با فرزندان
(( ان الله ليرحم الرجل لشدة حبه لولده .))
امام صادق عليه السلام فرمود: خداوند مرا را بخاطر محبت شديد وى به فرزندش مورد رحمت قرار مى دهد. ٤(پس با فرزندان خود مهربان باشيد).
٣)نﮔاه مهربانانه و دست كشيدن برسرشان ٤)بوسيدن و در آغوش كشيدن فرزند البته به مقتضاي سن كودك وشادكردن وي
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: هر كه فرزندش را ببوسد، خداوند يك كار نيك برايش بنويسد و هر كه فرزندش را شاد كند، خداوند روز قيامت او را شاد مى كند و هر كه به فرزندش قرآن ياد دهد، پدر و مادرش را صدا زده و دو لباس كه نور آنها صورت اهل بهشت را نورانى مى كند بر آنها مى پوشاند.٥
٥)بازي با كودكان ٦)برخورد صميمانه و در سطح درك كودكان ودوري ازابرازخشم نسبت به آنان
امام صادق عليه السلام روايت كند كه حضرت موسى به خداوند عرضه داشت : پروردگارا برترين كارها نزد شما كدام است ؟ خداوند فرمود: دوستى با كودكان ، زيرا من آنها را بر توحيد آفريده ام و اگر آنها را از دنيا ببرم ، به رحمتم آنها را وارد بهشت مى كنم .٦
٧)احترام به كودك با نيكو صدا زدن وﮔفتﮔوي محترمانه ٨)رعايت عدالت ومساوات در برخورد عاطفي با فرزندان
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به مردى كه دو پسر داشت و يكى را بوسيد و ديگرى را نبوسيد نگاه كرده فرمود: چرا ميان آندو به تساوى رفتار نكردى ٧(حساسيت ذهن اطفال در عين كودكى قابل انكار نيست و رفتار شما و كردار بزرگترها در اعمال و كردار آنها اثر مستقيم دارد) ٩)عدم افراط در ابراز محبت نسبت به فرزندان
۱٠) با بچه ها خوش قول باشيد
كليب صيداوى گويد: امام هفتم به من فرمود: وقتى به بچه ها وعده اى داديد وفا كنيد زيرا ايشان فكر مى كنند شما به ايشان روزى مى دهيد، همانا خداوند عزوجل خشمگين نمى شود بر چيزى همانند خشمگين شدن او بخاطر (ستم به ) زنان و فرزندان
در ﭘايان ﭘس از ذكر روايتي ، لازم است شما را به نكته مهمي توجه دهم ؛يكى از اصحاب پيامبر از حضرت پرسيد: چرا به آن مقدار كه ما نسبت به فرزندان خود علاقه داريم ، آنها به ما ندارند، حضرت فرمود: چون آنها از شما هستند ولى شما از آنها نيستند.٨
(فرزند پاره تن شماست و شما جزء خود را دوست داريد، اما شما پاره تن فرزندانتان نيستند) خداوند متعال در سوره منافقون آيه 8 مى فرمايد: اى كسانى كه ايمان آورده ايد، اموال و فرزندان شما، ما را از ياد خدا غافل نكند، كسانى كه چنين كنند زيانكارانند.
(( يا ايها الذين امنوا لا تلهكم اموالكم و لا اولادكم عن ذكر الله و من يفعل ذلك فاولئك هم الخاسرون .))
شما نيز توجه داشته باشيد كه گرچه تاءمين مسائل اقتصادى و تربيت صحيح فرزند وظيفه پدر و مادر است ولى اين مسئله نبايد بگونه اى درآيد كه پدر و مادر خود را بعنوان يك اجير و كارگر بدون مزد تبديل كنند و چنان غرق در تأمين مسائل اولاد شوند كه سعادت خود و ارزشهاى معنوى را همراه با جوانى و نشاط و سلامتى خود، خرج رفاه فرزندان خويش كنند، بطورى كه براى خود فرصت يك قرآن خواندن ، دعا خواندن ، جلسه رفتن ، نماز شب و غيره نگذارند.
شما براى بزرگ كردن اولاد آفريده نشده ايد، آن مسئله يكى از وظائف شماست ، هدف اصلى را فراموش نكنيد و خداى ناكرده مبادا كه دين خود را فداى اولاد خود كنيد كه در قيامت هرگز اين اولاد براى شما جبران نخواهد كرد و خلاصه آنكه چه زشت است انسان براى ديگرى ولو اولاد، عمرى با علاقه بيگارى كند اما نوبت به سعادت خود كه مى رسد بگويد وقت ندارم .
در مورد تربيت فرزند به منابع زير مراجعه نماييد:
1- تربيت کودک، ابراهيم اميني
2- راه تربيت، مجيد رشيد پور، انتشارات انجمن اولياء و مربيان
3- آشنايي با تعليم و تربيت اسلامي، مجيد رشيد پور، انتشارات انجمن اولياء و مربيان
4- روانشناسي و تربيت کودکان و نوجوانان، دکتر غلامعلي افروز، انتشارات انجمن اولياء و مربيان
٥- اصول و روشهاي تربيت در اسلام ، احمدي ،سيد احمد ، تهران : انتشارات انجمن اولياء و مربيان ، 1373
٦- اسلام و تعليم و تربيت ،حجتي ، سيد محمد باقر ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامي ،1368
٧-جايگاه پرورش حسِ ديني در تربيت كودكان نويسنده : محمد قمي فر
پی نوشتها:
۱)حرعاملي,وسايل الشيعه,ج ۱٤,ص٣٣
٢)احقاف,۱٥؛لقمان,۱٤
٣)تايبر,ادوارد,بﭼه هاي طلاق
٤)وسائل ج 15 ص 97و 98.
٥) وسائل ج 15 ص 194
٦) بحار ج 101 ص 97 و 98 ٧
7) وسائل ج 15 ص 204.
٨) من لا يحضر ج 3 ص 559
porseman.org
استمرار نسل انساني وﭘرورش افراد براي آينده جوامع،از اهداف مهم ازدواج است كه دين اسلام برآن بسيار تأكيد مي كند.۱
اسلام براي ازدواج اهداف وآثاري بيان كرده كه نقش مسؤليت هاي والدين در تربيت فرزندان به عنوان آثار روان شناختي ازدواج يكى از مهمترين اركان آن به شمار مي آيد.
اسلام تربيت كودك را فريضه مذهبى دانسته و علاوه بر آنكه پرورش صحيح فرزندان را يك مسؤ وليت ملى و مملكتى مي داند ، بلكه آنرا يك فريضه اجتناب ناپذير شرعى و مذهبى مي داند . پيشواى عاليقدر شيعيان حضرت سجاد عليه السلام در حديث شريفي به مسؤ وليت پدران در تربيت فرزندان تصريح فرموده است . امام عليه السلام پرورش هاى اخلاقى و ايمانى كودك را از وظايف مسلم مذهبى آنان دانسته و خاطر نشان نموده است كه تربيت هاى پسنديده پدران ، مانند اداى يك فريضه مذهبى موجب اجر و پاداش در پيشگاه خداوند است و پرورش هاى ناپسند مانند ترك واجب يا ارتكاب گناه ، پدران را مستحق عقاب و كيفر الهى خواهد كرد. امام صادق عليه السلام فرمود:
(( و تجب للولد على والده ثلاث خصال : اختياره لوالدته و تحسين اسمه و المبالغة فى تاءديبه .))
از آنجاكه كودك تا جواني بيشترين مدت زندﮔي خود را با خانواده ميﮔذراندومعمولا نزديكترين روابط را با خانواده دارد،مهمترين عامل رشد و تحول او در ابعاد مختلف جسماني،شناختي ،رفتاري وعاطفي ,خانواده است.
وظيفه والدين ,ﭙرورش كودك و اجتماعي كردن او طي مراحل مختلف است.در نوزادي و كودكي،تغذيه و حفاظت،غالب وظايف والدين را تشكيل مي دهد.در سنين مياني كودكي,كنترل وراهنمايي اهميت بيشتري داردودرنوجواني،فراهم آوردن زمينه استقلال آنان از نكات مهم است.
روابط عاطفي بين والدين و فرزندان,ارضاء كننده،نشاط بخش وآرا مش دهنده دوطرف است،و افزون بر آن، منشأ برقراري روابط عاطفي مناسب فرزندان با همسران آينده و سايرافراد جامعه نيزهست.همﭼنين ﮔفته شده است كه منشأبسياري از روابط عاطفي از قبيل دوستي،كمك به دىﮔران وهمدلي،همين روابطي است كه در خانواده برقرار مي شود.زنان در اين بعد قوي تر هستند.انگيزه مادري در زنان با استناد به آياتي از قرآن كريم پذيرفته شده است. ٢
به هرحال ,رابطه زيستي مادر و فرزند كه دريك مرحله,موجودزيست شناختي واحدي محسوب مي شدند,موجب روابط عاطفي شديد بين آن دوست به ﮔونه اي كه عميق ترين رابطه عاطفي ,تعلق مادر و فرزندي است. البته اين رابطه عاطفي با پدر نيز درهمه فرهنگها عميق وﮔسترده است.
محروميت ازروابط عاطفي رضايت بخش با والدين يا حتي يكي از آنها وﭘيامد هاي زيان باري براي فرزندان دارد كه مي توان در تحقيقات مربوط به فرزندان خانواده هاي از هم ﮔسيخته يا طلاق مشاهده كرد.٣ قصور در انجام وظايف والديني,نظير مشاركت و رسيدﮔي ضعيف به امور كودكان,مي تواند نتايجي مثل مردودي در مدرسه ,احتمال بارداري در سنين ﭘايين,اخراج از مدرسه يا محل كار,احتمال ابتلا به بيمارى هاي رواني و مواد مخدررا در ﭘي داشته باشد.
همانطور كه ذكرشد تأكيداسلام, بر روابط عاطفي والدين با فرزندان است و در اين جهت توصيه هايي در دو بعد روابط كلامي و غير كلامي به والدين ارائه كرده است؛ تا با عمل به آنها سلا مت رواني كودكان حتي المقدور تامين شود. توصيه هاي اولياي دين عليهم السلام در باب روابط عاطفي والدين با فرزندان ۱)توجه عاطفي مثبت و بي قيد و شرط والدين به كودك ٢)ﮔفتﮔوي مهربانانه و دلسو زانه با فرزندان
(( ان الله ليرحم الرجل لشدة حبه لولده .))
امام صادق عليه السلام فرمود: خداوند مرا را بخاطر محبت شديد وى به فرزندش مورد رحمت قرار مى دهد. ٤(پس با فرزندان خود مهربان باشيد).
٣)نﮔاه مهربانانه و دست كشيدن برسرشان ٤)بوسيدن و در آغوش كشيدن فرزند البته به مقتضاي سن كودك وشادكردن وي
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: هر كه فرزندش را ببوسد، خداوند يك كار نيك برايش بنويسد و هر كه فرزندش را شاد كند، خداوند روز قيامت او را شاد مى كند و هر كه به فرزندش قرآن ياد دهد، پدر و مادرش را صدا زده و دو لباس كه نور آنها صورت اهل بهشت را نورانى مى كند بر آنها مى پوشاند.٥
٥)بازي با كودكان ٦)برخورد صميمانه و در سطح درك كودكان ودوري ازابرازخشم نسبت به آنان
امام صادق عليه السلام روايت كند كه حضرت موسى به خداوند عرضه داشت : پروردگارا برترين كارها نزد شما كدام است ؟ خداوند فرمود: دوستى با كودكان ، زيرا من آنها را بر توحيد آفريده ام و اگر آنها را از دنيا ببرم ، به رحمتم آنها را وارد بهشت مى كنم .٦
٧)احترام به كودك با نيكو صدا زدن وﮔفتﮔوي محترمانه ٨)رعايت عدالت ومساوات در برخورد عاطفي با فرزندان
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به مردى كه دو پسر داشت و يكى را بوسيد و ديگرى را نبوسيد نگاه كرده فرمود: چرا ميان آندو به تساوى رفتار نكردى ٧(حساسيت ذهن اطفال در عين كودكى قابل انكار نيست و رفتار شما و كردار بزرگترها در اعمال و كردار آنها اثر مستقيم دارد) ٩)عدم افراط در ابراز محبت نسبت به فرزندان
۱٠) با بچه ها خوش قول باشيد
كليب صيداوى گويد: امام هفتم به من فرمود: وقتى به بچه ها وعده اى داديد وفا كنيد زيرا ايشان فكر مى كنند شما به ايشان روزى مى دهيد، همانا خداوند عزوجل خشمگين نمى شود بر چيزى همانند خشمگين شدن او بخاطر (ستم به ) زنان و فرزندان
در ﭘايان ﭘس از ذكر روايتي ، لازم است شما را به نكته مهمي توجه دهم ؛يكى از اصحاب پيامبر از حضرت پرسيد: چرا به آن مقدار كه ما نسبت به فرزندان خود علاقه داريم ، آنها به ما ندارند، حضرت فرمود: چون آنها از شما هستند ولى شما از آنها نيستند.٨
(فرزند پاره تن شماست و شما جزء خود را دوست داريد، اما شما پاره تن فرزندانتان نيستند) خداوند متعال در سوره منافقون آيه 8 مى فرمايد: اى كسانى كه ايمان آورده ايد، اموال و فرزندان شما، ما را از ياد خدا غافل نكند، كسانى كه چنين كنند زيانكارانند.
(( يا ايها الذين امنوا لا تلهكم اموالكم و لا اولادكم عن ذكر الله و من يفعل ذلك فاولئك هم الخاسرون .))
شما نيز توجه داشته باشيد كه گرچه تاءمين مسائل اقتصادى و تربيت صحيح فرزند وظيفه پدر و مادر است ولى اين مسئله نبايد بگونه اى درآيد كه پدر و مادر خود را بعنوان يك اجير و كارگر بدون مزد تبديل كنند و چنان غرق در تأمين مسائل اولاد شوند كه سعادت خود و ارزشهاى معنوى را همراه با جوانى و نشاط و سلامتى خود، خرج رفاه فرزندان خويش كنند، بطورى كه براى خود فرصت يك قرآن خواندن ، دعا خواندن ، جلسه رفتن ، نماز شب و غيره نگذارند.
شما براى بزرگ كردن اولاد آفريده نشده ايد، آن مسئله يكى از وظائف شماست ، هدف اصلى را فراموش نكنيد و خداى ناكرده مبادا كه دين خود را فداى اولاد خود كنيد كه در قيامت هرگز اين اولاد براى شما جبران نخواهد كرد و خلاصه آنكه چه زشت است انسان براى ديگرى ولو اولاد، عمرى با علاقه بيگارى كند اما نوبت به سعادت خود كه مى رسد بگويد وقت ندارم .
در مورد تربيت فرزند به منابع زير مراجعه نماييد:
1- تربيت کودک، ابراهيم اميني
2- راه تربيت، مجيد رشيد پور، انتشارات انجمن اولياء و مربيان
3- آشنايي با تعليم و تربيت اسلامي، مجيد رشيد پور، انتشارات انجمن اولياء و مربيان
4- روانشناسي و تربيت کودکان و نوجوانان، دکتر غلامعلي افروز، انتشارات انجمن اولياء و مربيان
٥- اصول و روشهاي تربيت در اسلام ، احمدي ،سيد احمد ، تهران : انتشارات انجمن اولياء و مربيان ، 1373
٦- اسلام و تعليم و تربيت ،حجتي ، سيد محمد باقر ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامي ،1368
٧-جايگاه پرورش حسِ ديني در تربيت كودكان نويسنده : محمد قمي فر
پی نوشتها:
۱)حرعاملي,وسايل الشيعه,ج ۱٤,ص٣٣
٢)احقاف,۱٥؛لقمان,۱٤
٣)تايبر,ادوارد,بﭼه هاي طلاق
٤)وسائل ج 15 ص 97و 98.
٥) وسائل ج 15 ص 194
٦) بحار ج 101 ص 97 و 98 ٧
7) وسائل ج 15 ص 204.
٨) من لا يحضر ج 3 ص 559
porseman.org
