پرسش :
بهترين سن براي آموزش‌هاي ديني چه زماني است؟
پاسخ :
بهترين زمان براي اين امر دوران نونهالي است؛ چرا كه فطرت خداجويي نونهالان دست نخورده است و ين كار مربي را بسيار ساده مي‌كند. حضرت علي (ع) خطاب به فرزند بزرگوارش مي‌فرمايد:
واجمعت عليه من ادبك... و انيت مقبل العمر ... دونيه سليمه و نفس صافيه.
و بر ادب آموختن تو همت گماشتم... در حالي كه كودك ... و داراي نيتي سالم و پاك بودي.
در جاي ديگر مي‌فرمايد:
فبادرتك بالادب قتل ان يقسو قلبك و يشتغل لبك
من به تربيت تو پرداختم پيش از آن كه دلت سخت و فكرت مشغول شود.
قلب كودك چونان زمين خالي است كه هر بذري را در آن بريزيد رشد خواهد كرد.
قلب الحدث كالارض الخاليه ما القي فيهامن شيء قبلته.
مطلبي كه در كودكي به انسان آموخته مي‌شود گويا بر روي سنگي حك مي‌شود و تا پايان عمر در ذهن او خواهد ماند. معروف است كه مي‌گويند:
العلم في الصغر كالنفس في الحجر.
آموختن در كودكي به سان نقش بر روي سنگ است.
نخستين آموزش ها پس از تولد آغاز مي‌شود و اذان و اقامه در گوش راست و چپ نوزاد نخستين آموزه‌هاي ديني (توحيد نبوت امامت و ... ) را به كودك القا مي‌كند؛ البته اين آموزش مستقيم نيست؛ اما در ضمير ناخودآگاه او تأثير خواهد داشت.
روزي خانمي فرانسوي تحت عمل جراجي قرار داشت زماني كه تيغ جراع به عصبي از اعصاب مغز او رسيد در حالت بي هوشي مطلق شروع به خواندن سرودي آلماني كرد. گروه جراجي شگفت زده شدند و شگفتي آنان زماني فزوني يافت كه پس از عمل جراجي فهميدند آن خانم اصلاً زبان آلماني را فرا نگرفته است پس از پژوهشهايي در اين زمينه روشن شد كه وقتي نوزاد بوده است سربازان آلماني به فرانسه حمله كرده و وارد محل سكونت آن نوزاد شده و در آن هنگام سرود مي‌خوانده‌اند و آن سرود در ضمير ناخودآگاه وي نقش بسته است.
آموزش مستقيم ارزش‌هاي ديني را از 2 سالگي آغاز كنيم ؛ زيرا حس مذهبي در كودك از اين سن آغاز مي‌شود در ابتدا به مرور صلوات بر محمد و آل محمد الااله الا الله حب نبي (ص) حب اهل بيت (ع) تلاوت قرآن و خوبي و بدي وضو نماز محرم و نامحرم و ... را به كودك مي‌آموزيم.
- چه زمانها و يا مكانهاي مناسب و يا نامناسب هستند؟
توجه به موقعيت زماني و مكاني خاص در تقويت روحية ديني و براي آموزش ارزش‌ها مهم است. توصيه مي‌كنم براي القاي آموزه‌هاي ديني از بهترين زمان و مناسب ترين مكان‌ها استفاده كنيد بهترين زمان زمان شادابي كودك است هنگام خستگي خواب آلودگي و اضطراب كودك ارزش‌هاي ديني را به او القا نكنيد. القاي ارزش‌ها در اين موقعيت‌ها نه تنها تثبيت نمي‌شود بلكه ممكن است مقامت رواني كودك را نيز در پي داشتهباشد.
نشانه‌هاي عدم آمادگي كودك را از چهره رفتار و بهانه‌گيري هايش مي‌توان فهميد بايد از زماني كه استفاده كرد كه دل او آمادگي داشته باشد. امام علي (ع) مي‌فرمايد:
ان للقلوب شهوة اقبالاً و ادباراً فأتوها من قبل شهوتها و اقبالها...
بدانيد كه دل‌ها ميل‌و روي كردن و پشت كردني دارند آن ها را هنگام ميل و روي كردنشان به كار گيريد.
زمان شادابي كودك وقتي است كه به او هديه‌اي مي‌دهيد؛ به مسافرت پارك دريا جنگل كوه سينما و براي صرف غذا به رستوران مي‌رويد يا منزل منزل جديد خودرو و وسايل مورد علاقه او را مي‌خريد در اين موقعيت ها كودك بسيار خوشحال است.
آموزش ارزش‌ها بايد با موقعيت‌هاي گوناگون تناسب داشته باشد؛ براي مثال زمان هديه دادن خريد خودرو يا منزل حضور در رستوران و ... با آموزش شكر خداوند تناسب دارد. زمان حضور در كوه جنگل و دريا هنگام آموزش قدرت و عظمت خداوند است. زمان مسافرت موقعيت خوبي براي ديدار از مكانهاي مقدس زيارتگاه مقبرة بزرگان ديني و علمي شاعران و انديشه‌وران وارسته است كه والدين مي‌توانند با ذكر جمله‌هاي كوتاه ارزش‌ها را به كودكان خود القا كنند.
دليل استفاده از موقعيت هاي زماني و مكاني خوب اين است كه كودك بهترين و شيرين‌ترين لحظات زندگي خود را مي‌گذراند و اگر در آن هنگام يكي از ارزش‌هاي ديني را به اخصتار به او القا كنيم بدون كمترين مقاومت رواني خواهد پذيرفت.
مثال: فرزند شما در درس‌هايش موفق بوده است و اكنون كه كارنامة قبولي خودرا آورده است او را با جايزه‌اي مناسب تشويق مي‌كنيد لحظه‌اي كه هديه را به او مي‌دهيد بهترين لحظات خود را مي‌گذراند و آمادگي دارد كه ارزش احترام به پدر و مادر را به او گوشزد كنيد.
راهكارهاي تثبيت آموزه‌هاي ديني
- براي تثبيت آموزهاي ديني در كودكان از چه راهكارهاي مي‌توان استفاده كرد؟
برخي والدين شكايت مي كنند كه تا فرزندانشان كودك هستند به مسائل ديني توجه دارند؛ اما وقتي سنشان بالا مي‌رود آموزه‌هاي ديني و عمل به آن‌ها در ايشان كمرنگ مي‌شود. براي تثبيت آموزه‌هاي ديني در كودكان بايد به اين مسائل توجه شود:
1- تداوم والدين: تداوم والدين در مسائل ديني و عبادت‌ها (نماز به موقع نماز با كيفيت روزه توجه به حلال و حرام نگاه كرن سخن و ...) عامل مؤثري در تثبيت آموزه‌هاي ديني در كودك است.
بي توجهي مادر به نماز در ايام عذر شرعي و پدر و ادر به روزه هنگام مسافرت و يا «توريه» (ر.ك: ص 107) مانعي در راه تثبيت آموزه‌ها است؛ زيرا كودك قدرت تجريه و تحليل اين گونه مسائل را ندارد و ممكن است بر بي توجهي و بي قيي پدر و مادر حمل كند.
اگر كودك در سني است كه مي‌توان او را توجيه و مسأله را برايش تبيين كرد اشكالي ندارد؛ اما در غير اينصورت بايد به اين نكته توجه داشت.
2- تهيه امكانات: امكانات جذاب چون سجاده‌اي زيبا تسبيح عطر چار مقنعه (براي دختران) قبله‌نما (براي پسران) و ... و امكان وضوي راحت با آب گرم در زمستان در دستشويي تميز با نور كافي و بدون وسايل اضافي عامل مؤثري در تثبيت آموزه‌هاي ديني است.
3- تمرين امروزه‌تمرين در حرفه فن صنعت هنر ورزش و ... جايگاه بسيار مهمي دارد و عبادت و ارزش‌هاي ديني هم از اين مقوله مستثنا نيستند
قرار دادن دختر كوچك براي نماز كنار مادر (گر چه به شكل تقليد) بيدار كردن كودك در سحر ماه مبارك رمضان (گر چه روزه نگيريد يا ساعاتي از روز را روزه بگيرد) كمك به ناتوانان و نابينايان در عبور از خيابان با مشاركت فرزند اعطاي صدقات و كمك‌هاي مالي به نيازمندان از طريق و با دست كودكان و ... نمونه‌هايي از راه‌هاي تمرين ارزش‌هاي ديني است.
4- حضور در محافل مذهبي: حضور در محافل مذهبي در ماه مبارك رمضان ايام محرم و صفر دعاي كميل دعاي ندبه و ... سبب تثبيت آموزه‌هاي ديني مي‌شود.
5- ارتباط با خانواده‌هاي مذهبي: امام علي (ع) خطاب به مالك اشتر نخعي مي‌فرمايد:
اي مالك! با خانواده‌هاي خوب شريف با سابقه‌هايا درخشان جنگ آوران و بخشندگان رابطه داشته باش.!
ارتباط با خانواده‌هاي خوب متدين سبب تأثير پذيري كودك از همسالان مي‌شود.
6- الگودهي مناسب: الگوهاي خوب و با ديانت مي‌توانند سبب تثبيت آموزه‌هاي يني در كودكان شوند؛ پس والدين بايد از همان دوران كودكي زمينه‌ةاي مناسبي را براي پذيرش الگوهاي خوب فراهم سازند.
برخورد دوگانه والدين با الگوها (اظهار ارادت به الگوهاي غربي مانند هنرپيشگان اكشن و بي توجهي به شخصيت‌هاي علمي و فرهنگي و الگوهاي معنوي) باعث مي‌شود كه كودك احساس كند الگوهاي مناسب آنان هستند و در آينده هم سراغشان برود.
7- تشويق و تحسين: تشويق معجزه مي‌كند اگر فرزند شما در مسير عبادت و اعمال مذهبي حركت كرد؛ او را تحسين كنيد البته بايد توجه داشته باشيد كه تشويق در مسائل عبادي حالت مزد و پاداش به خود نگيرد؛ پس بهتر است تشويق‌هاي شما اعم از مادي و معنوي (بوسيدن نوازش توجه نگاه محبت آميز و ... ) باشد و تشويق‌هاي مادي به صورت نامنظم صورت پذيرد.
تشويق منظم مادي براي عبادت كودكان سبب تاجرانه شدن عبادت آنان مي‌شود؛ در حالي كه مطلوب عبادت آزادگان است امام علي (ع) فرمود: ان قوماً عبدوالله رغبة فتلك عباده التجار.... و ان قوماً عبدوالله شكراً فتلك عباده الاحرار.
همانا عبادت گروهي كه خدا را به اميد پاداش پرستيدند عبادت تاجران است.... و گروهي كه براي سپاگذاري پرستيدند عبادت آزادگان است.
www.morsalat.com
بهترين زمان براي اين امر دوران نونهالي است؛ چرا كه فطرت خداجويي نونهالان دست نخورده است و ين كار مربي را بسيار ساده مي‌كند. حضرت علي (ع) خطاب به فرزند بزرگوارش مي‌فرمايد:
واجمعت عليه من ادبك... و انيت مقبل العمر ... دونيه سليمه و نفس صافيه.
و بر ادب آموختن تو همت گماشتم... در حالي كه كودك ... و داراي نيتي سالم و پاك بودي.
در جاي ديگر مي‌فرمايد:
فبادرتك بالادب قتل ان يقسو قلبك و يشتغل لبك
من به تربيت تو پرداختم پيش از آن كه دلت سخت و فكرت مشغول شود.
قلب كودك چونان زمين خالي است كه هر بذري را در آن بريزيد رشد خواهد كرد.
قلب الحدث كالارض الخاليه ما القي فيهامن شيء قبلته.
مطلبي كه در كودكي به انسان آموخته مي‌شود گويا بر روي سنگي حك مي‌شود و تا پايان عمر در ذهن او خواهد ماند. معروف است كه مي‌گويند:
العلم في الصغر كالنفس في الحجر.
آموختن در كودكي به سان نقش بر روي سنگ است.
نخستين آموزش ها پس از تولد آغاز مي‌شود و اذان و اقامه در گوش راست و چپ نوزاد نخستين آموزه‌هاي ديني (توحيد نبوت امامت و ... ) را به كودك القا مي‌كند؛ البته اين آموزش مستقيم نيست؛ اما در ضمير ناخودآگاه او تأثير خواهد داشت.
روزي خانمي فرانسوي تحت عمل جراجي قرار داشت زماني كه تيغ جراع به عصبي از اعصاب مغز او رسيد در حالت بي هوشي مطلق شروع به خواندن سرودي آلماني كرد. گروه جراجي شگفت زده شدند و شگفتي آنان زماني فزوني يافت كه پس از عمل جراجي فهميدند آن خانم اصلاً زبان آلماني را فرا نگرفته است پس از پژوهشهايي در اين زمينه روشن شد كه وقتي نوزاد بوده است سربازان آلماني به فرانسه حمله كرده و وارد محل سكونت آن نوزاد شده و در آن هنگام سرود مي‌خوانده‌اند و آن سرود در ضمير ناخودآگاه وي نقش بسته است.
آموزش مستقيم ارزش‌هاي ديني را از 2 سالگي آغاز كنيم ؛ زيرا حس مذهبي در كودك از اين سن آغاز مي‌شود در ابتدا به مرور صلوات بر محمد و آل محمد الااله الا الله حب نبي (ص) حب اهل بيت (ع) تلاوت قرآن و خوبي و بدي وضو نماز محرم و نامحرم و ... را به كودك مي‌آموزيم.
- چه زمانها و يا مكانهاي مناسب و يا نامناسب هستند؟
توجه به موقعيت زماني و مكاني خاص در تقويت روحية ديني و براي آموزش ارزش‌ها مهم است. توصيه مي‌كنم براي القاي آموزه‌هاي ديني از بهترين زمان و مناسب ترين مكان‌ها استفاده كنيد بهترين زمان زمان شادابي كودك است هنگام خستگي خواب آلودگي و اضطراب كودك ارزش‌هاي ديني را به او القا نكنيد. القاي ارزش‌ها در اين موقعيت‌ها نه تنها تثبيت نمي‌شود بلكه ممكن است مقامت رواني كودك را نيز در پي داشتهباشد.
نشانه‌هاي عدم آمادگي كودك را از چهره رفتار و بهانه‌گيري هايش مي‌توان فهميد بايد از زماني كه استفاده كرد كه دل او آمادگي داشته باشد. امام علي (ع) مي‌فرمايد:
ان للقلوب شهوة اقبالاً و ادباراً فأتوها من قبل شهوتها و اقبالها...
بدانيد كه دل‌ها ميل‌و روي كردن و پشت كردني دارند آن ها را هنگام ميل و روي كردنشان به كار گيريد.
زمان شادابي كودك وقتي است كه به او هديه‌اي مي‌دهيد؛ به مسافرت پارك دريا جنگل كوه سينما و براي صرف غذا به رستوران مي‌رويد يا منزل منزل جديد خودرو و وسايل مورد علاقه او را مي‌خريد در اين موقعيت ها كودك بسيار خوشحال است.
آموزش ارزش‌ها بايد با موقعيت‌هاي گوناگون تناسب داشته باشد؛ براي مثال زمان هديه دادن خريد خودرو يا منزل حضور در رستوران و ... با آموزش شكر خداوند تناسب دارد. زمان حضور در كوه جنگل و دريا هنگام آموزش قدرت و عظمت خداوند است. زمان مسافرت موقعيت خوبي براي ديدار از مكانهاي مقدس زيارتگاه مقبرة بزرگان ديني و علمي شاعران و انديشه‌وران وارسته است كه والدين مي‌توانند با ذكر جمله‌هاي كوتاه ارزش‌ها را به كودكان خود القا كنند.
دليل استفاده از موقعيت هاي زماني و مكاني خوب اين است كه كودك بهترين و شيرين‌ترين لحظات زندگي خود را مي‌گذراند و اگر در آن هنگام يكي از ارزش‌هاي ديني را به اخصتار به او القا كنيم بدون كمترين مقاومت رواني خواهد پذيرفت.
مثال: فرزند شما در درس‌هايش موفق بوده است و اكنون كه كارنامة قبولي خودرا آورده است او را با جايزه‌اي مناسب تشويق مي‌كنيد لحظه‌اي كه هديه را به او مي‌دهيد بهترين لحظات خود را مي‌گذراند و آمادگي دارد كه ارزش احترام به پدر و مادر را به او گوشزد كنيد.
راهكارهاي تثبيت آموزه‌هاي ديني
- براي تثبيت آموزهاي ديني در كودكان از چه راهكارهاي مي‌توان استفاده كرد؟
برخي والدين شكايت مي كنند كه تا فرزندانشان كودك هستند به مسائل ديني توجه دارند؛ اما وقتي سنشان بالا مي‌رود آموزه‌هاي ديني و عمل به آن‌ها در ايشان كمرنگ مي‌شود. براي تثبيت آموزه‌هاي ديني در كودكان بايد به اين مسائل توجه شود:
1- تداوم والدين: تداوم والدين در مسائل ديني و عبادت‌ها (نماز به موقع نماز با كيفيت روزه توجه به حلال و حرام نگاه كرن سخن و ...) عامل مؤثري در تثبيت آموزه‌هاي ديني در كودك است.
بي توجهي مادر به نماز در ايام عذر شرعي و پدر و ادر به روزه هنگام مسافرت و يا «توريه» (ر.ك: ص 107) مانعي در راه تثبيت آموزه‌ها است؛ زيرا كودك قدرت تجريه و تحليل اين گونه مسائل را ندارد و ممكن است بر بي توجهي و بي قيي پدر و مادر حمل كند.
اگر كودك در سني است كه مي‌توان او را توجيه و مسأله را برايش تبيين كرد اشكالي ندارد؛ اما در غير اينصورت بايد به اين نكته توجه داشت.
2- تهيه امكانات: امكانات جذاب چون سجاده‌اي زيبا تسبيح عطر چار مقنعه (براي دختران) قبله‌نما (براي پسران) و ... و امكان وضوي راحت با آب گرم در زمستان در دستشويي تميز با نور كافي و بدون وسايل اضافي عامل مؤثري در تثبيت آموزه‌هاي ديني است.
3- تمرين امروزه‌تمرين در حرفه فن صنعت هنر ورزش و ... جايگاه بسيار مهمي دارد و عبادت و ارزش‌هاي ديني هم از اين مقوله مستثنا نيستند
قرار دادن دختر كوچك براي نماز كنار مادر (گر چه به شكل تقليد) بيدار كردن كودك در سحر ماه مبارك رمضان (گر چه روزه نگيريد يا ساعاتي از روز را روزه بگيرد) كمك به ناتوانان و نابينايان در عبور از خيابان با مشاركت فرزند اعطاي صدقات و كمك‌هاي مالي به نيازمندان از طريق و با دست كودكان و ... نمونه‌هايي از راه‌هاي تمرين ارزش‌هاي ديني است.
4- حضور در محافل مذهبي: حضور در محافل مذهبي در ماه مبارك رمضان ايام محرم و صفر دعاي كميل دعاي ندبه و ... سبب تثبيت آموزه‌هاي ديني مي‌شود.
5- ارتباط با خانواده‌هاي مذهبي: امام علي (ع) خطاب به مالك اشتر نخعي مي‌فرمايد:
اي مالك! با خانواده‌هاي خوب شريف با سابقه‌هايا درخشان جنگ آوران و بخشندگان رابطه داشته باش.!
ارتباط با خانواده‌هاي خوب متدين سبب تأثير پذيري كودك از همسالان مي‌شود.
6- الگودهي مناسب: الگوهاي خوب و با ديانت مي‌توانند سبب تثبيت آموزه‌هاي يني در كودكان شوند؛ پس والدين بايد از همان دوران كودكي زمينه‌ةاي مناسبي را براي پذيرش الگوهاي خوب فراهم سازند.
برخورد دوگانه والدين با الگوها (اظهار ارادت به الگوهاي غربي مانند هنرپيشگان اكشن و بي توجهي به شخصيت‌هاي علمي و فرهنگي و الگوهاي معنوي) باعث مي‌شود كه كودك احساس كند الگوهاي مناسب آنان هستند و در آينده هم سراغشان برود.
7- تشويق و تحسين: تشويق معجزه مي‌كند اگر فرزند شما در مسير عبادت و اعمال مذهبي حركت كرد؛ او را تحسين كنيد البته بايد توجه داشته باشيد كه تشويق در مسائل عبادي حالت مزد و پاداش به خود نگيرد؛ پس بهتر است تشويق‌هاي شما اعم از مادي و معنوي (بوسيدن نوازش توجه نگاه محبت آميز و ... ) باشد و تشويق‌هاي مادي به صورت نامنظم صورت پذيرد.
تشويق منظم مادي براي عبادت كودكان سبب تاجرانه شدن عبادت آنان مي‌شود؛ در حالي كه مطلوب عبادت آزادگان است امام علي (ع) فرمود: ان قوماً عبدوالله رغبة فتلك عباده التجار.... و ان قوماً عبدوالله شكراً فتلك عباده الاحرار.
همانا عبادت گروهي كه خدا را به اميد پاداش پرستيدند عبادت تاجران است.... و گروهي كه براي سپاگذاري پرستيدند عبادت آزادگان است.
www.morsalat.com
