پرسش :
وضعیت اقتصادى ایران و عراق در آستانه ى شروع جنگ تحمیلی چگونه بود؟
پاسخ :
وضعیت اقتصادى ایران
اقتصاد ایران، تک محصولى بود و بخش اعظم درآمد کشور از صدور نفت خام به دست مىآمد. اوضاع اقتصادى کشور در آستانهى جنگ تحمیلى به طور خیلى خلاصه چنین بود:
بخش صنعت:
فعالیتهاى صنعتى و تولید صنایع در سال 1357 به دلیل اعتصابات کارگران به ویژه در نیمه دوم سال عملا راکد ماند و شاخص تولیدات صنعتى که در نیمه اول سال حدود 17 درصد افزایش داشت، در نیمه دوم سال تا 42 درصد کاهش یافت و در شش ماههى نخست سال 1359 به دلیل خرابکارى گروهکهاى ضد انقلاب به ویژه در مناطق غربى ایران - که به دست عوامل وابسته به عراق و براى فراهم کردن زمینه مناسب جهت آغاز جنگ صورت مىگرفت - فعالیت برخى از واحدهاى تولیدى در این مناطق به تدریج متوقف گردید.
بخش کشاورزى:
هر چند در سال 1359، دولت حداقل قیمت تضمین شده براى برخى از محصولات مهم کشاورزى را افزایش داد اما به علت ادامه مشکلات اساسى در این بخش و استمرار جنگ به ویژه در برخى مناطق غلهخیز کشور، تولیدات کشاورزى متناسب با افزایش مصرف مواد غذایى نبود و در نتیجه، اتکاى کشور به مواد غذایى وارداتى کاهش چندانى نیافت.
تولید ناخالص ملى:
سال 1358 در شرایطى آغاز شد که دولت با مشکلات بسیار پیچیده اقتصادى رو به رو بود. بر اساس بر آوردهاى مقدماتى در این سال تولید ناخالص ملى به قیمت ثابت بازار، معادل 5 / 2 درصد کاهش یافت که البته به مراتب کمتر از کاهش آن در سال 1357 یعنى 15 درصد بود. اقداماتى که دولت در سال 1358 براى غلبه بر مشکلات اقتصادى کشور انجام داد، تنها توانست تا اندازهاى بحران موجود را تخفیف دهد و سال 1359 نیز دولت با مشکلات اقتصادى عدیدهاى رو به رو بود. خصوصا اینکه آمریکا و اقمار آن از طریق فشارهاى اقتصادى درصدد تضعیف و نابود کردن پایههاى اقتصادى ایران بودند.
درآمدهاى دولت:
کل درآمدهاى دولت در سال 1357 با 4 / 21 کاهش نسبت به سال 1356 به 1599 میلیارد ریال محدود شد که این کاهش ناشى از پایین آمدن درآمد فروش نفت و گاز بود که با 32 درصد کاهش به 1013 میلیارد ریال رسیده بود. با این حال، در سال 1358، جمع درآمدهاى دولت به دلیل افزایش قیمت نفت با 3 / 6 درصد افزایش به حدود 1700 میلیارد ریال رسید و در سال 1359 بار دیگر درآمدهاى دولت با 22 درصد کاهش، تنها 9 / 1325 میلیارد ریال بود.
دریافتها و پرداختهاى ارزى کشور:
در سال 1359 به دلیل تغییر سیاست کلى اقتصاد کشور مبنى بر کاهش صادرات نفت و کاهش خرید کشورهاى غربى در پى تحریم اقتصادى ایران و وقوع جنگ تحمیلى، دریافتهاى ارزى کشور در حدود 38 درصد کاهش یافت و از 7 / 22 میلیارد دلار در سال 1358، به حدود 9 / 13 میلیارد دلار در سال 1359 رسید.
به این ترتیب تولد و صادرات نفت نسبت به قبل از پیروزى انقلاب اسلامى به شدت کاهش یافت و به تبع آن درآمد ارزى ایران نیز کاهش محسوسى یافت. در حالى که ایران در قبل از انقلاب تا پنج میلیون بشکه نفت در روز صادر مىکرد، در ماههاى قبل از جنگ )ژوئن و آگوست 1980( متوسط تولید نفت 4 / 1 میلیون بشکه در روز بود و صادرات آن به حدود 1 میلیون بشکه در روز - در مقایسه با 4 / 2 میلیون بشکه در روز در سال 1979 - کاهش یافته بود.
تورم و قیمت کالاها:
تورم اقتصادى پس از انقلاب اسلامى، ادامه روندى بود که پیش از آن با افزایش قیمت نفت آغاز شد و از نیمه سال 1356 شتاب گرفت، اما وضعیت خاص کشور در سالهاى 1357 و 1358 آن را تشدید کرد. با اشغال سفارت آمریکا در آبان 1358 که سبب تحریم اقتصادى ایران و مسدود شدن ذخایر ارزى ایران در خارج شد، روند افزایش قیمتها شتاب گرفت. کسرى عظیم بودجه در سال 1359 نیز نقش عمدهاى در افزایش قیمتها داشت. در سال 1358 تولید ناخالص ملى 6 / 1 درصد کاهش یافت و حجم پول در سالهاى 1358 و 1359 به ترتیب 35 درصد و 23 درصد و حجم شبه پول نیز به ترتیب 40 درصد و 13 درصد افزایش داشت.
وضعیت اقتصادى عراق
براساس قانون اساسى عراق، نظام اقتصادى این کشور به شیوه سوسیالیستى اداره مىشد و دولت به جز در پارهاى از بخشهاى کشاورزى، خدمات و تجارت شخصى، همه فعالیتهاى اقتصادى را در اختیار داشت.
فعالیتهاى اقتصادى عراق در سالهاى 1960 - 80
بخش کشاورزى، سال 53،1960 درصد
بخش صنعت، سال 18،1960 درصد
بخش خدمات، سال 29،1960 درصد
بخش کشاورزى سال 48،1970 درصد
بخش صنعت سال 21،1970 درصد
بخش خدمات، سال 31،1970 درصد
بخش کشاورزى، سال 43،1980 درصد
بخش صنعت، سال 26،1980 درصد
بخش خدمات، سال 31،1980 درصد
کشاورزى:
پیش از روى کار آمدن دولت بعث، کشاورزى بخش اصلى اقتصاد این کشور را تشکیل مىداد ولى به تدریج از اهمیت کشاورزى کاسته و بر اهمیت صنعت و خدمات افزوده شد. از کل مساحت این کشور 59 درصد صحرا و جنگل و 27 درصد زمینهاى قابل کشت است.
نفت و گاز:
ذخایر نفت عراق در هنگام حمله به ایران 3 / 43 میلیارد بشکه یا 7 / 4 میلیارد تن تخمین زده شده بود. در برنامه پنج ساله دوم عمرانى )1976 - 80( این کشور پیشبینى شده بود که تولید سالانه نفت افزایش یابد.
عراق قبل از جنگ 5 / 3 میلیون بشکه نفت در روز تولید مىکرد. ذخایر گاز عراق در سال 1970 میلادى حدود 764 میلیارد متر مکعب تخمین زده شده بود.
صنعت:
صنایع عراق شامل صنایع مونتاژ، مصرفى و وابسته است. واحدهاى صنعتى عراق عبارتند از پتروشیمى، آلومینیم، ذوب آهن، سیمان، برق. راهها و بازرگانى: طول راه آهن این کشور 2145 کیلومتر و راههاى شوسه آن برابر با 20 هزار و 800 کیلومتر و راههاى آبى داخلى برابر با 1015 کیلومتر است. مهمترین کالاهاى وارداتى نیز عبارت است از: نفت، خرما،پنبه، پشم و مهمترین کالاهاى وارداتى نیز عبارت است از: پارچه، چاى، شکر، مواد شیمیایى، ماشین آلات صنعتى، آهن و فولاد، اتومبیل، دارو و تسلیحات نظامى.
شرکاى تجارى عراق عبارت بودند از: اتحاد جماهیر شوروى )سابق(، ژاپن، انگلیس، فرانسه، ایتالیا و برزیل.
بودجه و هزینه: واحد پول عراق دینار و برابر با 1000 فلس است. در سال 1979، دلار آمریکا برابر با 3 / 295 فلس و 100 دینار عراق برابر با 6 / 338 دلار آمریکا بود.
عراق در آستانه آغاز جنگ علیه ایران، وضعیت اقتصادى خوبى داشت؛ کشورى ثروتمند بود و درآمد فراوان نفت براى گردش چرخهاى اقتصاد و رفاه مردم آن کفایت مىکرد. در آن زمان ذخایر ارزى این کشور بیش از 30 میلیارد دلار بود.
منبع: جنگ ایران و عراق، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، فرهاد درویشی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
وضعیت اقتصادى ایران
اقتصاد ایران، تک محصولى بود و بخش اعظم درآمد کشور از صدور نفت خام به دست مىآمد. اوضاع اقتصادى کشور در آستانهى جنگ تحمیلى به طور خیلى خلاصه چنین بود:
بخش صنعت:
فعالیتهاى صنعتى و تولید صنایع در سال 1357 به دلیل اعتصابات کارگران به ویژه در نیمه دوم سال عملا راکد ماند و شاخص تولیدات صنعتى که در نیمه اول سال حدود 17 درصد افزایش داشت، در نیمه دوم سال تا 42 درصد کاهش یافت و در شش ماههى نخست سال 1359 به دلیل خرابکارى گروهکهاى ضد انقلاب به ویژه در مناطق غربى ایران - که به دست عوامل وابسته به عراق و براى فراهم کردن زمینه مناسب جهت آغاز جنگ صورت مىگرفت - فعالیت برخى از واحدهاى تولیدى در این مناطق به تدریج متوقف گردید.
بخش کشاورزى:
هر چند در سال 1359، دولت حداقل قیمت تضمین شده براى برخى از محصولات مهم کشاورزى را افزایش داد اما به علت ادامه مشکلات اساسى در این بخش و استمرار جنگ به ویژه در برخى مناطق غلهخیز کشور، تولیدات کشاورزى متناسب با افزایش مصرف مواد غذایى نبود و در نتیجه، اتکاى کشور به مواد غذایى وارداتى کاهش چندانى نیافت.
تولید ناخالص ملى:
سال 1358 در شرایطى آغاز شد که دولت با مشکلات بسیار پیچیده اقتصادى رو به رو بود. بر اساس بر آوردهاى مقدماتى در این سال تولید ناخالص ملى به قیمت ثابت بازار، معادل 5 / 2 درصد کاهش یافت که البته به مراتب کمتر از کاهش آن در سال 1357 یعنى 15 درصد بود. اقداماتى که دولت در سال 1358 براى غلبه بر مشکلات اقتصادى کشور انجام داد، تنها توانست تا اندازهاى بحران موجود را تخفیف دهد و سال 1359 نیز دولت با مشکلات اقتصادى عدیدهاى رو به رو بود. خصوصا اینکه آمریکا و اقمار آن از طریق فشارهاى اقتصادى درصدد تضعیف و نابود کردن پایههاى اقتصادى ایران بودند.
درآمدهاى دولت:
کل درآمدهاى دولت در سال 1357 با 4 / 21 کاهش نسبت به سال 1356 به 1599 میلیارد ریال محدود شد که این کاهش ناشى از پایین آمدن درآمد فروش نفت و گاز بود که با 32 درصد کاهش به 1013 میلیارد ریال رسیده بود. با این حال، در سال 1358، جمع درآمدهاى دولت به دلیل افزایش قیمت نفت با 3 / 6 درصد افزایش به حدود 1700 میلیارد ریال رسید و در سال 1359 بار دیگر درآمدهاى دولت با 22 درصد کاهش، تنها 9 / 1325 میلیارد ریال بود.
دریافتها و پرداختهاى ارزى کشور:
در سال 1359 به دلیل تغییر سیاست کلى اقتصاد کشور مبنى بر کاهش صادرات نفت و کاهش خرید کشورهاى غربى در پى تحریم اقتصادى ایران و وقوع جنگ تحمیلى، دریافتهاى ارزى کشور در حدود 38 درصد کاهش یافت و از 7 / 22 میلیارد دلار در سال 1358، به حدود 9 / 13 میلیارد دلار در سال 1359 رسید.
به این ترتیب تولد و صادرات نفت نسبت به قبل از پیروزى انقلاب اسلامى به شدت کاهش یافت و به تبع آن درآمد ارزى ایران نیز کاهش محسوسى یافت. در حالى که ایران در قبل از انقلاب تا پنج میلیون بشکه نفت در روز صادر مىکرد، در ماههاى قبل از جنگ )ژوئن و آگوست 1980( متوسط تولید نفت 4 / 1 میلیون بشکه در روز بود و صادرات آن به حدود 1 میلیون بشکه در روز - در مقایسه با 4 / 2 میلیون بشکه در روز در سال 1979 - کاهش یافته بود.
تورم و قیمت کالاها:
تورم اقتصادى پس از انقلاب اسلامى، ادامه روندى بود که پیش از آن با افزایش قیمت نفت آغاز شد و از نیمه سال 1356 شتاب گرفت، اما وضعیت خاص کشور در سالهاى 1357 و 1358 آن را تشدید کرد. با اشغال سفارت آمریکا در آبان 1358 که سبب تحریم اقتصادى ایران و مسدود شدن ذخایر ارزى ایران در خارج شد، روند افزایش قیمتها شتاب گرفت. کسرى عظیم بودجه در سال 1359 نیز نقش عمدهاى در افزایش قیمتها داشت. در سال 1358 تولید ناخالص ملى 6 / 1 درصد کاهش یافت و حجم پول در سالهاى 1358 و 1359 به ترتیب 35 درصد و 23 درصد و حجم شبه پول نیز به ترتیب 40 درصد و 13 درصد افزایش داشت.
وضعیت اقتصادى عراق
براساس قانون اساسى عراق، نظام اقتصادى این کشور به شیوه سوسیالیستى اداره مىشد و دولت به جز در پارهاى از بخشهاى کشاورزى، خدمات و تجارت شخصى، همه فعالیتهاى اقتصادى را در اختیار داشت.
فعالیتهاى اقتصادى عراق در سالهاى 1960 - 80
بخش کشاورزى، سال 53،1960 درصد
بخش صنعت، سال 18،1960 درصد
بخش خدمات، سال 29،1960 درصد
بخش کشاورزى سال 48،1970 درصد
بخش صنعت سال 21،1970 درصد
بخش خدمات، سال 31،1970 درصد
بخش کشاورزى، سال 43،1980 درصد
بخش صنعت، سال 26،1980 درصد
بخش خدمات، سال 31،1980 درصد
کشاورزى:
پیش از روى کار آمدن دولت بعث، کشاورزى بخش اصلى اقتصاد این کشور را تشکیل مىداد ولى به تدریج از اهمیت کشاورزى کاسته و بر اهمیت صنعت و خدمات افزوده شد. از کل مساحت این کشور 59 درصد صحرا و جنگل و 27 درصد زمینهاى قابل کشت است.
نفت و گاز:
ذخایر نفت عراق در هنگام حمله به ایران 3 / 43 میلیارد بشکه یا 7 / 4 میلیارد تن تخمین زده شده بود. در برنامه پنج ساله دوم عمرانى )1976 - 80( این کشور پیشبینى شده بود که تولید سالانه نفت افزایش یابد.
عراق قبل از جنگ 5 / 3 میلیون بشکه نفت در روز تولید مىکرد. ذخایر گاز عراق در سال 1970 میلادى حدود 764 میلیارد متر مکعب تخمین زده شده بود.
صنعت:
صنایع عراق شامل صنایع مونتاژ، مصرفى و وابسته است. واحدهاى صنعتى عراق عبارتند از پتروشیمى، آلومینیم، ذوب آهن، سیمان، برق. راهها و بازرگانى: طول راه آهن این کشور 2145 کیلومتر و راههاى شوسه آن برابر با 20 هزار و 800 کیلومتر و راههاى آبى داخلى برابر با 1015 کیلومتر است. مهمترین کالاهاى وارداتى نیز عبارت است از: نفت، خرما،پنبه، پشم و مهمترین کالاهاى وارداتى نیز عبارت است از: پارچه، چاى، شکر، مواد شیمیایى، ماشین آلات صنعتى، آهن و فولاد، اتومبیل، دارو و تسلیحات نظامى.
شرکاى تجارى عراق عبارت بودند از: اتحاد جماهیر شوروى )سابق(، ژاپن، انگلیس، فرانسه، ایتالیا و برزیل.
بودجه و هزینه: واحد پول عراق دینار و برابر با 1000 فلس است. در سال 1979، دلار آمریکا برابر با 3 / 295 فلس و 100 دینار عراق برابر با 6 / 338 دلار آمریکا بود.
عراق در آستانه آغاز جنگ علیه ایران، وضعیت اقتصادى خوبى داشت؛ کشورى ثروتمند بود و درآمد فراوان نفت براى گردش چرخهاى اقتصاد و رفاه مردم آن کفایت مىکرد. در آن زمان ذخایر ارزى این کشور بیش از 30 میلیارد دلار بود.
منبع: جنگ ایران و عراق، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، فرهاد درویشی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
