پرسش :

تکامل طبیعى با تکامل اجتماعى چه تفاوت هایى دارد؟

پاسخ :
مفهوم تکامل در تاریخ، به تعبیر دیگر تکامل اجتماعى و پیشرفت اجتماعى انسان است. علما براى انسان دو تکامل را در نظر مى گیرند: یکى تکامل طبیعى و زیستى که در زیست شناسى خوانده و دیده اید که انسان را کامل ترین حیوان و آخرین حلقه تکامل طبیعى حیوانات دانسته اند. معنى تکامل طبیعى روشن است؛ یعنى تکاملى که آن را جریان طبیعت بدون دخالت و خواست خود انسان به وجود آورده است. از این [نظر]، میان انسان و دیگر حیوانات تفاوتى نیست؛ یعنى یک مسیر طبیعى، جبرى و قهرى هرحیوانى را به مرحله اى رسانده است. انسان را هم همان جریان به مرحله اى که امروز ما او را انسان مى نامیم و او را نوعى خاص در مقابل دیگر انواع مى دانیم، رسانده است. ولى تکامل تاریخى یا تکامل اجتماعى؛ یعنى سیر جدیدى از تکامل که در این سیر جدید، طبیعت به آن شکل دخالت ندارد. این تکامل، تکامل اکتسابى است؛ یعنى تکاملى است که انسان با دست خود آن را کسب کرده است و دوره به دوره هم آن را از طریق تعلیم و تعلم منتقل کرده است، نه از طریق وراثت. تکامل طبیعى بدون اختیار و اکتساب انسان رخ داده است و با یک سلسله قوانین ارثى دوره به دوره طى شده است، ولى تکامل اجتماعى یا تاریخى انسان، چون اکتسابى است و به دست خود انسان به وجود آمده است، انتقالش از نسلى به نسلى و از دوره اى به دوره اى و احیانا از منطقه اى به منطقه اى، [از راه] توارث نبوده و امکان هم نداشته است، بلکه [با] تعلیم و تعلم و یاد دادن و یاد گرفتن و در درجه اول به وسیله فن نوشتن انجام شده است که مى بینیم قرآن کریم هم به قلم و ابزارهاى نوشتن قسم مى خورد: «ن و القَلَمِ وَ ما یَسطُرُونَ.»1 یا «اِقرَأ بِاِسمِ رَبِّکَ الَّذى خَلَقَ، خَلَقَ الاِنسانَ مِن عَلَقٍ اِقرَأ وَ رَبُّکَ الاَکرَمُ اَلَّذى عَلَّمَ باالقَلَمِ.»2 خداى بزرگوار تو همان است که قلم به دست گرفتن را به انسان آموخت؛ یعنى استعداد پیشرفت در تکامل تاریخى و تکامل اجتماعى به انسان داد.
در اینکه جامعه بشر از بدو پیدایش و از زمانى که تمدن شروع شده است، رو به پیشرفت و رو به تکامل بوده است، تقریبا جاى بحث نیست. همه ما مى دانیم که همراه با تکامل طبیعى، تکامل اجتماعى هم [به تدریج] رخ داده است. با این تفاوت که هر چه زمان گذشته است، بر سرعت این تکامل افزوده مى شود و به اصطلاح علمى، یک حرکت مقرون به شتاب بوده است؛ یعنى حرکت بوده و سکون نبوده است و تازه حرکت یکنواخت هم نبوده است، بلکه حرکت با شتاب بوده است؛ یعنى [کم کم] بر سرعتش افزوده شد. اگر در دقیقه اول مثلاً یک کیلومتر حرکت کرده است؛ در دقیقه دوم 2 کیلومتر، در دقیقه سوم 4 کیلومتر و بلکه بیشتر. به [گونه اى ]که هرچه جلو آمده، در زمان هاى کمتر با سرعتى بیشتر و در بعضى از قسمت ها با سرعت خارق العاده اى پیش رفته و جلو آمده است. با اینکه به نظر مى رسد تکامل و پیشرفت امرى بدیهى است، [با این حال،] در میان دانشمندان، افرادى بوده و هستند که در اینکه بتوان نام آنچه را رخ داده است، راه پیشرفت و تکامل نامید، تردید کرده اند. تردید در این مسئله در نگاه اول تعجب آور است. اگرچه ما تردید آنها را صحیح نمى دانیم و معتقدیم که جامعه بشر همه جانبه رو به تکامل است و به یک مراحل نهایى نزدیک مى شود، در عین حال، تردیدهاى آنها هم بى وجه نیست. جهتى دارد که باید روشن شود.3
پی نوشتها:
1 .قلم، 1.
2 .علق، 1 ـ 4.
3 .تکامل اجتماعى انسان، علامه شهید مرتضی مطهری(ره)، صص 9 ـ 11.
www.irc.ir