پرسش :
چرا پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در روز عرفه که همه مسلمانان و از تمام نقاط حضور داشتند امامت را اعلام نفرمودند و در غدیر خم اعلام کردند؟
پاسخ :
قبل از پاسخ تذکر این نکته ضروری است که؛ اثبات ولایت و جانشینی امیر المؤمنین علی ـ علیه السلام ـ تنها مختص به جریان غدیر نیست که اگر بر فرض خدشه ای به آن باشد، دیگر شیعه دلیلی بر امامت حضرت نداشته باشد. بلکه پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در طول بیست و سه سال پیامبری خود در جاههای مختلف و مناسبت های گوناگون، بدین امر عنایت ویژه داشته و در احادیثی نورانی جانشینی حضرت را اعلام کردند.
و در غدیر خم نیز به دستور مستقیم خدای سبحان مکلف شدند این قضیه را اعلام کرده و از مردم نسبت به جانشینی ایشان بیعت بگیرند. برای اطلاع از آنها می توانید به کتب مربوطه که در این زمینه توسط علمای دین تألیف شده است مراجعه فرمایید.
امّا پاسخ سؤال را می‌‌توان در قالب چند نکته بیان کرد:
نکته اوّل: بحث غدیر، دستور مستقیم خدای سبحان بود که در آیه 67 سوره مائده آن را به پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ ابلاغ فرمود: «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْک...». و دستور داد که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در آن مکان و زمان این امر مهم را به مردم ابلاغ کند. اکثر علمای شیعه و اهل سنت و مفسرین به این مطلب گواهی داده و تصریح کرده اند که این آیه در همان روز (روز غدیر) و در همان مکان بر نبی اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نازل گشت،[1] لذا پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نیز دستور توقف داده و موضوع را به مردم ابلاغ نمودند.
لذا ما نمی توانیم به صراحت اعلام کنیم علت نزول آیه و هدف خدای متعال تنها وجود عامه مردم بوده است که نتیجه بگیریم اگر در سرزمین منی که جمعیت بیشتری بوده آن را ابلاغ می کرد بهتر بود. شاید حکمت های دیگری در کار بوده که ما از آنها اطلاع نداریم، شاید در غدیر خم خصوصیتی داشته است که از نظرها پنهان است و بر خدای علیم پوشیده نیست، و خداوند حکیم خود بهتر می داند کجا آیه را نازل کند، و چون در عرفه نازل نشد، باید گفت قطعا در «غدیر» مناسب تر بوده است.
نکته دوّم: اولا: در بعضی از کتب ثبت شده حدود 110 هزار نفر و در بعضی دیگر، بیش از 120 هزار نفر، در روز غدیر، در صحرای غدیر حضور داشتند.[2] و شاید از لحاظ جمعیت، خیلی فرقی با روز عرفه آن ایام نداشته باشد، لذا از حیث جمعیت هم کم نبوده اند.
ثانیا: غدیر خم در واقع چهار راهی است که مردم سرزمین حجاز را از هم جدا می کند، راهی به سوی مدینه در شمال، راهی به سمت عراق در شرق، راهی به سمت غرب و سرزمین مصر، و راهی به سمت جنوب و سرزمین یمن؛ لذا چون مکان جدایی بود، چه بسا اگر اتفاقی رخ می داد، بیشتر در اذهان می ماند و مسلمانان با دریافت آخرین دستور که در حقیقت نقطه پایانی در مأموریت های موفقیت آمیز پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بود از هم جدا می شدند.[3] لذا به نظر می رسد تأثیر این مکان خیلی بیشتر ازعرفه باشد.
و ثالثا: راجع به شرایط نامساعد غدیر باید گفت: هوا به قدری داغ بود که بعضی مجبور بودند، قسمتی از عبای خود را زیر پا و طرف دیگر آن را بروی سر بیفکنند، در غیر این صورت ریگ های داغ بیابان و اشعه آفتاب پا و سر آنها را ناراحت می کرد. نه سایبانی در صحرا به چشم می خورد و نه سبزه و گیاه و درختی، جز تعداد معدودی درخت لخت و عریان که با گرمای بیابان با سرسختی مبارزه می کردند. جمعیتی به همین چند درخت پناه برده پارچه ای بر یکی از درختان برهنه افکندند و سایبانی برای پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ ترتیب داده بودند، ولی بادهای داغ به زیر این سایبان می خزند و گرمای سوزان آفتاب را در زیر آن پخش می کرد.[4]
سپس پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در این شرایط و وضعیت نامساعد و بسیار سخت، بر منبر رفته و آخرین دستور خدای متعال را ابلاغ کرد. لذا به نظر می رسد هر چه شرایط سخت تر و نامساعدتر باشد خاطره آن روز بیشتر در اذهان می ماند، این مسئله در زندگی روزمره ما نیز جریان دارد به طور مثال کسی که تصادف کند و جراحات سنگینی به او وارد آید، معمولا تا پایان عمر خود، آن را فراموش نخواهد کرد. ولی در «عرفه» شرایط بسیار مناسب تر از «غدیر» بود، زیرا آنجا مکه بود و شرایط مناسب، غذاهای مناسب و مکان مناسب برای حاجیان فراهم بود لذا ممکن بود خیلی مؤثر نباشد و زود فراموش شود، و مسئله ای به این مهمی، کم اهمیت جلوه داده شود. هم چنین اعلام دستوری از جانب خدای سبحان در چنین شرایط سخت و نامساعدی گویای اهمیت و ضرورت داشتن این دستور بود.
نکته سوّم: احتمال دارد، علت انتخاب غدیر، این بوده باشد که چون روز عرفه معمولا غالب افراد مشغول دعا و مناجات با خدای سبحان هستند و خیلی توجهی به اطراف خود ندارند، اگر این دستور در عرفه نازل می گشت، خیلی از افراد به آن اهمیت نداده و مشغول عبادت می شدند و آن ارزش والایی که باید داشته باشد، از دست می داد، ولی در روز «غدیر» چون تمام اعمال به پایان رسیده و همه می خواهند زودتر به خانه برسند و به دیار خود باز گردند، لذا توقف مردم و ابلاغ دستور جدید، قطعا توجه مردم را به خود بیشتر جلب کرده و مؤثرتر خواهد بود.
در نتیجه: اولا جمعیت حاضر در غدیر خم کم نبوده اند، ثانیا، با توجه به شرایط نامساعد و سخت غدیر، توقف مردم و بیان دستور الهی گویای اهمیت مسئله است، ثالثا: به نظر می رسد در چنین شرایطی تأثیر آن بیشتر بود.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ الغدیر، علامه امینی.
2ـ المراجعات، علامه شرف الدین.
3ـ امامت در قرآن تفسیر موضوعی، آیت الله مکارم شیرازی.
پاورقی ها:
[1]. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، بیروت، موسسه الأعلمی للمطبوعات، 1417ق، ج6، ص48.
[2]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و هفتم، 1387ش، ج5، ص21ـ22.
[3]. همان.
[4]. همان.
قبل از پاسخ تذکر این نکته ضروری است که؛ اثبات ولایت و جانشینی امیر المؤمنین علی ـ علیه السلام ـ تنها مختص به جریان غدیر نیست که اگر بر فرض خدشه ای به آن باشد، دیگر شیعه دلیلی بر امامت حضرت نداشته باشد. بلکه پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در طول بیست و سه سال پیامبری خود در جاههای مختلف و مناسبت های گوناگون، بدین امر عنایت ویژه داشته و در احادیثی نورانی جانشینی حضرت را اعلام کردند.
و در غدیر خم نیز به دستور مستقیم خدای سبحان مکلف شدند این قضیه را اعلام کرده و از مردم نسبت به جانشینی ایشان بیعت بگیرند. برای اطلاع از آنها می توانید به کتب مربوطه که در این زمینه توسط علمای دین تألیف شده است مراجعه فرمایید.
امّا پاسخ سؤال را می‌‌توان در قالب چند نکته بیان کرد:
نکته اوّل: بحث غدیر، دستور مستقیم خدای سبحان بود که در آیه 67 سوره مائده آن را به پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ ابلاغ فرمود: «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْک...». و دستور داد که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در آن مکان و زمان این امر مهم را به مردم ابلاغ کند. اکثر علمای شیعه و اهل سنت و مفسرین به این مطلب گواهی داده و تصریح کرده اند که این آیه در همان روز (روز غدیر) و در همان مکان بر نبی اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نازل گشت،[1] لذا پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نیز دستور توقف داده و موضوع را به مردم ابلاغ نمودند.
لذا ما نمی توانیم به صراحت اعلام کنیم علت نزول آیه و هدف خدای متعال تنها وجود عامه مردم بوده است که نتیجه بگیریم اگر در سرزمین منی که جمعیت بیشتری بوده آن را ابلاغ می کرد بهتر بود. شاید حکمت های دیگری در کار بوده که ما از آنها اطلاع نداریم، شاید در غدیر خم خصوصیتی داشته است که از نظرها پنهان است و بر خدای علیم پوشیده نیست، و خداوند حکیم خود بهتر می داند کجا آیه را نازل کند، و چون در عرفه نازل نشد، باید گفت قطعا در «غدیر» مناسب تر بوده است.
نکته دوّم: اولا: در بعضی از کتب ثبت شده حدود 110 هزار نفر و در بعضی دیگر، بیش از 120 هزار نفر، در روز غدیر، در صحرای غدیر حضور داشتند.[2] و شاید از لحاظ جمعیت، خیلی فرقی با روز عرفه آن ایام نداشته باشد، لذا از حیث جمعیت هم کم نبوده اند.
ثانیا: غدیر خم در واقع چهار راهی است که مردم سرزمین حجاز را از هم جدا می کند، راهی به سوی مدینه در شمال، راهی به سمت عراق در شرق، راهی به سمت غرب و سرزمین مصر، و راهی به سمت جنوب و سرزمین یمن؛ لذا چون مکان جدایی بود، چه بسا اگر اتفاقی رخ می داد، بیشتر در اذهان می ماند و مسلمانان با دریافت آخرین دستور که در حقیقت نقطه پایانی در مأموریت های موفقیت آمیز پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بود از هم جدا می شدند.[3] لذا به نظر می رسد تأثیر این مکان خیلی بیشتر ازعرفه باشد.
و ثالثا: راجع به شرایط نامساعد غدیر باید گفت: هوا به قدری داغ بود که بعضی مجبور بودند، قسمتی از عبای خود را زیر پا و طرف دیگر آن را بروی سر بیفکنند، در غیر این صورت ریگ های داغ بیابان و اشعه آفتاب پا و سر آنها را ناراحت می کرد. نه سایبانی در صحرا به چشم می خورد و نه سبزه و گیاه و درختی، جز تعداد معدودی درخت لخت و عریان که با گرمای بیابان با سرسختی مبارزه می کردند. جمعیتی به همین چند درخت پناه برده پارچه ای بر یکی از درختان برهنه افکندند و سایبانی برای پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ ترتیب داده بودند، ولی بادهای داغ به زیر این سایبان می خزند و گرمای سوزان آفتاب را در زیر آن پخش می کرد.[4]
سپس پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در این شرایط و وضعیت نامساعد و بسیار سخت، بر منبر رفته و آخرین دستور خدای متعال را ابلاغ کرد. لذا به نظر می رسد هر چه شرایط سخت تر و نامساعدتر باشد خاطره آن روز بیشتر در اذهان می ماند، این مسئله در زندگی روزمره ما نیز جریان دارد به طور مثال کسی که تصادف کند و جراحات سنگینی به او وارد آید، معمولا تا پایان عمر خود، آن را فراموش نخواهد کرد. ولی در «عرفه» شرایط بسیار مناسب تر از «غدیر» بود، زیرا آنجا مکه بود و شرایط مناسب، غذاهای مناسب و مکان مناسب برای حاجیان فراهم بود لذا ممکن بود خیلی مؤثر نباشد و زود فراموش شود، و مسئله ای به این مهمی، کم اهمیت جلوه داده شود. هم چنین اعلام دستوری از جانب خدای سبحان در چنین شرایط سخت و نامساعدی گویای اهمیت و ضرورت داشتن این دستور بود.
نکته سوّم: احتمال دارد، علت انتخاب غدیر، این بوده باشد که چون روز عرفه معمولا غالب افراد مشغول دعا و مناجات با خدای سبحان هستند و خیلی توجهی به اطراف خود ندارند، اگر این دستور در عرفه نازل می گشت، خیلی از افراد به آن اهمیت نداده و مشغول عبادت می شدند و آن ارزش والایی که باید داشته باشد، از دست می داد، ولی در روز «غدیر» چون تمام اعمال به پایان رسیده و همه می خواهند زودتر به خانه برسند و به دیار خود باز گردند، لذا توقف مردم و ابلاغ دستور جدید، قطعا توجه مردم را به خود بیشتر جلب کرده و مؤثرتر خواهد بود.
در نتیجه: اولا جمعیت حاضر در غدیر خم کم نبوده اند، ثانیا، با توجه به شرایط نامساعد و سخت غدیر، توقف مردم و بیان دستور الهی گویای اهمیت مسئله است، ثالثا: به نظر می رسد در چنین شرایطی تأثیر آن بیشتر بود.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ الغدیر، علامه امینی.
2ـ المراجعات، علامه شرف الدین.
3ـ امامت در قرآن تفسیر موضوعی، آیت الله مکارم شیرازی.
پاورقی ها:
[1]. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، بیروت، موسسه الأعلمی للمطبوعات، 1417ق، ج6، ص48.
[2]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و هفتم، 1387ش، ج5، ص21ـ22.
[3]. همان.
[4]. همان.
