پرسش :
اگر گفته می شود پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ شخصی را در غدیر برای جانشینی خود انتخاب کرد، آیا گفته و عمل آن حضرت با اذن پروردگار بود؟
پاسخ :
احادیثی که در راستای تعیین جانشین از پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ صادر شده فراوان است که در کتاب های معتبر فریقین آمده اند به عنوان مثال حدیث ثقلین[1]، حدیث منزلت[2]، حدیث و واقعه تاریخی غدیر،[3] حدیث قلم و دوات[4]، حدیث یوم انذار[5] و... از جمله احادیثی هستند که بر جانشینی علی ـ علیه السلام ـ و اهل بیت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ دلالت دارند و نیز حدیث دوازده امیر یا دوازده خلیفه و حتی در برخی منابع اهل سنت گفته شده که اول آن ها علی و آخر آنها مهدی است،[6] بر امامت دوازده امام بعد از رسول خدا دلالت دارند لذا نیازی به ذکر این احادیث دیده نمی شود و در زیر فقط به منابع آن اشاره می شود.
تردیدی وجود ندارد که این احادیث به اذن و دستور خدا بوده است زیرا سفارشات و دستورهای رسول خدا به خصوص در مسائل دین و اصول عقاید و شریعت و آنچه بستگی به سرنوشت امت اسلامی و بشر دارد، ممکن نیست بدون اذن و دستور خدا باشد زیرا در غیر این صورت رسالت و نبوت آن حضرت خدشه دار می گردد. شاید دو آیه سوم و چهارم سوره نجم که تاکید می‌کنند پیامبر از روی هوا و هوس حرف نمی‌زند و هر چه می‌گوید وحی است برای اثبات این نکته کافی باشد. با این حال به تکیه بر چند آیه دیگر نیز می‌توان نشان داد که پیامبر هر دستور دینی که بدهد از جمله در بحث امامت و جانشینی، از سوی خداست و ما مأمور به اطاعت از ایشان هستیم. و روی این جهت است که خداوند در قرآن کریم اطاعت مطلق رسول خدا را در کنار اطاعت خود بر مومنین واجب قرار داده است، به دلیل این که او هیچ چیزی را بدون اذن خداوند انجام نمی دهد و لذا می فرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکمْ » ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید اطاعت کنید پیامبر خدا و اولوالامر را»[7]
و نیز می فرماید:
«وَمَا آتَاکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ » ؛ «آنچه را رسول خدا برای شما آورد بگیرید (و اجرا کنید) و از آنچه نهی کرده خودداری نمائید و از مخالفت خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است».[8]
این دو آیه از طرف خداوند بر این مطلب دلالت دارند که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در مسئله تعیین جانشین مأذون از طرف خداوند بوده است و در غیر این صورت ممکن نبوده که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ این همه اصرار بر مساله جانشینی داشته باشد. افزون بر این، مسئله امامت و جانشینی یکی از مسائل مهم و خطیر دین اسلام است که هدایت نه تنها امت اسلامی بلکه تمام بشر مرهون آن بوده و نه تنها خداوند به آن اذن داده بلکه عقل نیز آن را از وظایف رسول خدا می داند. و اهمیت آن به قدری بزرگ بوده که خداوند خودش در قرآن به آن پرداخته است. خداوند در سوره مائده آیه 67 می فرماید:
«یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْک مِن رَّبِّک وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ یَعْصِمُک مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ » ؛ «ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است کاملا (به مردم) برسان و اگر نکنی رسالت او را انجام نداده ای، خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم نگاه می دارد و خداوند جمعیت کافران (لجوج) را هدایت نمی کند».
جلال الدین سیوطی از مفسران اهل سنت در ذیل این آیه از مجاهد نقل می کند که وقتی این آیه نازل شد پیامبر عرض کرد: خدایا من تنهایم چگونه این کار را انجام دهم؟ به دنبال این سخن پیامبر این آیه نازل شد که «و ان لم تفعل فما بلغت رسالته»
و از ابوسعید خدری یکی از صحابه رسول خدا نقل می کند که این آیه بر رسول خدا در روز غدیر خم درباره امامت و جانشینی حضرت علی ـ علیه السلام ـ نازل شد.
و از ابن مسعود صحابه دیگر رسول خدا نقل می کند که او گفته ما این آیه را در زمان حیات پیامبر قرائت می کردیم به این معنا که علی ـ علیه السلام ـ مولای همه مومنین است.[9]
و باز خداوند خودش ولی و امام بعد از پیامبر را به گونه ای معرفی نموده که با در نظر گرفتن شأن نزول بر هیچ کسی جز علی ـ علیه السلام ـ منطبق نمی گردد. خداوند می فرماید:
«إِنَّمَا وَلِیُّکمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ رَاکعُونَ» ؛ «سرپرست و ولی شما تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند، همانها که نماز را برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند».[10]
جلال الدین سیوطی می گوید به طور متفق علیه از ابن عباس نقل شده که هنگامی که علی در حال رکوع انگشترش را صدقه داد، پیامبر از سائل پرسید که این انگشتر را چه کسی به تو داد؟ او در جواب اشاره به علی کرد و گفت آن رکوع کننده. در همین لحظه این آیه نازل شد.[11]
و نیز در همین تفسیر احادیث متعددی نقل شده که همگی می گویند این آیه درباره علی نازل شده است و علی کسی بوده که انگشترش را در حال رکوع به سائل داده است.[12]
امام فخررازی یکی دیگر از مفسرین معروف اهل سنت نیز روایات متعددی را مبنی بر این نقل می کند که این آیه در حق علی نازل شده و اوست که در حال رکوع انگشترش را صدقه داده است.[13]
طبری مفسر دیگر اهل سنت هر چند سعی نموده با ذکر برخی احادیث آیه شریفه را از دلالت بر ولایت و امامت علی ـ علیه السلام ـ به سوی دیگر منصرف کند ولی باز هم نتوانسته از حقیقت چشم پوشی کند و لذا روایات متعددی را نقل نموده که به اتفاق می گویند این آیه در شأن علی ـ علیه السلام ـ نازل شد و فقط او بوده است که در حال رکوع انگشترش را صدقه داده است.[14]
با توجه به آنچه که بیان گردید پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نه تنها در مسئله تعیین جانشین با اذان خداوند عمل می کرد بلکه مأمور بوده که این جانشینی را بر همه برساند و لذا در مجالس و مناسبت های متعددی به این امر مهم پرداخته و حتی در قرآن کریم نیز این مسئله مهم تلقی شده و آیاتی را به آن اختصاص داده است.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ المراجعات، سید شرف الدین عاملی.
2ـ گزیده جامع از الغدیر، تلخیص محمد حسین شفیعی شاهرودی.
3ـ آن گا هدایت شدم، سید محمد تیجانی.
4ـ و رکبت السفینة، مردان خلیفات.
پاورقی ها:
[1]. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج4، ص1873، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
[2]. همان، ج7، ص120، بیروت، دارالفکر، بی تا.
[3]. همان، ج4، ص1873، بیروت، داراحیاء التراث العربی و المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص118.
[4]. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج3، ص91، بیروت، دارصعب، بی تا.
[5]. المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص133.
[6]. سلیمان قندوزی، ینابیع المودة، ج3، ص291، دارالاسوة، اول، 1416ق.
[7]. نساء / 59.
[8]. حشر / 7.
[9]. جلال الدین سیوطی، الدرالمنثور، ج2،ص 298.
[10]. مائده / 55.
[11]. جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج2، ص293، قم، کتابخانه نجفی، 1404ق.
[12]. همان، صص293 ـ 294.
[13]. فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج12، ص383، بیروت، داراحیاء التراث العربی، سوم، 1420ق.
[14]. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج6، ص186، بیروت، دارالمعرفه، اول، 1412ق
احادیثی که در راستای تعیین جانشین از پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ صادر شده فراوان است که در کتاب های معتبر فریقین آمده اند به عنوان مثال حدیث ثقلین[1]، حدیث منزلت[2]، حدیث و واقعه تاریخی غدیر،[3] حدیث قلم و دوات[4]، حدیث یوم انذار[5] و... از جمله احادیثی هستند که بر جانشینی علی ـ علیه السلام ـ و اهل بیت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ دلالت دارند و نیز حدیث دوازده امیر یا دوازده خلیفه و حتی در برخی منابع اهل سنت گفته شده که اول آن ها علی و آخر آنها مهدی است،[6] بر امامت دوازده امام بعد از رسول خدا دلالت دارند لذا نیازی به ذکر این احادیث دیده نمی شود و در زیر فقط به منابع آن اشاره می شود.
تردیدی وجود ندارد که این احادیث به اذن و دستور خدا بوده است زیرا سفارشات و دستورهای رسول خدا به خصوص در مسائل دین و اصول عقاید و شریعت و آنچه بستگی به سرنوشت امت اسلامی و بشر دارد، ممکن نیست بدون اذن و دستور خدا باشد زیرا در غیر این صورت رسالت و نبوت آن حضرت خدشه دار می گردد. شاید دو آیه سوم و چهارم سوره نجم که تاکید می‌کنند پیامبر از روی هوا و هوس حرف نمی‌زند و هر چه می‌گوید وحی است برای اثبات این نکته کافی باشد. با این حال به تکیه بر چند آیه دیگر نیز می‌توان نشان داد که پیامبر هر دستور دینی که بدهد از جمله در بحث امامت و جانشینی، از سوی خداست و ما مأمور به اطاعت از ایشان هستیم. و روی این جهت است که خداوند در قرآن کریم اطاعت مطلق رسول خدا را در کنار اطاعت خود بر مومنین واجب قرار داده است، به دلیل این که او هیچ چیزی را بدون اذن خداوند انجام نمی دهد و لذا می فرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکمْ » ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید اطاعت کنید پیامبر خدا و اولوالامر را»[7]
و نیز می فرماید:
«وَمَا آتَاکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ » ؛ «آنچه را رسول خدا برای شما آورد بگیرید (و اجرا کنید) و از آنچه نهی کرده خودداری نمائید و از مخالفت خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است».[8]
این دو آیه از طرف خداوند بر این مطلب دلالت دارند که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در مسئله تعیین جانشین مأذون از طرف خداوند بوده است و در غیر این صورت ممکن نبوده که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ این همه اصرار بر مساله جانشینی داشته باشد. افزون بر این، مسئله امامت و جانشینی یکی از مسائل مهم و خطیر دین اسلام است که هدایت نه تنها امت اسلامی بلکه تمام بشر مرهون آن بوده و نه تنها خداوند به آن اذن داده بلکه عقل نیز آن را از وظایف رسول خدا می داند. و اهمیت آن به قدری بزرگ بوده که خداوند خودش در قرآن به آن پرداخته است. خداوند در سوره مائده آیه 67 می فرماید:
«یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْک مِن رَّبِّک وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ یَعْصِمُک مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ » ؛ «ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است کاملا (به مردم) برسان و اگر نکنی رسالت او را انجام نداده ای، خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم نگاه می دارد و خداوند جمعیت کافران (لجوج) را هدایت نمی کند».
جلال الدین سیوطی از مفسران اهل سنت در ذیل این آیه از مجاهد نقل می کند که وقتی این آیه نازل شد پیامبر عرض کرد: خدایا من تنهایم چگونه این کار را انجام دهم؟ به دنبال این سخن پیامبر این آیه نازل شد که «و ان لم تفعل فما بلغت رسالته»
و از ابوسعید خدری یکی از صحابه رسول خدا نقل می کند که این آیه بر رسول خدا در روز غدیر خم درباره امامت و جانشینی حضرت علی ـ علیه السلام ـ نازل شد.
و از ابن مسعود صحابه دیگر رسول خدا نقل می کند که او گفته ما این آیه را در زمان حیات پیامبر قرائت می کردیم به این معنا که علی ـ علیه السلام ـ مولای همه مومنین است.[9]
و باز خداوند خودش ولی و امام بعد از پیامبر را به گونه ای معرفی نموده که با در نظر گرفتن شأن نزول بر هیچ کسی جز علی ـ علیه السلام ـ منطبق نمی گردد. خداوند می فرماید:
«إِنَّمَا وَلِیُّکمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ رَاکعُونَ» ؛ «سرپرست و ولی شما تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند، همانها که نماز را برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند».[10]
جلال الدین سیوطی می گوید به طور متفق علیه از ابن عباس نقل شده که هنگامی که علی در حال رکوع انگشترش را صدقه داد، پیامبر از سائل پرسید که این انگشتر را چه کسی به تو داد؟ او در جواب اشاره به علی کرد و گفت آن رکوع کننده. در همین لحظه این آیه نازل شد.[11]
و نیز در همین تفسیر احادیث متعددی نقل شده که همگی می گویند این آیه درباره علی نازل شده است و علی کسی بوده که انگشترش را در حال رکوع به سائل داده است.[12]
امام فخررازی یکی دیگر از مفسرین معروف اهل سنت نیز روایات متعددی را مبنی بر این نقل می کند که این آیه در حق علی نازل شده و اوست که در حال رکوع انگشترش را صدقه داده است.[13]
طبری مفسر دیگر اهل سنت هر چند سعی نموده با ذکر برخی احادیث آیه شریفه را از دلالت بر ولایت و امامت علی ـ علیه السلام ـ به سوی دیگر منصرف کند ولی باز هم نتوانسته از حقیقت چشم پوشی کند و لذا روایات متعددی را نقل نموده که به اتفاق می گویند این آیه در شأن علی ـ علیه السلام ـ نازل شد و فقط او بوده است که در حال رکوع انگشترش را صدقه داده است.[14]
با توجه به آنچه که بیان گردید پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نه تنها در مسئله تعیین جانشین با اذان خداوند عمل می کرد بلکه مأمور بوده که این جانشینی را بر همه برساند و لذا در مجالس و مناسبت های متعددی به این امر مهم پرداخته و حتی در قرآن کریم نیز این مسئله مهم تلقی شده و آیاتی را به آن اختصاص داده است.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ المراجعات، سید شرف الدین عاملی.
2ـ گزیده جامع از الغدیر، تلخیص محمد حسین شفیعی شاهرودی.
3ـ آن گا هدایت شدم، سید محمد تیجانی.
4ـ و رکبت السفینة، مردان خلیفات.
پاورقی ها:
[1]. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج4، ص1873، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
[2]. همان، ج7، ص120، بیروت، دارالفکر، بی تا.
[3]. همان، ج4، ص1873، بیروت، داراحیاء التراث العربی و المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص118.
[4]. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج3، ص91، بیروت، دارصعب، بی تا.
[5]. المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص133.
[6]. سلیمان قندوزی، ینابیع المودة، ج3، ص291، دارالاسوة، اول، 1416ق.
[7]. نساء / 59.
[8]. حشر / 7.
[9]. جلال الدین سیوطی، الدرالمنثور، ج2،ص 298.
[10]. مائده / 55.
[11]. جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج2، ص293، قم، کتابخانه نجفی، 1404ق.
[12]. همان، صص293 ـ 294.
[13]. فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج12، ص383، بیروت، داراحیاء التراث العربی، سوم، 1420ق.
[14]. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج6، ص186، بیروت، دارالمعرفه، اول، 1412ق
