پرسش :
با توجه به عوامل پیروزی انقلاب ، امام خمینی ره دارای چه ویژگی بود که نقش او را در پیروزی انقلاب برجسته می کند؟
پاسخ :
انقلاب شکوهمند اسلامی که دستاورد مجاهدت میلیونها انسان و خیل عظیمی از مردم خداجوی ایران و تقدیم نمودن هزاران شهید جاوید است ، اهمیت آن به قدری است که ارزیابی آن از عهده قلم و بیان والاتر و برتر است.1با این حساب بررسی عوامل پیروزی این حرکت عظیم تاریخی به عنوان یک پدیده اجتماعی با گسترة جهانی، ضرورت اساسی دارد زیرا شناسایی این عوامل از یک سو در شناخت ماهیت انقلاب اسلامی مؤثر است و از سوی دیگر در تداوم نهضت ما را یاری خواهد کرد.
برای درک علل پیروزی انقلاب اسلامی توجه به دو مسأله اساسی ضروری است:
الف) سابقه تاریخی مبارزات مردم ایران: مردم ایران در طول سده اخیر مبارزات پیگیری بر ضد نظام سیاسی حاکم به شیوه های اصلاحی انجام داده و اگر چه تجربه کافی در این زمینه کسب کردند ولی در عمل با شکست های تلخی روبرو شدند. نهضت مشروطیت که با هدف محدود کردن قدرت پادشاهان ایران انجام شد، نهضت تنباکو و ملی شدن صنعت نفت که به منظور قطع دست اجانب و بیگانگان صورت گرفت، در نهایت منجر به کودتای آمریکایی ـ انگلیسی 28 مرداد 1332 و تثبیت رژیم دیکتاتوری شاه و نفود روز افزون بیگانگان در سرنوشت جامعه ایرانی گردید. تجربیات تاریخی مزبور ثابت کرد، مادام که حرکت بنیادین و اساسی صورت نپذیرد، باز هم این تجربه تلخ تکرار خواهد شد و بقایای نظام پوسیده به شیوه دیگری همة دست آوردهای حرکت مردم را خواهد بلعید. بدین ترتیب گذشتهها عبرتی شد هم برای مردم و هم برای رهبری نهضت که باید با همة توان در راستای تحقق اهداف متعالی خویش در پرتو تحقق حکومت اسلامی تلاش نمایند.
ب) در انقلاب اسلامی ایران سه رکن اصلی و مهم انقلاب یعنی ایدئولوژی، رهبری و مردم در حد کمال مطلوب حضور همزمان، هماهنگ داشت.2
پیوند ارکان اصلی انقلاب آن چنان عمیق به نظر میآید که تفکیک آنها امری است دشوار. به گفته شهید مطهری (ره) "اگر امام عنوان پیشوائی مذهبی و اسلامی را نمیداشت و اگر مردم ایران در عمق روحشان یک نوع آشنایی و انس و الفتی با اسلام نداشت و اگر عشقی که مردم ما با خاندان پیامبر دارند وجود نمیداشت، و اگر نبود که مردم حس کردند که این ندای پیامبر صلی الله علیه و آله و ندای حضرت علی علیه السلام و یا ندای امام حسین علیه السلام است که از دهان این مرد بیرون میآید محال بود نهضت و انقلابی به این وسعت در مملکت ما بوجود آید، رمز موفقیت رهبر در این بود که مبارزه را در قالب مفاهیم اسلامی به پیش برد. ایشان با ظلم مبارزه کرد، ولی مبارزه با ظلم را با معیارهای اسلامی مطرح کرد..."3
به قول "گراهام" رابطه مردم با روحانیت و رهبری از استحکام فراوانی بهرهمند است او مینویسد: "واقعیت امر این است که روحانیت (شیعه در ایران) در میان مردم زندگی نمود. و ارتباط بسیار نزدیکتری با آنها داشته و نتیجتاً از احساسات تودهها آگاهی بیشتری دارند مسجد جزء لاینفک زندگی مردم است و بازار مرکز زندگی عادی مردم. زمانی که روحانیت با سیاستهای دولت مخالفت کند، نظرات آنها دارای آن چنان مشروعیتی است که حتی در سختترین شرایط استبدادی مورد توجه مردم قرار میگیرد، و از طرف دیگر شبکه ارتباطی روحانیت و سیستم مسجد قدرت تماس با همة اقشار مردم را برای آنها فراهم میکند".4
در این میان، "امام خمینی به این علت رهبر بلامنازع و بلامعارض این نهضت شد که علاوه بر این که واقعاً شرایط و مزایای یک رهبر در فرد ایشان جمع بود، ایشان در مسیر فکری و روحی و نیازهای مردم ایران قرار داشت..."5
به بیان دیگر، درایت و تدبیر امام (ره) است که او را از دیگران ممتاز میسازد، چنانچه مقام معظم رهبری در توصیف حضرت امام راحل (ره) میگوید: "آنچه در زمامداران مختلف عالم، مایة امتیاز آنها میشد ـ تا آنجایی که من بررسی کردهام و به ذهنم رسیده ـ ما در امام مجتمع میدیدیم. او هم عاقل بود، هم دوراندیش بود، هم محتاط بود، هم دشمن شناس بود، هم به دوست اعتماد میکرد، هم ضربهای را که به دشمن وارد میکرد، ضربهی قاطع وارد میکرد. همه آن چیزهایی که برای یک انسان لازم است تا بتواند در جایگاه حساس و خطیری انجام وظیفه کند و خدا و وجدان خود را راضی کند، در این مرد جمع بود."6
در کفایت و درایت رهبری، وحدت و اتفاق ملی، و اعتقاد استوار دینی مردم ایران همین بس که پیروزی انقلاب اسلامی در شرایطی تحقق پیدا کرد که اوضاع و احوال داخلی و بینالمللی از نظر نظامی ـ سیاسی نه تنها مساعد برای چنین حرکتی نبود بلکه تلاشهای زیادی هم برای سرکوب کردن آن به عمل آمد. البته این خواست الهی بود نه اراده بشری7، ارادهای که مردم متدین ایران را یکپارچه در حمایت از اسلام و امام بسیج کرد.8
ویژگی ها و خصوصیات فردی امام (ره): هر چند وجود با برکت شخصیت عظمایی چون امام راحل (ره) با آن ویژگی ها و رهبری خاص ایشان خود یکی از خصوصیات انقلاب اسلامی است، به گونهای که انقلاب اسلامی، بی نام خمینی، در هیچ جای جهان شناخته شده نیست9. با این حال به برخی از مهمترین ویژگیهای شخصیتی امام اشاره میکنیم: "ایمان به غیب، معنویت و اخلاق، تواضع، ساده زیستی، نظم، عمل به تکلیف، عشق به شهادت، قاطعیت، سازش ناپذیری، اعتقاد به نقش مردم در مبارزه و ارتباط مستقیم داشتن با آنان صراحت لهجه، همدردی با مردم، شناخت افراد، اوضاع و جریانات، اعتقاد به سیاست نه شرقی و نه غربی توجه به محرومان، ارتباط با مسلمانان خارج از کشور و حساسیت داشتن در قبال سرنوشت جهان اسلام و امید به آینده" از خصوصیات برجستهی آن چهره ملکوتی است.10
شهید مطهری (ره) در این زمینه بیان جالبی دارد: "تحلیل ماهیت انقلاب اسلامی از تحلیل رهبری انقلاب جدا نیست، و این مسأله در ارتباط با مسأله خودیابی ملت، مطرح میشود. باید پرسید که چه شد امام خمینی رهبر مطلق شد... بیشک از جان گذشتگی و مبارزه خستگی ناپذیر با ظلم و ظالم و دفاع سرسختانه از مظلوم و صداقت و صراحت و شجاعت و سازش ناپذیری این رهبر در انتخاب او به مقام رهبری نقش داده است. امّا مطلب اساسی چیز دیگری است و آن اینکه ندای امام خمینی از قلب فرهنگ و از اعمال تاریخ و از ژرفای روح این ملت برمیخاست. مردمی که در طول چهارده قرن حماسه محمد، علی، زهرا، حسین، زینب، سلمان، ابوذر... و صدها هزار زن و مرد دیگر را شنیده بودند و این حماسهها با روحشان عجین شده بود. بار دیگر همان ندای آشنا را از حلقوم این مرد شنیدند، علی را و حسین را در چهره او دیدند و او را آئینه تمام نمای فرهنگ خود که تحقیر شده بود، تشخیص دادند."11
در یک جمعبندی میتوان گفت: عوامل پیروزی حرکت عظیم اسلامی در ایران، عبارتند از: "رهبری قاطع، وحدت جامع، و ایدئولوژی عالی اسلام" که در واقع ارکان انقلاب اسلامی را تشکیل میدهد لکن امام خمینی (ره) با ویژگیهای منحصر به فرد خویش، محبوب قلبها گردید لذا توانست با توجه به عنایات خدواند، انقلابی را رهبری کند که از آن می توان معجزه قرن یاد کرد.
1- مؤسسه فرهنگی قدر و ولایت، ویژگیهای انقلاب اسلامی، تهران، 1380.
2- مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، قم، انتشارات اسلامی، 1361.
3- اضافه بر اینها، منابع مذکور در پاورقیها جهت مطالعه بیشتر توصیه میشود.
پاورقی ها:
1 . رک . وصیتنامه سیاسی ـ الهی امام خمینی ... مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ 2، 1373، ص17.
2 . ر.ک. منوچهر محمدی، تحلیلی بر انقلاب اسلامی، (تهران، امیرکبیر، چاپ8، 1378)، ص 97 ـ 133.
3 . مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، (قم، انتشارات اسلامی، 1361)، ص40.
4 . Robert Craham, Iran: The Illusion of power, st. Martlins press, New york, 1980, p.218.
5 . به نقل از شهید مرتضی مطهری، پیشین، ص140، منوچهر محمدی، پیشین، ص 107.
6 . ویژگیهای انقلاب اسلامی، و راههای تداوم آن در آئینه نگاه مقام معظم رهبری، تهران، مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، 1380، ص123.
7 . امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ج22، ص192.
8 . برای مطالعه نقش مردم ر.ک. منوچهر محمدی، پیشین، ص100ـ108.
9 . صحیفه نور، مقدمه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
10 . ر.ک. سیدحمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران، افست، 1361، ج1، ص19 ـ 76، غلام علی رجایی، امام به روایت امام، بیجا، مؤسسه چاپ و نشر عروج، 1376.
11 . مرتضی مطهری، پیشین، ص93 ـ 94.
انقلاب شکوهمند اسلامی که دستاورد مجاهدت میلیونها انسان و خیل عظیمی از مردم خداجوی ایران و تقدیم نمودن هزاران شهید جاوید است ، اهمیت آن به قدری است که ارزیابی آن از عهده قلم و بیان والاتر و برتر است.1با این حساب بررسی عوامل پیروزی این حرکت عظیم تاریخی به عنوان یک پدیده اجتماعی با گسترة جهانی، ضرورت اساسی دارد زیرا شناسایی این عوامل از یک سو در شناخت ماهیت انقلاب اسلامی مؤثر است و از سوی دیگر در تداوم نهضت ما را یاری خواهد کرد.
برای درک علل پیروزی انقلاب اسلامی توجه به دو مسأله اساسی ضروری است:
الف) سابقه تاریخی مبارزات مردم ایران: مردم ایران در طول سده اخیر مبارزات پیگیری بر ضد نظام سیاسی حاکم به شیوه های اصلاحی انجام داده و اگر چه تجربه کافی در این زمینه کسب کردند ولی در عمل با شکست های تلخی روبرو شدند. نهضت مشروطیت که با هدف محدود کردن قدرت پادشاهان ایران انجام شد، نهضت تنباکو و ملی شدن صنعت نفت که به منظور قطع دست اجانب و بیگانگان صورت گرفت، در نهایت منجر به کودتای آمریکایی ـ انگلیسی 28 مرداد 1332 و تثبیت رژیم دیکتاتوری شاه و نفود روز افزون بیگانگان در سرنوشت جامعه ایرانی گردید. تجربیات تاریخی مزبور ثابت کرد، مادام که حرکت بنیادین و اساسی صورت نپذیرد، باز هم این تجربه تلخ تکرار خواهد شد و بقایای نظام پوسیده به شیوه دیگری همة دست آوردهای حرکت مردم را خواهد بلعید. بدین ترتیب گذشتهها عبرتی شد هم برای مردم و هم برای رهبری نهضت که باید با همة توان در راستای تحقق اهداف متعالی خویش در پرتو تحقق حکومت اسلامی تلاش نمایند.
ب) در انقلاب اسلامی ایران سه رکن اصلی و مهم انقلاب یعنی ایدئولوژی، رهبری و مردم در حد کمال مطلوب حضور همزمان، هماهنگ داشت.2
پیوند ارکان اصلی انقلاب آن چنان عمیق به نظر میآید که تفکیک آنها امری است دشوار. به گفته شهید مطهری (ره) "اگر امام عنوان پیشوائی مذهبی و اسلامی را نمیداشت و اگر مردم ایران در عمق روحشان یک نوع آشنایی و انس و الفتی با اسلام نداشت و اگر عشقی که مردم ما با خاندان پیامبر دارند وجود نمیداشت، و اگر نبود که مردم حس کردند که این ندای پیامبر صلی الله علیه و آله و ندای حضرت علی علیه السلام و یا ندای امام حسین علیه السلام است که از دهان این مرد بیرون میآید محال بود نهضت و انقلابی به این وسعت در مملکت ما بوجود آید، رمز موفقیت رهبر در این بود که مبارزه را در قالب مفاهیم اسلامی به پیش برد. ایشان با ظلم مبارزه کرد، ولی مبارزه با ظلم را با معیارهای اسلامی مطرح کرد..."3
به قول "گراهام" رابطه مردم با روحانیت و رهبری از استحکام فراوانی بهرهمند است او مینویسد: "واقعیت امر این است که روحانیت (شیعه در ایران) در میان مردم زندگی نمود. و ارتباط بسیار نزدیکتری با آنها داشته و نتیجتاً از احساسات تودهها آگاهی بیشتری دارند مسجد جزء لاینفک زندگی مردم است و بازار مرکز زندگی عادی مردم. زمانی که روحانیت با سیاستهای دولت مخالفت کند، نظرات آنها دارای آن چنان مشروعیتی است که حتی در سختترین شرایط استبدادی مورد توجه مردم قرار میگیرد، و از طرف دیگر شبکه ارتباطی روحانیت و سیستم مسجد قدرت تماس با همة اقشار مردم را برای آنها فراهم میکند".4
در این میان، "امام خمینی به این علت رهبر بلامنازع و بلامعارض این نهضت شد که علاوه بر این که واقعاً شرایط و مزایای یک رهبر در فرد ایشان جمع بود، ایشان در مسیر فکری و روحی و نیازهای مردم ایران قرار داشت..."5
به بیان دیگر، درایت و تدبیر امام (ره) است که او را از دیگران ممتاز میسازد، چنانچه مقام معظم رهبری در توصیف حضرت امام راحل (ره) میگوید: "آنچه در زمامداران مختلف عالم، مایة امتیاز آنها میشد ـ تا آنجایی که من بررسی کردهام و به ذهنم رسیده ـ ما در امام مجتمع میدیدیم. او هم عاقل بود، هم دوراندیش بود، هم محتاط بود، هم دشمن شناس بود، هم به دوست اعتماد میکرد، هم ضربهای را که به دشمن وارد میکرد، ضربهی قاطع وارد میکرد. همه آن چیزهایی که برای یک انسان لازم است تا بتواند در جایگاه حساس و خطیری انجام وظیفه کند و خدا و وجدان خود را راضی کند، در این مرد جمع بود."6
در کفایت و درایت رهبری، وحدت و اتفاق ملی، و اعتقاد استوار دینی مردم ایران همین بس که پیروزی انقلاب اسلامی در شرایطی تحقق پیدا کرد که اوضاع و احوال داخلی و بینالمللی از نظر نظامی ـ سیاسی نه تنها مساعد برای چنین حرکتی نبود بلکه تلاشهای زیادی هم برای سرکوب کردن آن به عمل آمد. البته این خواست الهی بود نه اراده بشری7، ارادهای که مردم متدین ایران را یکپارچه در حمایت از اسلام و امام بسیج کرد.8
ویژگی ها و خصوصیات فردی امام (ره): هر چند وجود با برکت شخصیت عظمایی چون امام راحل (ره) با آن ویژگی ها و رهبری خاص ایشان خود یکی از خصوصیات انقلاب اسلامی است، به گونهای که انقلاب اسلامی، بی نام خمینی، در هیچ جای جهان شناخته شده نیست9. با این حال به برخی از مهمترین ویژگیهای شخصیتی امام اشاره میکنیم: "ایمان به غیب، معنویت و اخلاق، تواضع، ساده زیستی، نظم، عمل به تکلیف، عشق به شهادت، قاطعیت، سازش ناپذیری، اعتقاد به نقش مردم در مبارزه و ارتباط مستقیم داشتن با آنان صراحت لهجه، همدردی با مردم، شناخت افراد، اوضاع و جریانات، اعتقاد به سیاست نه شرقی و نه غربی توجه به محرومان، ارتباط با مسلمانان خارج از کشور و حساسیت داشتن در قبال سرنوشت جهان اسلام و امید به آینده" از خصوصیات برجستهی آن چهره ملکوتی است.10
شهید مطهری (ره) در این زمینه بیان جالبی دارد: "تحلیل ماهیت انقلاب اسلامی از تحلیل رهبری انقلاب جدا نیست، و این مسأله در ارتباط با مسأله خودیابی ملت، مطرح میشود. باید پرسید که چه شد امام خمینی رهبر مطلق شد... بیشک از جان گذشتگی و مبارزه خستگی ناپذیر با ظلم و ظالم و دفاع سرسختانه از مظلوم و صداقت و صراحت و شجاعت و سازش ناپذیری این رهبر در انتخاب او به مقام رهبری نقش داده است. امّا مطلب اساسی چیز دیگری است و آن اینکه ندای امام خمینی از قلب فرهنگ و از اعمال تاریخ و از ژرفای روح این ملت برمیخاست. مردمی که در طول چهارده قرن حماسه محمد، علی، زهرا، حسین، زینب، سلمان، ابوذر... و صدها هزار زن و مرد دیگر را شنیده بودند و این حماسهها با روحشان عجین شده بود. بار دیگر همان ندای آشنا را از حلقوم این مرد شنیدند، علی را و حسین را در چهره او دیدند و او را آئینه تمام نمای فرهنگ خود که تحقیر شده بود، تشخیص دادند."11
در یک جمعبندی میتوان گفت: عوامل پیروزی حرکت عظیم اسلامی در ایران، عبارتند از: "رهبری قاطع، وحدت جامع، و ایدئولوژی عالی اسلام" که در واقع ارکان انقلاب اسلامی را تشکیل میدهد لکن امام خمینی (ره) با ویژگیهای منحصر به فرد خویش، محبوب قلبها گردید لذا توانست با توجه به عنایات خدواند، انقلابی را رهبری کند که از آن می توان معجزه قرن یاد کرد.
1- مؤسسه فرهنگی قدر و ولایت، ویژگیهای انقلاب اسلامی، تهران، 1380.
2- مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، قم، انتشارات اسلامی، 1361.
3- اضافه بر اینها، منابع مذکور در پاورقیها جهت مطالعه بیشتر توصیه میشود.
پاورقی ها:
1 . رک . وصیتنامه سیاسی ـ الهی امام خمینی ... مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ 2، 1373، ص17.
2 . ر.ک. منوچهر محمدی، تحلیلی بر انقلاب اسلامی، (تهران، امیرکبیر، چاپ8، 1378)، ص 97 ـ 133.
3 . مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، (قم، انتشارات اسلامی، 1361)، ص40.
4 . Robert Craham, Iran: The Illusion of power, st. Martlins press, New york, 1980, p.218.
5 . به نقل از شهید مرتضی مطهری، پیشین، ص140، منوچهر محمدی، پیشین، ص 107.
6 . ویژگیهای انقلاب اسلامی، و راههای تداوم آن در آئینه نگاه مقام معظم رهبری، تهران، مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، 1380، ص123.
7 . امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ج22، ص192.
8 . برای مطالعه نقش مردم ر.ک. منوچهر محمدی، پیشین، ص100ـ108.
9 . صحیفه نور، مقدمه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
10 . ر.ک. سیدحمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران، افست، 1361، ج1، ص19 ـ 76، غلام علی رجایی، امام به روایت امام، بیجا، مؤسسه چاپ و نشر عروج، 1376.
11 . مرتضی مطهری، پیشین، ص93 ـ 94.
