پرسش :
جوانان چه نقشی در شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی داشتند ؟
پاسخ :
قشر جوان در هر جامعهای به لحاظ برخورداری از توان، انرژی و استعدادهای فراوان قادر است، نقش تعیین کنندهای در آینده آن جامعه داشته باشد . جوانان در هر جامعهای سرمایه اصلی آن جامعه محسوب میگردند که میتوانند زمینههای رشد و پیشرفت آن جامعه را در عرصههای مختلف علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، هنری،ورزشی و... فراهم نمایند. در کشور ما نیز نسل جوان، سهم بزرگی از تحولات و پیشرفتهای کشور را بر عهده داشته و شاهد حضور جوانان در عرصههای مختلف از شکلگیری انقلاب گرفته تا پیروزی آن و پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده و هستیم. نوشتار حاضر کنکاشی است هر چند مختصر در خصوص نقش جوانان در شکلگیری و پیروزی انقلاب اسلامی، در بررسی و تحلیل این موضوع، نگاهی خواهیم داشت به نحوه برخورد رژیم گذشته با جوانان و ویژگیهای جوانان قبل از انقلاب تا درک صحیحی از چرایی حضور جوانان در شکل گیری انقلاب اسلامی و همراه شدن آنان با اهداف این انقلاب داشته باشیم سپس عرصهها و مراکز اصلی حضور جوانان و فعالیت آنان در شکل گیری انقلاب اسلامی را مورد ارزیابی قرار میدهیم و در پایان نقش جوانان در انقلاب اسلامی را از دیدگاه امام خمینی (ره) از نظر میگذرانیم.
جوانان و رژیم گذشته
جوانان در رژیم گذشته مورد بیمهری قرار گرفته و توانمندیها و تواناییهای آنان نادیده گرفته میشد. خلاقیت، نوآوری و... جایی در رژیم گذشته نداشت، دغدغه اصلی آن رژیم، حاکم ساختن فرهنگ غربی در کشور و گرایش به غرب تحت لوای رسیدن به تمدن و پیشرفت بود با چنین تفکری فرهنگ دینی و ملی مورد بی توجهی قرار گرفته و با ارزشها و باورهای دینی مقابله میشد و تلاش می گردید جوانان را با تشویق به فساد و مراکز فحشاء و دامن زدن به آن، نسبت به فرهنگ و سرنوشت کشور بیتفاوت نموده ، فکر و خلاقیت را از آنها گرفته و این عناصر سازنده کشور را به عناصری بیتأثیر و بیمصرف تبدیل سازند مرحوم امام در این باره فرمودند: «اصل برنامه این بوده است که جوانهای ما را به فساد بکشند برای اینکه مبادا یک قدرتی در مقابلشان قیام کند... اینها میخواستند هر فکری را که احتمال بدهند که این فکر در مقابل آنهاست از بین ببرند... مراکز فسادی که سرتاسر مملکت بود جوانها را مشغول میکرد به امور شهوانی که به کلی افکار را از دستشان میگرفت.»[1] «آنها بنا داشتند جوانهای ما را فاسد کنند تا اینکه بی تفاوت بشوند راجع به مسایل خودشان و هر قضیهای و هر بلایی سرشان بیاید... این جوان دیگر نمیتواند فکر بکند به این که سر مملکت چه آمده است.»[2] در چنین شرایطی نهضت اسلامی و آرمانهای بلند امام (ره) موجب آگاهی و بیداری جوانان شد، آنان هویت از دست رفته خویش را در این نهضت یافتند و امام (ره) به آنان شخصیت و هویت بخشید، آنان که میدیدند منابع سرشار کشور پیش چشمان ملت توسط اجانب به یغما برده شده و دولتمردان وقت تنها به فکر عیش و نوش خویش هستند و توجهی به کشور و مردم ندارند، سعادت و رهایی از چنگال ظلم و بیعدالتی را در آرمانهای بلند امام یافتند و نهضت اسلام خواهی و عدالت طلبی امام را با دل و جان همراهی کردند . به تعبیر زیبای شهید مطهری ندای امام خمینی (ره) از قلب فرهنگ و از اعماق تاریخ و از ژرفای روح این ملت بر میخاست، مردمی که در طول چهارده قرن حماسه محمد، علی، زهرا، حسین، زینب، سلمان، ابوذر... و صدها هزار زن و مرد دیگر را شنیده بودند و این حماسهها با روحشان عجین شده بود، بار دیگر همان ندای آشنا را از حلقوم این مرد شنیدند علی را و حسین را در چهره او دیدند او را آینه تمام نمای فرهنگ خود که تحقیر شده بود تشخیص دادند، امام چه کرد؟ او به مردم شخصیت داد، خود واقعی و هویت اسلامی آنها را به آنان بازگرداند، آنها را از حالت خودباختگی خارج کرد این بزرگترین هدیهای بود که رهبر به ملت داد او توانست ایمان از دست رفته مردم را به آنها بازگرداند و آنها را به خودشان مؤمن کند.»[3]
مراکز اصلی حضور جوانان در شکل گیری انقلاب اسلامی
سه مرکز عمده در روند انقلاب اسلامی نقش تعیین کنندهای داشتند، این مراکز که پایگاهها و کانونهای اصلی مبارزه و انقلاب بودند در تعمیق و گسترش آرمانها و شعارهای انقلاب اسلامی و پیشبرد نهضت تأثیر بسزایی داشتند و مراکز اصلی حضور جوانان در شکلگیری و پیروزی انقلاب اسلامی محسوب میشدند بگونهای که نام این مراکز تداعی کننده حضور پرشور جوانان و آمیخته با نام آنان بود. این سه مرکز عبارت بودند از مسجد، حوزه علمیه و دانشگاه که ما به صورت گذرا اشارهای خواهیم داشت به نقش جوانان در این مراکز، در پیشبرد اهداف انقلاب و به ثمر رساندن آن؛
الف) مساجد
مساجد یکی از مراکز و پایگاههای اصلی در روند شکلگیری انقلاب اسلامی بودند فعالیتهای مختلف مبارزین به ویژه جوانان در مساجد و نماز جماعت، سخنرانی،ارشاد و تبلیغ، تجهیز مبارزان انقلابی و اطلاع رسانی این نهاد مقدس را به عنوان اصلیترین پایگاه نهضت قرار داد و مسجد توانست نقش دیرینه خود را در صدر اسلام بازیابد.[4]
روحانیت مبارز در سنگر محراب و منبر به تبیین تفکر سیاسی اسلام و نشر اهداف نهضت و افشاگری در زمینه فجایع رژیم ستمشاهی و آثار شوم سلطه خارجی و توطئههای استکبار جهانی پرداخت و با بازگو کردن بیانیهها و اعلامیهها و سخنان رهبر انقلاب، آگاهی مردم به ویژه نسل جوان را نسبت به آرمانهای اسلامی و فجایع نظام ستمشاهی رشد و تعمیق بخشید. حضور جوانان در مساجد و ارتباط آنان با روحانیت مساجد را در متن مبارزات مردمی قرار داده بود . نیکی آرکدی نویسنده و محقق آمریکایی معتقد است «طبقه وسیعی از تحصیل کردهها، دانشجویان طبقه سیاسی جدید و تهیدستان شهری تحت تأثیر و سازماندهی مساجد ستون فقرات سیاست نوین مردمی را فراهم ساختند.»[5] حضور جوانان در مساجد و فعالیتهای مختلف مبارزاتی آنان و نقش محوری مساجد در پیشبرد اهداف نهضت اسلامی، موجبات نگرانی رژیم را فراهم نمود از این تلاش مینمود که با ترفندهای مختلف از جمله ایجاد پایگاههای موازی برای تجمع جوانان مثل سینماها کانونهای باصطلاح هنری و رواج فساد، دستگیری روحانیون و ائمه جماعات، تحت کنترل درآوردن برنامههای مساجد و نظارت شدید بر مساجد، شکستن حرمت مساجد و مسدود کردن و تعطیل نمودن مساجد و... در نقش مساجد خلل ایجاد نماید و آن را از محوریت مبارزات دور نموده و جوانان را از مساجد باز دارد[6] اما هیچ کدام از شگردهای رژیم نتوانست در جایگاه محوری مساجد تزلزلی ایجاد نماید و مساجد کماکان بعنوان پایگاه اصلی مبارزات ایفای نقش میکردند. روحانیون و ائمه جماعات در دوران انقلاب از مساجد برای سازماندهی و هدایت مبارزات مردمی، اطلاع رسانی و آگاهی بخشی به مردم به ویژه نسل جوان و... بهره میبردند و با تقسیم مناطق و پایگاه قرار دادن هر مسجد در آن منطقه حرکات نهضت را هماهنگ میکردند در تهران مسجد قبا مرکزیت این تشکیلات بود که تحت نظر شهید دکتر مفتح اداره میشد، مسجد جلیلی به امامت آیت الله مهدوی کنی، مسجد امیرالمؤمنین به امامت آیت الله موسوی اردبیلی، مسجد لرزاده به امامت حجت الاسلام عمید زنجانی، مسجد رستم آباد به امامت حجت الاسلام شاه آبادی (ره)، مسجد ارک، مسجد جاوید، مهدیه تهران و... از مراکز فعال تجمع و سازماندهی نیروها و چاپ و نشر اعلامیهها و نوارهای انقلابی بود حضور و فعالیت جوانان به این مراکز عبادی و سیاسی پویایی و رونق خاصی بخشیده بود به عنوان نمونه مسجد رستم آباد در شمیران از سال 1350 کانون مبارزه و تربیت جوانان بود و سازماندهی و رهبری گروه حزب الله در این مسجد انجام میشد.[7] همچنین در سایر شهرها مساجد کانون اصلی مبارزه و مرکزی برای حضور و فعالیت جوانان بوده و سازماندهی فعالیتهای مبارزاتی و گروههای مبارزه در این مراکز صورت میگرفت .[8]
حوزه علمیه و مدارس علوم دینی
یکی دیگر از عرصههای حضور جوانان در نهضت اسلامی حوزههای علمیه و مدارس علوم دینی بود که جوانان متدین و آگاه را در خود پرورش داده بود و آنان تحت هدایت و راهنمایی علمای بزرگ به مقابله و مبارزه با رژیم میپرداختند. حوزه با همه موجودیت خود از مراجع تقلید گرفته تا اساتید و طلاب جوان پشت سر رهبری نهضت قرار گرفت و حمایت بیدریغ خود را بنابر رسالت خویش نثار نهضت کرد. طلاب حوزه علمیه با ایجاد شبکههای ارتباطی مستقیم با اقشار و گروههای مختلف، پیام نهضت و رهبری آن را در سطح جامعه منتشر نمودند و نقش زیادی در پیشبرد اهداف نهضت ایفا کردند.»[9] «پایگاه اصلی طلاب جوان انقلابی در قم مدرسه فیضیه، حجتیه، خان، حقانی و مسجد امام حسن عسگری ـ علیه السّلام ـ بود که به مناسبتهای مختلف مورد تجاوز ساواک قرار میگرفت در این میان، مدرسه فیضیه پایگاه اصلی تلقی میشد و تا سال 54 که کاملاً تعطیل شد، هر از چندی مورد حمله نیروهای ساواک قرار میگرفت.»[10] در سایر شهرها نیز مدارس علمیه از کانونهای اصلی مبارزه محسوب میشدند در اینجا به نمونههایی از فعالیت طلاب جوان حوزه علمیه در پیوندی انقلاب اسلامی اشارهای گذرا خواهیم داشت؛
الف) در مقابله با «انقلاب سفید» و رفراندم رژیم، طلاب حوزههای علمیه و مدارس علوم دینی آنچنان حضور پرشوری داشتند که مأموران انتظامی در قم به مدرسه فیضیه حمله کرده و در صحن مدرسه به تیراندازی و مجروح کردن طلاب پرداختند و از رفت و آمد طلاب و روحانیون به خیابانها به شدت جلوگیری کرده، مدارس علوم اسلامی را در محاصره قرار داده و هیچ کس را نمیگذاشتند از مدرسه خارج شود[11] در تهران نیز بسیاری از روحانیون و طلاب و تعدادی از دانشجویان را دستگیر نمودند و مورد ضرب و شتم قرار دادند در مشهد نیز رژیم مجبور به محاصره مدارس علوم دینی و منازل علماء و مسجد گوهرشاد شد.[12]
ب) حمله‌رژیم به مدرسه فیضیه در دوم فروردین 42 و همزمان به مدرسه طالبیه تبریز[13] و به خاک و خون کشیدن روحانیون و طلاب جوان حاکی از نفرت رژیم از روحانیت و نقش محوری آنان در نهضت اسلامی بود که رژیم در تلاش بود با چنین حرکتی و با ایجاد رعب و وحشت آنان را از ادامه مبارزه باز دارد! غافل از اینکه چنین تلاشهای مذبوحانهای نه تنها راه بجایی نخواهد برد بلکه بر شور و هیجان مبارزات مردمی خواهد افزود کما اینکه به دنبال این جنایت موجی از اعتراضات و تظاهرات سراسر کشور را فرا گرفت.
ج) طرح اعزام طلاب به سربازی نیز از طرحهای رژیم بود که با هدف دور ساختن طلاب جوان از صحنه مبارزات انجام میگرفت و بیانگر نقش و تأثیر طلاب جوان در نهضت بود که رژیم را به هراس انداخته و اینگونه به مقابله با آن پرداخت اما سخنان امام (ره) موجب شد که ابتکار عمل از دست رژیم گرفته شود امام (ره) فرمودند: نگران نباشید تزلزل بخود راه ندهید و با کمال رشادت و سربلندی و روحی قوی بایستید شما هر کجا که باشید سربازان امام زمان (عج) میباشید و باید به وظیفه سربازی خود عمل نمایید، رسالت سنگینی که اکنون بر عهده دارید،روشن ساختن و آگاه کردن سربازان است. از نظر روحی و هم از نظر جسمی خود را قوی سازید.»[14] این رهنمود امام موجب شد که دامنه‌نهضت تا داخل پادگانهای نظامی نیز گسترش پیدا نماید و علی رغم محدودیتهایی که برای روحانیون و طلاب در محیط سربازی فراهم شده بود آنان به وظیفه ارشاد و تبلیغ خویش ادامه میدادند.
د) دستگیری امام (ره) و قیام خونین پانزده خرداد که منجر به اوج گیری نهضت مردمی شد نیز یکی از صحنههای حضور جوانان به ویژه طلاب علوم دینی در روند مبارزات بود، مبارزات ملت مسلمان ایران پس از قیام 15 خرداد بصورتی متشکلتر و منظمتر ادامه یافت و گروهها و اکیپهایی از تربیت یافتگان مکتب امام (ره) در تهران و بسیاری از شهرستانها تشکیل یافت که اکثراً از جوانان تشکیل شده بود و در پیشبرد آرمانها و منویات رهبر انقلاب و ادامه نهضت ایشان نقش بسزایی داشت جمعیتهای مؤتلفه اسلامی، مجمع روحانیون مجاهد و جبهه مسلمانان آزاد از جمله این گروهها هستند. در اصفهان نیز عدّهای از جوانان پرشور انقلابی با تشکیل اکیپهایی دست بکار مبارزات وسیع و گسترده ولی متشکل و منظمی شدند. اعلامیههای پی در پی این مبارزین پرشور و نیز تکثیر ، پخش و نشر اعلامیهها و نشریات حوزه علمیه قم (از جمله نشریه بعثت و فریاد) از طرف آنان، رژیم را سخت نگران ساخته بود.[15]
هـ) از دیگر برنامههای روحانیون جوان در جهت افشاگری توطئههای رژیم استفاده از مجالس و مراسماتی بود که از طرف مقامات برجسته حوزه به مناسبتهای مختلف تشکیل میشد. جوانان روحانی به طور پراکنده در مجالس مزبور شرکت میجستند و در پایان با شعار و صلوات و پخش اعلامیه حماسه میآفریدند و شور و هیجان تازهای در مردم ایجاد میکردند.[16]
د) انتشار نشریههایی مانند «فریاد»، «بعثت»، «انتقام» و... توسط روحانیون جوان نیز از اقدامات مؤثری بود که در راه انقلاب فکری اسلامی، روشنگری، افشاگری و پیشبرد آرمانهای مقدس امام خمینی (ره) نقش بسزایی داشتند.[17]
دانشگاه
دانشگاه یکی دیگر از عرصههای حضور جوانان در صحنههای مبارزات مردمی است و تاریخ انقلاب گویای حضور پرشور دانشجویان در نهضت اسلامی است بگونهای که دانشگاه را بعنوان یکی از مراکز و کانونهای اصلی مبارزه مطرح ساخت . بدون شک دانشجویان از پیشگامان و یکی از نیروهای اصلی انقلاب به شمار میآمدند به گونه ای که دانشگاههای کشور را به مرکزی برای مبارزات انقلابی تبدیل کرده بودند.»[18] در اینجا به گوشهای از فعالیتهای دانشجویان در جریان شکل گیری انقلاب اسلامی اشارهای گذرا خواهیم داشت؛
الف) پیوستن دانشجویان به نهضت اسلامی با مخالفت با لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی آغاز گردید. به دنبال تصویب این لایحه، دانشجویان دانشگاه تهران با انتشار اعلامیهای این لایحه را محکوم کردند و به دولت چنین اخطار نمودند. «... ما دانشجویان مسلمان دانشگاه تهران تا آخرین لحظه از این نهضت مقدس علیه استبداد و برای احیاء قرآن و قانون اساسی حمایت میکنیم و تا حصول پیروزی از پای نخواهیم نشست و خون خود را برای برقراری حکومت قرآن و قانون اساسی وقف نمودهایم.»[19] دانشجویان دانشگاه تهران با تشکیل میتینگ بزرگی به قم شتافته، در صحن مطهر، مسجد اعظم و منازل علمای قم به تظاهرات دست زدند و پشتیبانی خود را از خواستههای علمای اسلام اعلام داشتند.[20] اهمیت این اقدام دانشجویان آن وقت بیشتر آشکار میگردد که بدانیم بسیاری از باصطلاح روشنفکران و احزاب باصطلاح ملی موافقت خود را با لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی اعلام نموده بودند اما دانشجویان با کنار زدن آنها با پیروی از علماء به مخالفت با رژیم پرداختند.
ب) در مخالفت با انقلاب سفید و رفراندم رژیم دانشجویان همگام با مردم به مخالفت به رژیم پرداختند و به اعتراض و تظاهرات پرداختند و در دانشگاه تهران در مسجد دانشگاه اجتماع کردند که مأموران رژیم به آنها هجوم بردند و تعدادی از دانشجویان را دستگیر نمودند. عدّهای از چاقوکشان سازمان ضد امنیت در همین روز به دانشگاه یورش بردند و دانشجویان را مورد ضرب و شتم قرار دادند و وسایل دانشگاه را تخریب نمودند.[21] «موضع انقلابی دانشگاه بر ضد انقلاب سفید شاه آنچنان ضربهای به حیثیت سیاسی رژیم وارد ساخت که جاروجنجال و گرفتن و بستن و از تحصیلات محروم کردن دانشجویان هرگز آن را جبران نمیکرد و نتیجه دلخواه برای رژیم به بار نمیآورد.[22]
ج) تظاهرات دانشجویان در مراسم چهلم پهلوان تختی،به بازداشت و زندانی کردن دهها دانشجو توسط رژیم انجامید و در پی آن موجی از اعتراض و اعتصاب و خشونت دانشگاهها را فرا گرفت . دامنه تظاهرات به دبیرستانها نیز کشیده شد و دانشگاه تهران و دبیرستانهای مهم به مدت سه روز در محاصره پلیس بود . در شهرستانها نیز دانشجویان دانشگاههای اصفهان، تبریز و شیراز به پشتیبانی از دانشجویان تهران به اعتصاب و تظاهرات دست زدند که شدیدترین آن تظاهرات در دانشگاه شیراز بود که دانشجویان در محوطه دانشگاه دست به تحصن زده با کماندوهای مهاجم به زد و خورد پرداختند، رژیم شاه ناچار شد دانشگاه شیراز را برای مدتی نامعلوم تعطیل اعلام کند.[23]
د) رویارویی دانشجویان با طرح اسلام زدایی و گسترش فساد و فحشاء در دانشگاهها: هر چند رژیم شاه تلاش مینمود تا با اجرای برنامههای ضد فرهنگی، اسلام زدایی،فساد و فحشاء زمینه بیدینی و بیتفاوتی دانشجویان را فراهم سازد و آنان را نسبت به سرنوشت کشور بیتفاوت نموده و دانشگاه را به گورستانی بیروح تبدیل کند لیکن جوانان روشن ضمیری که در مکتب انسان ساز اسلام، درس دینداری آموخته بودند با تمام توان در برابر نقشههای ضد اسلامی رژیم ایستادگی کردند به عنوان نمونه در دانشگاه شیراز دانشجویان مسلمان با سیاست ترویج «آزادی جنسی» و اشاعه فحشاء و فساد به مبارزه برخاستند و به عنوان اعتراض به رواج دادن فساد و فحشاء در دانشگاه دست به تحصن زده و یک هفته شبانه روز در دانشگاه ماندند که مأموران رژیم وارد دانشگاه شده به دانشجویان یورش بردند و آنان را مورد ضرب و جرح قرار داده از دانشگاه بیرون کرده و شماری از آنان را بازداشت نمودند.[24] در این راستا میتوان به مخالفت دانشجویان با برگزاری جنبشهای 2500 ساله اشاره نمود.
هـ) واکنش دانشجویان به بازداشت امام خمینی و قیام پانزده خرداد؛ نخستین واکنش نسبت به بازداشت امام (ره) در دانشگاه تهران بروز کرد، دانشجویان به دنبال آگاهی از بازداشت امام (ره) کلاسهای درس را تعطیل و ضمن برگزاری تظاهراتی وسیع مردم را از بازداشت امام (ره) آگاه کردند . در نتیجه اعتراض دانشجویان مأموران رژیم، دانشگاه را محاصره کردند.[25] دانشگاههای دیگر کشور نیز شاهد اعتراض و تظاهرات دانشجویان بود.
د) مقابله دانشجویان با کنسرسیوم سرمایهگذاری آمریکا در ایران؛ در پی افشای نقشه رژیم برای اجرای کنسرسیوم سرمایهگذاری آمریکا در ایران مرحوم امام فرمودند «بر رجال سیاسی و دینی و جوانان مدارس دینی و دانشگاه و بر همه طبقات لازم است که قبل از اجرا شدن این واقعه و نتایج مرگ بار آن اعتراض کنند.»[26] دانشجویان متعهد دانشگاهها با دریافت کلام امام و اعلامیه حوزه علمیه قم و آگاهی از توطئه جدید شاه و آمریکا علیه اقتصاد ایران واکنشهایی در حد امکانات محدود از خود نشان دادند . پخش اعلامیه، اعتصاب و تظاهرات از جمله فعالیتهای دانشجویان مسلمان بود.[27]
ز) حرکتهای دانشجویی با وجود دسیسهها و نقشههای باز دارنده رژیم شاه هر روز بیشتر اوج گرفت و موج نوینی پدید آورد که رژیم را مجبور ساخت که دستور دهد که در تعطیلات تابستان از فرصت استفاده کرده، دانشجویان مبارز و به اصطلاح او «عناصر نامطلوب»را از دانشگاه بیرون کند . به دنبال این اقدام موج دستگیری،اخراج و اعزام به سربازی در دانشگاههای سراسر کشور بالا گرفت و شماری از بهترین جوانان کشور به جرم آزاد منشی و آزادیخواهی از تحصیل بازماندند و قربانی زورمداری و خودکامگی رژیم شاه شدند.[28]
این برخورد رژیم حاکی از نقش مهم دانشجویان در روند مبارزات مردمی بود که اینگونه رژیم را به وحشت انداخته بود.
ح) اوج فعالیتهای مذهبی دانشجویان طی سالهای 1352 ـ 1356 بوده است در شرایطی که حکومت سعی داشت دانشگاه را به محیطی فاقد انگیزههای مذهبی و اجتماعی تبدیل کند دانشجویان با تشکیل انجمنهای اسلامی و ایجاد کتابخانههای اسلامی سعی در ترویج هر چه بیشتر اندیشههای مذهبی در دانشگاهها داشتند بطوری که موفقیت دانشجویان موجب شد که رژیم در شهریور 1356 تمام کتابخانههای اسلامی دانشگاهها را تعطیل نماید.[29]
ط) سیزده آبان 1357 و تظاهرات دانشجویان و دانش آموزان و کشتار آنان توسط رژیم را میتوان نقطه عطفی در حرکتهای دانشجویی دانست که نشان ضعف رژیم و ناکامی آن در برابر مبارزات دانشجویی و بیانگر نقش مهم دانشجویان در نهضت مردمی بود.
ی) تشکلهای دانشجویان خارج از کشور نیز از کانونهای مبارزه دانشجویی محسوب میشد که در مراحل مختلف از نهضت مردمی و مبارزات دانشجویان حمایت نموده و از اعمال رژیم و سیاستهای آن ابراز انزجار مینمودند . مرحوم امام نیز به این گروهها توجه ویژهای داشته و آنها را هدایت مینمودند. تشکل دانشجویان پارسی زبان در آمریکا و کانادا نمونهای از این تشکلهاست مرحوم امام در نامهای به این دانشجویان فرمودند: شما جوانان تحصیل کرده در هر جا هستید وظایف خطیری دارید، وظیفه دفاع از اسلام که به عهده هر فرد مسلم است، وظیفه دفاع از میهن و استقلال آن که از وظایف حتمیه اسلامی است وظیفه شناساندن اسلام بزرگ به جوامع بشری چه از ناحیه طرز حکومت و بسط عدالت آن و چه از ناحیه رفتار والی مسلمین با ملت...»[30]
همراهی جوانان با روحانیت و پیروی از مرحوم امام عامل اصلی پیشبرد نهضت اسلامی بود با وجود فعالیت گروههای سیاسی و گرایشهای متفاوت در جامعه مردم به ویژه نسل جوان در طول مبارزات خود بدون اعتنا به این گروهها و گرایشات یکپارچه و منسجم،رهبری روحانیت را پذیرفته و اسلام را هدف اصلی خویش قرار دادند اسلام تنها چیزی بود که این یکپارچگی را بوجود آورد، و جز این، اگر شعار و شعور دیگر حاکم بود،بیشک به این وحدت لطمه وارد میآورد و به اختلاف نظر میکشاند.
نقش جوانان در پیروزی انقلاب اسلامی از دیدگاه امام خمینی (ره)
مرحوم امام خمینی ره پیروزی انقلاب اسلامی را مرهون فداکاریها و از خودگذشتگی جوانان میدانستند و در این مورد فرمودند: جوانان دانشگاهی، جوانان مدارس قدیم،جوانان بازاری، عشایر محترم این طبقه بودند که با قیام خود رژیم منحوس را به عقب نشاندند و دست جهانخواران را از مملکت قطع کردند.»[31]
«شما جوانان با قدرت ایمان این نهضت را تا اینجا آوردید و به پیروزی رساندید، این قدرت ایمان را حفظ کنید.»[32] «درود خدا بر شما ملت بزرگ ایران و شما جوانان غیور هوشمند با همت والای شما جوانان در تمام اقشار ایران، این نهضت به این مرتبه رسید، همت والای شما بود که پیروز شدیم و ریشه فساد را از ایران تا حدودی بیرون آوردیم و ان شاء الله از این به بعد هم با همت والای شما جوانان تتمه این ریشه فساد از بیخ و بن کنده خواهد شد.»[33]
بدون شک جوانان همانگونه که در پیروزی انقلاب اسلامی و شکل گیری آن نقش بسزایی داشتند در تداوم انقلاب اسلامی و تثبیت آن نیز دارای نقش محوری هستند و همراهی آنان تضمینی برای آینده انقلاب اسلامی و پیشبرد اهداف آن در تمام زمینهها خواهد بود همانطوری که پس از انقلاب، در طول جنگ تحمیلی حضور جوانان و فداکاری آنان توطئه دشمنان را خنثی نمود و در عرصههای علمی نیز پس از جنگ در سازندگی کشور نقش جوانان نقشی بیبدیل بوده است . از این رو توجه جدی به جوانان و فراهم نمودن زمینههای پیشرفت همه جانبه‌آنان تضمینی برای پیشرفت انقلاب اسلامی و تحقق اهداف آن است و بدون همراهی جوانان دستیابی به اهداف انقلاب اسلامی امکان پذیر نخواهد بود بنابراین شناخت آسیبهایی که متوجه جوانان است و برطرف کردن آن باید از اولویتهای نظام و دغدغه اصلی مسئولان باشد.
پاورقی ها:
[1] . صحیفه نور، ج 7، ص 269.
[2] صحیفه نور،ج 9 ص 138.
[3] مطهری، مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران،انتشارات صدرا، چاپ چهارم، 1368،ص 119 و 120
[4] میزبانی، مهناز، صدری، منیژه، نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382 ص 11.
[5] آر، کدی، نیکی، بررسی تطبیقی انقلاب مشروطیت و انقلاب اسلامی، ترجمه حسینعلی نوذری، روزنامه ایران، 18/6/75.
[6] میزبانی، مهناز، صدری، منیژه، نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، پیشین، ص 69 تا 141 (متن اسناد تلاش رژیم برای به انزوا کشیدن مساجد و دور کردن جوانان و گزارشهای ساواک از فعالیتهای مساجد مختلف).
[7] میزبانی، مهناز، صدری، منیژه، نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، پیشین، ص 45 ـ47.
[8] ر. ک: نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، پیشین، اسناد ساواک، ص 69 تا 141.
[9] عمید زنجانی، عباسعلی، گزیده انقلاب اسلامی و ریشههای آن، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376، ص 24 و 25.
[10] جعفریان، رسول،جریانها و جنبشهای مذهبی ـ سیاسی ایران سالهای 1320 ـ 1357، تهران مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1381، ص 149.
[11] روحانی، سید حمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی (ره) ، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1376، ج 1، ص 250 و 251.
[12] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 267 و 268.
[13] روحانی،سید حمید، پیشین، ج 1، ص 334 ـ371
[14] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 405 و 406
[15] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 613
[16] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 777.
[17] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 623 و 779.
[18] بایمت اُف، لقمان، انقلاب اسلامی از دیدگاه محققان شوروی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382، ص 90.
[19] میزبانی،مهناز،صدری منیژه، نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران:مرکز اسناد انقلاب اسلامی،1383، ص 242.
[20] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 182.
[21] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 244 و 245 و ج 2،ص 899 تا 916.
[22] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 2، ص 916.
[23] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 2، ص 455
[24] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 2، ص 456.
[25] میزبانی،مهناز،صدری منیژه، نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی 1383 ، ص 247.
[26] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 2، ص 877.
[27] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 2، ص 895 تا 896.
[28] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 2، ص 735 تا 741.
[29] میزبانی،مهناز،صدری منیژه، نقش مساجد و دانشگاهها در انقلاب اسلامی، پیشین، ص 253 و 254.
[30] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 3، ص 812.
[31] صحیفه نور، ج 6،ص 189.
[32] صحیفه نور، ج 8، ص 217.
[33] صحیفه نور، ج 5،ص 253.
قشر جوان در هر جامعهای به لحاظ برخورداری از توان، انرژی و استعدادهای فراوان قادر است، نقش تعیین کنندهای در آینده آن جامعه داشته باشد . جوانان در هر جامعهای سرمایه اصلی آن جامعه محسوب میگردند که میتوانند زمینههای رشد و پیشرفت آن جامعه را در عرصههای مختلف علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، هنری،ورزشی و... فراهم نمایند. در کشور ما نیز نسل جوان، سهم بزرگی از تحولات و پیشرفتهای کشور را بر عهده داشته و شاهد حضور جوانان در عرصههای مختلف از شکلگیری انقلاب گرفته تا پیروزی آن و پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده و هستیم. نوشتار حاضر کنکاشی است هر چند مختصر در خصوص نقش جوانان در شکلگیری و پیروزی انقلاب اسلامی، در بررسی و تحلیل این موضوع، نگاهی خواهیم داشت به نحوه برخورد رژیم گذشته با جوانان و ویژگیهای جوانان قبل از انقلاب تا درک صحیحی از چرایی حضور جوانان در شکل گیری انقلاب اسلامی و همراه شدن آنان با اهداف این انقلاب داشته باشیم سپس عرصهها و مراکز اصلی حضور جوانان و فعالیت آنان در شکل گیری انقلاب اسلامی را مورد ارزیابی قرار میدهیم و در پایان نقش جوانان در انقلاب اسلامی را از دیدگاه امام خمینی (ره) از نظر میگذرانیم.
جوانان و رژیم گذشته
جوانان در رژیم گذشته مورد بیمهری قرار گرفته و توانمندیها و تواناییهای آنان نادیده گرفته میشد. خلاقیت، نوآوری و... جایی در رژیم گذشته نداشت، دغدغه اصلی آن رژیم، حاکم ساختن فرهنگ غربی در کشور و گرایش به غرب تحت لوای رسیدن به تمدن و پیشرفت بود با چنین تفکری فرهنگ دینی و ملی مورد بی توجهی قرار گرفته و با ارزشها و باورهای دینی مقابله میشد و تلاش می گردید جوانان را با تشویق به فساد و مراکز فحشاء و دامن زدن به آن، نسبت به فرهنگ و سرنوشت کشور بیتفاوت نموده ، فکر و خلاقیت را از آنها گرفته و این عناصر سازنده کشور را به عناصری بیتأثیر و بیمصرف تبدیل سازند مرحوم امام در این باره فرمودند: «اصل برنامه این بوده است که جوانهای ما را به فساد بکشند برای اینکه مبادا یک قدرتی در مقابلشان قیام کند... اینها میخواستند هر فکری را که احتمال بدهند که این فکر در مقابل آنهاست از بین ببرند... مراکز فسادی که سرتاسر مملکت بود جوانها را مشغول میکرد به امور شهوانی که به کلی افکار را از دستشان میگرفت.»[1] «آنها بنا داشتند جوانهای ما را فاسد کنند تا اینکه بی تفاوت بشوند راجع به مسایل خودشان و هر قضیهای و هر بلایی سرشان بیاید... این جوان دیگر نمیتواند فکر بکند به این که سر مملکت چه آمده است.»[2] در چنین شرایطی نهضت اسلامی و آرمانهای بلند امام (ره) موجب آگاهی و بیداری جوانان شد، آنان هویت از دست رفته خویش را در این نهضت یافتند و امام (ره) به آنان شخصیت و هویت بخشید، آنان که میدیدند منابع سرشار کشور پیش چشمان ملت توسط اجانب به یغما برده شده و دولتمردان وقت تنها به فکر عیش و نوش خویش هستند و توجهی به کشور و مردم ندارند، سعادت و رهایی از چنگال ظلم و بیعدالتی را در آرمانهای بلند امام یافتند و نهضت اسلام خواهی و عدالت طلبی امام را با دل و جان همراهی کردند . به تعبیر زیبای شهید مطهری ندای امام خمینی (ره) از قلب فرهنگ و از اعماق تاریخ و از ژرفای روح این ملت بر میخاست، مردمی که در طول چهارده قرن حماسه محمد، علی، زهرا، حسین، زینب، سلمان، ابوذر... و صدها هزار زن و مرد دیگر را شنیده بودند و این حماسهها با روحشان عجین شده بود، بار دیگر همان ندای آشنا را از حلقوم این مرد شنیدند علی را و حسین را در چهره او دیدند او را آینه تمام نمای فرهنگ خود که تحقیر شده بود تشخیص دادند، امام چه کرد؟ او به مردم شخصیت داد، خود واقعی و هویت اسلامی آنها را به آنان بازگرداند، آنها را از حالت خودباختگی خارج کرد این بزرگترین هدیهای بود که رهبر به ملت داد او توانست ایمان از دست رفته مردم را به آنها بازگرداند و آنها را به خودشان مؤمن کند.»[3]
مراکز اصلی حضور جوانان در شکل گیری انقلاب اسلامی
سه مرکز عمده در روند انقلاب اسلامی نقش تعیین کنندهای داشتند، این مراکز که پایگاهها و کانونهای اصلی مبارزه و انقلاب بودند در تعمیق و گسترش آرمانها و شعارهای انقلاب اسلامی و پیشبرد نهضت تأثیر بسزایی داشتند و مراکز اصلی حضور جوانان در شکلگیری و پیروزی انقلاب اسلامی محسوب میشدند بگونهای که نام این مراکز تداعی کننده حضور پرشور جوانان و آمیخته با نام آنان بود. این سه مرکز عبارت بودند از مسجد، حوزه علمیه و دانشگاه که ما به صورت گذرا اشارهای خواهیم داشت به نقش جوانان در این مراکز، در پیشبرد اهداف انقلاب و به ثمر رساندن آن؛
الف) مساجد
مساجد یکی از مراکز و پایگاههای اصلی در روند شکلگیری انقلاب اسلامی بودند فعالیتهای مختلف مبارزین به ویژه جوانان در مساجد و نماز جماعت، سخنرانی،ارشاد و تبلیغ، تجهیز مبارزان انقلابی و اطلاع رسانی این نهاد مقدس را به عنوان اصلیترین پایگاه نهضت قرار داد و مسجد توانست نقش دیرینه خود را در صدر اسلام بازیابد.[4]
روحانیت مبارز در سنگر محراب و منبر به تبیین تفکر سیاسی اسلام و نشر اهداف نهضت و افشاگری در زمینه فجایع رژیم ستمشاهی و آثار شوم سلطه خارجی و توطئههای استکبار جهانی پرداخت و با بازگو کردن بیانیهها و اعلامیهها و سخنان رهبر انقلاب، آگاهی مردم به ویژه نسل جوان را نسبت به آرمانهای اسلامی و فجایع نظام ستمشاهی رشد و تعمیق بخشید. حضور جوانان در مساجد و ارتباط آنان با روحانیت مساجد را در متن مبارزات مردمی قرار داده بود . نیکی آرکدی نویسنده و محقق آمریکایی معتقد است «طبقه وسیعی از تحصیل کردهها، دانشجویان طبقه سیاسی جدید و تهیدستان شهری تحت تأثیر و سازماندهی مساجد ستون فقرات سیاست نوین مردمی را فراهم ساختند.»[5] حضور جوانان در مساجد و فعالیتهای مختلف مبارزاتی آنان و نقش محوری مساجد در پیشبرد اهداف نهضت اسلامی، موجبات نگرانی رژیم را فراهم نمود از این تلاش مینمود که با ترفندهای مختلف از جمله ایجاد پایگاههای موازی برای تجمع جوانان مثل سینماها کانونهای باصطلاح هنری و رواج فساد، دستگیری روحانیون و ائمه جماعات، تحت کنترل درآوردن برنامههای مساجد و نظارت شدید بر مساجد، شکستن حرمت مساجد و مسدود کردن و تعطیل نمودن مساجد و... در نقش مساجد خلل ایجاد نماید و آن را از محوریت مبارزات دور نموده و جوانان را از مساجد باز دارد[6] اما هیچ کدام از شگردهای رژیم نتوانست در جایگاه محوری مساجد تزلزلی ایجاد نماید و مساجد کماکان بعنوان پایگاه اصلی مبارزات ایفای نقش میکردند. روحانیون و ائمه جماعات در دوران انقلاب از مساجد برای سازماندهی و هدایت مبارزات مردمی، اطلاع رسانی و آگاهی بخشی به مردم به ویژه نسل جوان و... بهره میبردند و با تقسیم مناطق و پایگاه قرار دادن هر مسجد در آن منطقه حرکات نهضت را هماهنگ میکردند در تهران مسجد قبا مرکزیت این تشکیلات بود که تحت نظر شهید دکتر مفتح اداره میشد، مسجد جلیلی به امامت آیت الله مهدوی کنی، مسجد امیرالمؤمنین به امامت آیت الله موسوی اردبیلی، مسجد لرزاده به امامت حجت الاسلام عمید زنجانی، مسجد رستم آباد به امامت حجت الاسلام شاه آبادی (ره)، مسجد ارک، مسجد جاوید، مهدیه تهران و... از مراکز فعال تجمع و سازماندهی نیروها و چاپ و نشر اعلامیهها و نوارهای انقلابی بود حضور و فعالیت جوانان به این مراکز عبادی و سیاسی پویایی و رونق خاصی بخشیده بود به عنوان نمونه مسجد رستم آباد در شمیران از سال 1350 کانون مبارزه و تربیت جوانان بود و سازماندهی و رهبری گروه حزب الله در این مسجد انجام میشد.[7] همچنین در سایر شهرها مساجد کانون اصلی مبارزه و مرکزی برای حضور و فعالیت جوانان بوده و سازماندهی فعالیتهای مبارزاتی و گروههای مبارزه در این مراکز صورت میگرفت .[8]
حوزه علمیه و مدارس علوم دینی
یکی دیگر از عرصههای حضور جوانان در نهضت اسلامی حوزههای علمیه و مدارس علوم دینی بود که جوانان متدین و آگاه را در خود پرورش داده بود و آنان تحت هدایت و راهنمایی علمای بزرگ به مقابله و مبارزه با رژیم میپرداختند. حوزه با همه موجودیت خود از مراجع تقلید گرفته تا اساتید و طلاب جوان پشت سر رهبری نهضت قرار گرفت و حمایت بیدریغ خود را بنابر رسالت خویش نثار نهضت کرد. طلاب حوزه علمیه با ایجاد شبکههای ارتباطی مستقیم با اقشار و گروههای مختلف، پیام نهضت و رهبری آن را در سطح جامعه منتشر نمودند و نقش زیادی در پیشبرد اهداف نهضت ایفا کردند.»[9] «پایگاه اصلی طلاب جوان انقلابی در قم مدرسه فیضیه، حجتیه، خان، حقانی و مسجد امام حسن عسگری ـ علیه السّلام ـ بود که به مناسبتهای مختلف مورد تجاوز ساواک قرار میگرفت در این میان، مدرسه فیضیه پایگاه اصلی تلقی میشد و تا سال 54 که کاملاً تعطیل شد، هر از چندی مورد حمله نیروهای ساواک قرار میگرفت.»[10] در سایر شهرها نیز مدارس علمیه از کانونهای اصلی مبارزه محسوب میشدند در اینجا به نمونههایی از فعالیت طلاب جوان حوزه علمیه در پیوندی انقلاب اسلامی اشارهای گذرا خواهیم داشت؛
الف) در مقابله با «انقلاب سفید» و رفراندم رژیم، طلاب حوزههای علمیه و مدارس علوم دینی آنچنان حضور پرشوری داشتند که مأموران انتظامی در قم به مدرسه فیضیه حمله کرده و در صحن مدرسه به تیراندازی و مجروح کردن طلاب پرداختند و از رفت و آمد طلاب و روحانیون به خیابانها به شدت جلوگیری کرده، مدارس علوم اسلامی را در محاصره قرار داده و هیچ کس را نمیگذاشتند از مدرسه خارج شود[11] در تهران نیز بسیاری از روحانیون و طلاب و تعدادی از دانشجویان را دستگیر نمودند و مورد ضرب و شتم قرار دادند در مشهد نیز رژیم مجبور به محاصره مدارس علوم دینی و منازل علماء و مسجد گوهرشاد شد.[12]
ب) حمله‌رژیم به مدرسه فیضیه در دوم فروردین 42 و همزمان به مدرسه طالبیه تبریز[13] و به خاک و خون کشیدن روحانیون و طلاب جوان حاکی از نفرت رژیم از روحانیت و نقش محوری آنان در نهضت اسلامی بود که رژیم در تلاش بود با چنین حرکتی و با ایجاد رعب و وحشت آنان را از ادامه مبارزه باز دارد! غافل از اینکه چنین تلاشهای مذبوحانهای نه تنها راه بجایی نخواهد برد بلکه بر شور و هیجان مبارزات مردمی خواهد افزود کما اینکه به دنبال این جنایت موجی از اعتراضات و تظاهرات سراسر کشور را فرا گرفت.
ج) طرح اعزام طلاب به سربازی نیز از طرحهای رژیم بود که با هدف دور ساختن طلاب جوان از صحنه مبارزات انجام میگرفت و بیانگر نقش و تأثیر طلاب جوان در نهضت بود که رژیم را به هراس انداخته و اینگونه به مقابله با آن پرداخت اما سخنان امام (ره) موجب شد که ابتکار عمل از دست رژیم گرفته شود امام (ره) فرمودند: نگران نباشید تزلزل بخود راه ندهید و با کمال رشادت و سربلندی و روحی قوی بایستید شما هر کجا که باشید سربازان امام زمان (عج) میباشید و باید به وظیفه سربازی خود عمل نمایید، رسالت سنگینی که اکنون بر عهده دارید،روشن ساختن و آگاه کردن سربازان است. از نظر روحی و هم از نظر جسمی خود را قوی سازید.»[14] این رهنمود امام موجب شد که دامنه‌نهضت تا داخل پادگانهای نظامی نیز گسترش پیدا نماید و علی رغم محدودیتهایی که برای روحانیون و طلاب در محیط سربازی فراهم شده بود آنان به وظیفه ارشاد و تبلیغ خویش ادامه میدادند.
د) دستگیری امام (ره) و قیام خونین پانزده خرداد که منجر به اوج گیری نهضت مردمی شد نیز یکی از صحنههای حضور جوانان به ویژه طلاب علوم دینی در روند مبارزات بود، مبارزات ملت مسلمان ایران پس از قیام 15 خرداد بصورتی متشکلتر و منظمتر ادامه یافت و گروهها و اکیپهایی از تربیت یافتگان مکتب امام (ره) در تهران و بسیاری از شهرستانها تشکیل یافت که اکثراً از جوانان تشکیل شده بود و در پیشبرد آرمانها و منویات رهبر انقلاب و ادامه نهضت ایشان نقش بسزایی داشت جمعیتهای مؤتلفه اسلامی، مجمع روحانیون مجاهد و جبهه مسلمانان آزاد از جمله این گروهها هستند. در اصفهان نیز عدّهای از جوانان پرشور انقلابی با تشکیل اکیپهایی دست بکار مبارزات وسیع و گسترده ولی متشکل و منظمی شدند. اعلامیههای پی در پی این مبارزین پرشور و نیز تکثیر ، پخش و نشر اعلامیهها و نشریات حوزه علمیه قم (از جمله نشریه بعثت و فریاد) از طرف آنان، رژیم را سخت نگران ساخته بود.[15]
هـ) از دیگر برنامههای روحانیون جوان در جهت افشاگری توطئههای رژیم استفاده از مجالس و مراسماتی بود که از طرف مقامات برجسته حوزه به مناسبتهای مختلف تشکیل میشد. جوانان روحانی به طور پراکنده در مجالس مزبور شرکت میجستند و در پایان با شعار و صلوات و پخش اعلامیه حماسه میآفریدند و شور و هیجان تازهای در مردم ایجاد میکردند.[16]
د) انتشار نشریههایی مانند «فریاد»، «بعثت»، «انتقام» و... توسط روحانیون جوان نیز از اقدامات مؤثری بود که در راه انقلاب فکری اسلامی، روشنگری، افشاگری و پیشبرد آرمانهای مقدس امام خمینی (ره) نقش بسزایی داشتند.[17]
دانشگاه
دانشگاه یکی دیگر از عرصههای حضور جوانان در صحنههای مبارزات مردمی است و تاریخ انقلاب گویای حضور پرشور دانشجویان در نهضت اسلامی است بگونهای که دانشگاه را بعنوان یکی از مراکز و کانونهای اصلی مبارزه مطرح ساخت . بدون شک دانشجویان از پیشگامان و یکی از نیروهای اصلی انقلاب به شمار میآمدند به گونه ای که دانشگاههای کشور را به مرکزی برای مبارزات انقلابی تبدیل کرده بودند.»[18] در اینجا به گوشهای از فعالیتهای دانشجویان در جریان شکل گیری انقلاب اسلامی اشارهای گذرا خواهیم داشت؛
الف) پیوستن دانشجویان به نهضت اسلامی با مخالفت با لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی آغاز گردید. به دنبال تصویب این لایحه، دانشجویان دانشگاه تهران با انتشار اعلامیهای این لایحه را محکوم کردند و به دولت چنین اخطار نمودند. «... ما دانشجویان مسلمان دانشگاه تهران تا آخرین لحظه از این نهضت مقدس علیه استبداد و برای احیاء قرآن و قانون اساسی حمایت میکنیم و تا حصول پیروزی از پای نخواهیم نشست و خون خود را برای برقراری حکومت قرآن و قانون اساسی وقف نمودهایم.»[19] دانشجویان دانشگاه تهران با تشکیل میتینگ بزرگی به قم شتافته، در صحن مطهر، مسجد اعظم و منازل علمای قم به تظاهرات دست زدند و پشتیبانی خود را از خواستههای علمای اسلام اعلام داشتند.[20] اهمیت این اقدام دانشجویان آن وقت بیشتر آشکار میگردد که بدانیم بسیاری از باصطلاح روشنفکران و احزاب باصطلاح ملی موافقت خود را با لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی اعلام نموده بودند اما دانشجویان با کنار زدن آنها با پیروی از علماء به مخالفت با رژیم پرداختند.
ب) در مخالفت با انقلاب سفید و رفراندم رژیم دانشجویان همگام با مردم به مخالفت به رژیم پرداختند و به اعتراض و تظاهرات پرداختند و در دانشگاه تهران در مسجد دانشگاه اجتماع کردند که مأموران رژیم به آنها هجوم بردند و تعدادی از دانشجویان را دستگیر نمودند. عدّهای از چاقوکشان سازمان ضد امنیت در همین روز به دانشگاه یورش بردند و دانشجویان را مورد ضرب و شتم قرار دادند و وسایل دانشگاه را تخریب نمودند.[21] «موضع انقلابی دانشگاه بر ضد انقلاب سفید شاه آنچنان ضربهای به حیثیت سیاسی رژیم وارد ساخت که جاروجنجال و گرفتن و بستن و از تحصیلات محروم کردن دانشجویان هرگز آن را جبران نمیکرد و نتیجه دلخواه برای رژیم به بار نمیآورد.[22]
ج) تظاهرات دانشجویان در مراسم چهلم پهلوان تختی،به بازداشت و زندانی کردن دهها دانشجو توسط رژیم انجامید و در پی آن موجی از اعتراض و اعتصاب و خشونت دانشگاهها را فرا گرفت . دامنه تظاهرات به دبیرستانها نیز کشیده شد و دانشگاه تهران و دبیرستانهای مهم به مدت سه روز در محاصره پلیس بود . در شهرستانها نیز دانشجویان دانشگاههای اصفهان، تبریز و شیراز به پشتیبانی از دانشجویان تهران به اعتصاب و تظاهرات دست زدند که شدیدترین آن تظاهرات در دانشگاه شیراز بود که دانشجویان در محوطه دانشگاه دست به تحصن زده با کماندوهای مهاجم به زد و خورد پرداختند، رژیم شاه ناچار شد دانشگاه شیراز را برای مدتی نامعلوم تعطیل اعلام کند.[23]
د) رویارویی دانشجویان با طرح اسلام زدایی و گسترش فساد و فحشاء در دانشگاهها: هر چند رژیم شاه تلاش مینمود تا با اجرای برنامههای ضد فرهنگی، اسلام زدایی،فساد و فحشاء زمینه بیدینی و بیتفاوتی دانشجویان را فراهم سازد و آنان را نسبت به سرنوشت کشور بیتفاوت نموده و دانشگاه را به گورستانی بیروح تبدیل کند لیکن جوانان روشن ضمیری که در مکتب انسان ساز اسلام، درس دینداری آموخته بودند با تمام توان در برابر نقشههای ضد اسلامی رژیم ایستادگی کردند به عنوان نمونه در دانشگاه شیراز دانشجویان مسلمان با سیاست ترویج «آزادی جنسی» و اشاعه فحشاء و فساد به مبارزه برخاستند و به عنوان اعتراض به رواج دادن فساد و فحشاء در دانشگاه دست به تحصن زده و یک هفته شبانه روز در دانشگاه ماندند که مأموران رژیم وارد دانشگاه شده به دانشجویان یورش بردند و آنان را مورد ضرب و جرح قرار داده از دانشگاه بیرون کرده و شماری از آنان را بازداشت نمودند.[24] در این راستا میتوان به مخالفت دانشجویان با برگزاری جنبشهای 2500 ساله اشاره نمود.
هـ) واکنش دانشجویان به بازداشت امام خمینی و قیام پانزده خرداد؛ نخستین واکنش نسبت به بازداشت امام (ره) در دانشگاه تهران بروز کرد، دانشجویان به دنبال آگاهی از بازداشت امام (ره) کلاسهای درس را تعطیل و ضمن برگزاری تظاهراتی وسیع مردم را از بازداشت امام (ره) آگاه کردند . در نتیجه اعتراض دانشجویان مأموران رژیم، دانشگاه را محاصره کردند.[25] دانشگاههای دیگر کشور نیز شاهد اعتراض و تظاهرات دانشجویان بود.
د) مقابله دانشجویان با کنسرسیوم سرمایهگذاری آمریکا در ایران؛ در پی افشای نقشه رژیم برای اجرای کنسرسیوم سرمایهگذاری آمریکا در ایران مرحوم امام فرمودند «بر رجال سیاسی و دینی و جوانان مدارس دینی و دانشگاه و بر همه طبقات لازم است که قبل از اجرا شدن این واقعه و نتایج مرگ بار آن اعتراض کنند.»[26] دانشجویان متعهد دانشگاهها با دریافت کلام امام و اعلامیه حوزه علمیه قم و آگاهی از توطئه جدید شاه و آمریکا علیه اقتصاد ایران واکنشهایی در حد امکانات محدود از خود نشان دادند . پخش اعلامیه، اعتصاب و تظاهرات از جمله فعالیتهای دانشجویان مسلمان بود.[27]
ز) حرکتهای دانشجویی با وجود دسیسهها و نقشههای باز دارنده رژیم شاه هر روز بیشتر اوج گرفت و موج نوینی پدید آورد که رژیم را مجبور ساخت که دستور دهد که در تعطیلات تابستان از فرصت استفاده کرده، دانشجویان مبارز و به اصطلاح او «عناصر نامطلوب»را از دانشگاه بیرون کند . به دنبال این اقدام موج دستگیری،اخراج و اعزام به سربازی در دانشگاههای سراسر کشور بالا گرفت و شماری از بهترین جوانان کشور به جرم آزاد منشی و آزادیخواهی از تحصیل بازماندند و قربانی زورمداری و خودکامگی رژیم شاه شدند.[28]
این برخورد رژیم حاکی از نقش مهم دانشجویان در روند مبارزات مردمی بود که اینگونه رژیم را به وحشت انداخته بود.
ح) اوج فعالیتهای مذهبی دانشجویان طی سالهای 1352 ـ 1356 بوده است در شرایطی که حکومت سعی داشت دانشگاه را به محیطی فاقد انگیزههای مذهبی و اجتماعی تبدیل کند دانشجویان با تشکیل انجمنهای اسلامی و ایجاد کتابخانههای اسلامی سعی در ترویج هر چه بیشتر اندیشههای مذهبی در دانشگاهها داشتند بطوری که موفقیت دانشجویان موجب شد که رژیم در شهریور 1356 تمام کتابخانههای اسلامی دانشگاهها را تعطیل نماید.[29]
ط) سیزده آبان 1357 و تظاهرات دانشجویان و دانش آموزان و کشتار آنان توسط رژیم را میتوان نقطه عطفی در حرکتهای دانشجویی دانست که نشان ضعف رژیم و ناکامی آن در برابر مبارزات دانشجویی و بیانگر نقش مهم دانشجویان در نهضت مردمی بود.
ی) تشکلهای دانشجویان خارج از کشور نیز از کانونهای مبارزه دانشجویی محسوب میشد که در مراحل مختلف از نهضت مردمی و مبارزات دانشجویان حمایت نموده و از اعمال رژیم و سیاستهای آن ابراز انزجار مینمودند . مرحوم امام نیز به این گروهها توجه ویژهای داشته و آنها را هدایت مینمودند. تشکل دانشجویان پارسی زبان در آمریکا و کانادا نمونهای از این تشکلهاست مرحوم امام در نامهای به این دانشجویان فرمودند: شما جوانان تحصیل کرده در هر جا هستید وظایف خطیری دارید، وظیفه دفاع از اسلام که به عهده هر فرد مسلم است، وظیفه دفاع از میهن و استقلال آن که از وظایف حتمیه اسلامی است وظیفه شناساندن اسلام بزرگ به جوامع بشری چه از ناحیه طرز حکومت و بسط عدالت آن و چه از ناحیه رفتار والی مسلمین با ملت...»[30]
همراهی جوانان با روحانیت و پیروی از مرحوم امام عامل اصلی پیشبرد نهضت اسلامی بود با وجود فعالیت گروههای سیاسی و گرایشهای متفاوت در جامعه مردم به ویژه نسل جوان در طول مبارزات خود بدون اعتنا به این گروهها و گرایشات یکپارچه و منسجم،رهبری روحانیت را پذیرفته و اسلام را هدف اصلی خویش قرار دادند اسلام تنها چیزی بود که این یکپارچگی را بوجود آورد، و جز این، اگر شعار و شعور دیگر حاکم بود،بیشک به این وحدت لطمه وارد میآورد و به اختلاف نظر میکشاند.
نقش جوانان در پیروزی انقلاب اسلامی از دیدگاه امام خمینی (ره)
مرحوم امام خمینی ره پیروزی انقلاب اسلامی را مرهون فداکاریها و از خودگذشتگی جوانان میدانستند و در این مورد فرمودند: جوانان دانشگاهی، جوانان مدارس قدیم،جوانان بازاری، عشایر محترم این طبقه بودند که با قیام خود رژیم منحوس را به عقب نشاندند و دست جهانخواران را از مملکت قطع کردند.»[31]
«شما جوانان با قدرت ایمان این نهضت را تا اینجا آوردید و به پیروزی رساندید، این قدرت ایمان را حفظ کنید.»[32] «درود خدا بر شما ملت بزرگ ایران و شما جوانان غیور هوشمند با همت والای شما جوانان در تمام اقشار ایران، این نهضت به این مرتبه رسید، همت والای شما بود که پیروز شدیم و ریشه فساد را از ایران تا حدودی بیرون آوردیم و ان شاء الله از این به بعد هم با همت والای شما جوانان تتمه این ریشه فساد از بیخ و بن کنده خواهد شد.»[33]
بدون شک جوانان همانگونه که در پیروزی انقلاب اسلامی و شکل گیری آن نقش بسزایی داشتند در تداوم انقلاب اسلامی و تثبیت آن نیز دارای نقش محوری هستند و همراهی آنان تضمینی برای آینده انقلاب اسلامی و پیشبرد اهداف آن در تمام زمینهها خواهد بود همانطوری که پس از انقلاب، در طول جنگ تحمیلی حضور جوانان و فداکاری آنان توطئه دشمنان را خنثی نمود و در عرصههای علمی نیز پس از جنگ در سازندگی کشور نقش جوانان نقشی بیبدیل بوده است . از این رو توجه جدی به جوانان و فراهم نمودن زمینههای پیشرفت همه جانبه‌آنان تضمینی برای پیشرفت انقلاب اسلامی و تحقق اهداف آن است و بدون همراهی جوانان دستیابی به اهداف انقلاب اسلامی امکان پذیر نخواهد بود بنابراین شناخت آسیبهایی که متوجه جوانان است و برطرف کردن آن باید از اولویتهای نظام و دغدغه اصلی مسئولان باشد.
پاورقی ها:
[1] . صحیفه نور، ج 7، ص 269.
[2] صحیفه نور،ج 9 ص 138.
[3] مطهری، مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران،انتشارات صدرا، چاپ چهارم، 1368،ص 119 و 120
[4] میزبانی، مهناز، صدری، منیژه، نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382 ص 11.
[5] آر، کدی، نیکی، بررسی تطبیقی انقلاب مشروطیت و انقلاب اسلامی، ترجمه حسینعلی نوذری، روزنامه ایران، 18/6/75.
[6] میزبانی، مهناز، صدری، منیژه، نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، پیشین، ص 69 تا 141 (متن اسناد تلاش رژیم برای به انزوا کشیدن مساجد و دور کردن جوانان و گزارشهای ساواک از فعالیتهای مساجد مختلف).
[7] میزبانی، مهناز، صدری، منیژه، نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، پیشین، ص 45 ـ47.
[8] ر. ک: نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، پیشین، اسناد ساواک، ص 69 تا 141.
[9] عمید زنجانی، عباسعلی، گزیده انقلاب اسلامی و ریشههای آن، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376، ص 24 و 25.
[10] جعفریان، رسول،جریانها و جنبشهای مذهبی ـ سیاسی ایران سالهای 1320 ـ 1357، تهران مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1381، ص 149.
[11] روحانی، سید حمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی (ره) ، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1376، ج 1، ص 250 و 251.
[12] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 267 و 268.
[13] روحانی،سید حمید، پیشین، ج 1، ص 334 ـ371
[14] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 405 و 406
[15] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 613
[16] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 777.
[17] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 623 و 779.
[18] بایمت اُف، لقمان، انقلاب اسلامی از دیدگاه محققان شوروی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382، ص 90.
[19] میزبانی،مهناز،صدری منیژه، نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران:مرکز اسناد انقلاب اسلامی،1383، ص 242.
[20] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 182.
[21] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 1، ص 244 و 245 و ج 2،ص 899 تا 916.
[22] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 2، ص 916.
[23] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 2، ص 455
[24] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 2، ص 456.
[25] میزبانی،مهناز،صدری منیژه، نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی 1383 ، ص 247.
[26] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 2، ص 877.
[27] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 2، ص 895 تا 896.
[28] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 2، ص 735 تا 741.
[29] میزبانی،مهناز،صدری منیژه، نقش مساجد و دانشگاهها در انقلاب اسلامی، پیشین، ص 253 و 254.
[30] روحانی، سید حمید، پیشین، ج 3، ص 812.
[31] صحیفه نور، ج 6،ص 189.
[32] صحیفه نور، ج 8، ص 217.
[33] صحیفه نور، ج 5،ص 253.
