پرسش :
در قرآن بارها سخن از توبه و استغفار پیامبران آمده است، آیا باز مى توان گفت آنها معصوم بوده اند؟
پاسخ :
در پاسخ به این پرسش توجّه به چند نکته لازم است.
یک. ماهیت توبه و استغفار
توبه در لغت به معنى بازگشت، توجّه و التفات است. چنین نیست که این واژه همواره به معناى بازگشت از گناه باشد، بلکه هر گونه بازگشت و توجّه به خدا را که همراه با اعتراف به ناتوانى خود از به جا آوردن حقّ بندگى است، شامل مى شود. بنابراین توبه و استغفار دلالتى بر گناهکار بودن فاعل آن ندارد.
استغفار از ماده «غفر» مشتق شده است. «غفر» در لغت به معنى پوشاندن و مستور کردن و پرده انداختن است.1 کلاه را هم «مِغْفَر» گفته اند چون سر را مى پوشاند. بنابراین «غفر» در اصل به معنى بخشیدن و آمرزیدن و امثال آنها نیست و اگر در این معانى به کار مى رود از باب مجاز و استعاره است. بر این اساس، استغفار یعنى طلب پوشاندن، مخفى کردن و از بیین بردن تبعات و آثار نامطلوب یک چیز است. استغفار گاهى به منظور جبران هجران براى رسیدن به وصال است. گاهى براى رفع کدورت و دل گرفتگى وقت گذرانى با دیگران است، بدون این که خطا و گناهى اتفاق افتاده باشد.
توبه و استغفار پیامبران و اولیاى الهى از مصادیق بارز تعظیم خدا، زیباترین جلوه خضوع و خشوع، اظهار تذلّل و خوارى و اعتراف به قصور و تقصیر بنده اى بى نهایت کوچک، در برابر آفریدگارى بى نهایت بزرگ است. استغفار دائمى از علائم ایمان و تقوا، شرطِ بندگى، گشاینده درهاى رحمت الهى و یکى از بهترین موجبات تقرّب و وصال معبود است.
دو. جایگاه توبه و استغفار
در نگاه قرآن توبه یکى از عبادات بزرگ است. برخى از آیات قرآن در این باره به شرح زیر است:
الف. فراخوان همه مؤمنان به سوى توبه:
«تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»2؛
«اى مؤمنان! همه با هم به درگاه خدا توبه کنید؛ باشد که رستگار شوید.»
ب. خدا دوستدار توبه کنندگان:
«إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ»3؛
«خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست مى دارد.»
ج. استغفار سحرگاهى، عمل مداوم شب زنده داران و مؤمنان:
«الصَّابِرِینَ وَ الصَّادِقِینَ وَ الْقانِتِینَ وَ الْمُنْفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ»4؛
«آنان شکیبایند و راستگو؛ همواره اطاعت پیشه اند و انفاق گر و سحرگاهان به استغفار مى پردازند.»
قرآن در جاى دیگر مؤمنان حقیقى را چنین معرفى مى فرماید:
«کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ. وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»5؛
«شبانگاه اندکى مى آرَمَند و سحرگاهان به استغفار مى پردازند.»
رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله فرمودند: «خیر الدّعاء الاستغفار»؛ «بهترین دعاها استغفار است».
امام صادق علیه السلام نیز فرمودند: «الاستغفار و قول «لا إله إلاّ اللّه» خیر العبادة»؛ «استغفار و گفتن: «لا إله إلاّ اللّه» بهترین عبادت است».
از آنچه گذشت، روشن مى شود که در نگاه قرآن توبه و استغفار عبادتى است که همه مؤمنان، به آن دعوت شده اند. از این رو شایسته است که اولیاى الهى، پیش و بیش و بهتر از همه، این دعوت الهى را لبّیک گویند و در تمام حالات خود، بر توبه و استغفار مداومت ورزند تا به این وسیله، به فیض تقرّب هر چه بیشتر در درگاه الهى نائل آیند.
سه. مراتب توبه
استغفار و توبه داراى مراتب و درجاتى متناسب با عاملان آن است. «توبه» گنه کاران از گناه است و توبه اهل سلوک، از پرداختن به غیر خدا و توجّه به غیر حق است.
توبه و استغفار اولیاى الهى، مرتبه اى بالاتر از اینها دارد. توبه آنان گاه از این است که بدون فرمان یا اذن خاصّ خدا توجّه به وسائط فیض داشته باشند؛ لذا حضرت یوسف علیه السلام وقتى بدون فرمان خدا، کسى را واسطه قرار داد تا بى گناهى خود را به گوش حاکم مصر برساند خود را گناهکار محسوب داشت و با تضرّع دست به توبه برداشت، چرا که این کار با شأن حضرت یوسف و توحید ناب افعالى ناسازگار بود.
در رابطه با توبه و استغفار چهارده معصوم هیچ یک از این امور معنى ندارد؛ شأن این بزرگواران برتر از آن است که بى اذن خدا دست به کارى زنند. آنان چون مستَغرَق در ذات جمیل الهى اند و توجّه به مقام ربوبى (کمال مطلق) دارند؛ وقتى به خود و اعمال خویش مى نگرند، با همه خوبى هاى آن اعمال، آنها را در برابر عظمت بى نهایتِ الهى، بسیار کوچک و مایه سرافکندگى و شرمندگى مى بینند.
در ادبیات منظوم آمده است: عربى بادیه نشین در کویرى خشک و سوزان، با تنگدستى گذران زندگى مى کرد. روزى خواست براى عرض حاجت نزد سلطان برود. با خود اندیشید که چه هدیه اى به پیشگاه سلطان ببرد، اما هیچ در بساط نداشت. از قضا در مسیر حرکت به سوى شهر، اندکى باران بارید و آبى گل آلود در گودالى جمع شد. او با خوشحالى تمام آب ها را - که مایه حیات بود و بزرگ ترین و مطلوب ترین هدیه به نظر مى آمد - در سبویش ریخت و با زحمت بسیار با خود حمل کرد تا نزد سلطان ببرد. شاه او را مورد تفقّد قرار داد و از هدیه اش به غایت تقدیر کرد. او ابتدا متوجّه قضیه نشد، اما پس از آنکه آن همه فرّ و شکوه را نگریست و همه جا را پر از آب زلال و گوارا و نوشیدنى هاى رنگارنگ یافت، از آورده خود خجل شد و سخت شرمسار و سرافکنده 6.
به فرموده پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله یک عبادت امام على علیه السلام در نبرد خندق به تنهایى افضل از عبادت ثقلین است. اما احساس امام على علیه السلام در پیشگاه خداوند، با همین عبادتى که همه خلایق در حسرت آنند، چگونه است؟ او همه اعمال و عبادات خود را در برابر عظمت و جمال و جلال مطلق الهى، چنان کوچک و ناچیز مى بیند که از شرم سر به زیر مى افکند و جز اعتراف به قصور و تقصیر چاره اى نمى بیند. تازه آنچه بوده هم به لطف و عنایت او و همه از او بوده است. این یکى از عالى ترین مراتب عبودیّت مطلقه و فناى فى اللّه است و تنها از کسى برمى آید که به ژرفاى توحید و خداشناسى و عرفانى عمیق دست یافته است. چنین کسى مقام معبود را مى نگرد که در برابر آن همه چیز رنگ مى بازد و چیزى به حساب نمى آید.
بنده همان به که ز تقصیر خویش
عذر به درگاه خدا آورد
ور نه سزاوار خداوندیش
کس نتواند که بجا آورد
چهارم. استغفار پیامبر صلى الله علیه و آله
در حدیث نبوى آمده است: «إِنَّهُ لَیُغَانُ عَلَى قَلْبِى وَ إِنِّى لَأَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فِى کُلِّ یَوْمٍ سَبْعین مَرَّةً»7؛ «گاه ابر و غبارگونه اى بر دلم مى نشیند و من هر روز هفتاد بار در پیشگاه خدا استغفار مى کنم».
امام صادق علیه السلام فرمودند: «إن رسول اللّه صلى الله علیه و آله کان لا یقوم من مجلس و إن خفّ حتّى یستغفر اللّه عزّ و جلّ خمسا و عشرین مرّة»8؛ «هیچ گاه رسول خدا صلى الله علیه و آله از مجلسى هرچند کوتاه برنمى خواست مگر این که بیست و پنج بار استغفار مى نمود».
ایشان همچنین فرمودند: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه و آله کَانَ یَتُوبُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- کُلَّ یَوْمٍ سَبْعین مَرَّةً مِنْ غیر ذَنْبٍ»9؛ «همانا رسول خدا هر روز هفتاد بار توبه مى نمود بدون هیچ گناهى».
اکنون این سؤال پدید مى آید که مراد از ابر گونه اى که پیامبر را به استغفار دائمى وامى دارد چیست؟ غبار این خلفاى تامّ الهى توجّه به کثرت خلقى در مقام انجام وظیفه تبلیغ دین است. یعنى حضرت خاتم الانبیا صلى الله علیه و آله دائماً نور وجه حضرت احدیّت را بى واسطه مشاهده مى نمودند؛ لکن گاه مجالست با مردم در راستاى تبلیغ دین، حجاب آن نور مى شد و همان گونه که نور خورشید از پشت ابر دیده شود، آن حضرت نیز نور خدا را در حجاب خلق مى دیدند؛ لذا هفتادبار استغفار مى نمودند تا آن حالت برطرف شود.
امام خمینى قدس سره در شرح این مطلب مى نویسند: «این امام سجّاد علیه السلاماست که مناجات هایش را شما مى بینید و مى بینید چطور از معاصى مى ترسد ... مسئله غیر از این مسائلى است که در فکر ما یا در عقل عقلا یا در عرفان عرفا بیاید. ... از گناه خودشان گریه مى کردند تا صبح. از پیغمبر گرفته تا امام عصر - سلام اللّه علیه - همه از گناه مى ترسیدند. گناه آنها غیر از این است که من و شما داریم. آنکه یک عظمتى را ادراک مى کردند که توجّه به کثرت، نزد آنها از گناهان کبیره است ... آنان در مقابل عظمت خدا، وقتى که خودشان را حساب مى کنند، مى بینند که هیچ نیستند و هیچ ندارند. واقع مطلب همین است؛ جز او کسى نیست و چیزى نیست ... و از این که حضور در مقابل حق تعالى دارند و مع ذلک دارند، مردم را دعوت مى کنند، از همین کدورت حاصل مى شده...».10
صاحب کشف الغمّه نیز در این باره مى گوید:11 «آن ذوات مقدّس، همیشه و با تمام وجود متوجّه بارى تعالى بوده، قلب آنان مالامال از عشق به اوست و پیوسته مراقب این توجّه و عشق هستند. عبادت و توجّه آنها مانند کسى است که خدا را مى بیند و متوجّه این نکته هستند که خدا نظاره گر اعمال آنهاست: «أُعبد اللّه کَأنّک تَراه فَإِن لَم تَکن تَراه فإنّه یَراک»12 با توجّه به این مرتبه و موقعیت است که حشر و نشر خود با مردم و توجّه و ارتباطشان با عالم کثرت را مایه غبارگرفتگى دل خویش مى انگارند و هر وقت که از آن مرحله عالى و مرتبت رفیع پایین آمدند و به ماسوى اللّه توجّه نمودند. خود را گناه کار به حساب مى آوردند، هرچند که این حشر و نشر با بندگان خدا براى دیگران امرى مباح و حتى پسندیده و مطلوب است. از این رو براى خلاصى از این گرفتگى و نجات از این بند، استغفار مى کنند.
پنجم. استغفار اولیا
استغفار براى اولیاى الهى، موجب دفع است و براى ما موجب رفع؛ یعنى، ما استغفار مى کنیم تا لغزش هایمان بخشیده شود و آثار نامطلوب آن زدوده شود. اما اولیاى الهى استغفار مى کنند تا نلغزند و اصلاً گناه سراغشان نیاید. آن بزرگان با توبه، استغفار، عبادت و اطاعت، درجات عصمت خویش را شدّت مى بخشند؛ از این رو استغفار و توبه، در بالا رفتن درجات و پایندگى عصمت آنان دخالت دارد.
ششم. نقش تربیتى توبه
توبه، استغفار و استغاثه دائمى پیامبر صلى الله علیه و آله و امامان علیهم السلام در پیشگاه خدا، بالاترین نقش عملى را در تربیت امّت دارد و به دیگران مى آموزد که چگونه در پیشگاه خدا به توبه، تضرّع و انابه بپردازند، به اندک اعمال نیک خود، که هرگز سزاوار خداوندى خدا نیست، مغرور نگردند و خود را طلبکار خدا نپندارند، بلکه قصور و ناتوانى خود را در به جاى آوردن حقّ بندگى بشناسند. آیا کسى که ناله ها و گریه هاى روح اطاعت و بندگى (امیرمؤمنان علیه السلام) را ببیند و بشنود، با خود نمى گوید: آن حضرت که یک لحظه عمرش برتر از عبادت ثقلین است، این چنین توبه مى کند؛ پس من حقیر چگونه بر خود ببالم و از خدا عذرخواهى نکنم!؟
پی نوشت:
1. ر.ک: التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوى.
2. نور 24، آیه 31.
3. بقره 2، آیه 222.
4. آل عمران 3، آیه 17.
5. ذاریات 51، آیات 17 و 18.
6. بنگرید: مثنوى معنوى، دفتر اول، ص 144-111، تهران، امیرکبیر، چاپ دوازدهم، 1376.
7. مستدرک الوسائل، ج 5، ص 320، ح 22، باب استحباب الاستغفار فى کل یوم؛ بحارالأنوار، ج 25، ص 204.
8. تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، ج4، ص 60.
9. بحارالأنوار، ج 44، ص 275.
10. سخنرانى مورخه 1366/3/8، صحیفه امام، ج 20، ص 268 - 269؛ نیز همان، ج 19، ص 120.
11. بحارالانوار، ج 52، ص 402.
12. همان، ج 96، ص 972.
منبع: www.porseman.org
در پاسخ به این پرسش توجّه به چند نکته لازم است.
یک. ماهیت توبه و استغفار
توبه در لغت به معنى بازگشت، توجّه و التفات است. چنین نیست که این واژه همواره به معناى بازگشت از گناه باشد، بلکه هر گونه بازگشت و توجّه به خدا را که همراه با اعتراف به ناتوانى خود از به جا آوردن حقّ بندگى است، شامل مى شود. بنابراین توبه و استغفار دلالتى بر گناهکار بودن فاعل آن ندارد.
استغفار از ماده «غفر» مشتق شده است. «غفر» در لغت به معنى پوشاندن و مستور کردن و پرده انداختن است.1 کلاه را هم «مِغْفَر» گفته اند چون سر را مى پوشاند. بنابراین «غفر» در اصل به معنى بخشیدن و آمرزیدن و امثال آنها نیست و اگر در این معانى به کار مى رود از باب مجاز و استعاره است. بر این اساس، استغفار یعنى طلب پوشاندن، مخفى کردن و از بیین بردن تبعات و آثار نامطلوب یک چیز است. استغفار گاهى به منظور جبران هجران براى رسیدن به وصال است. گاهى براى رفع کدورت و دل گرفتگى وقت گذرانى با دیگران است، بدون این که خطا و گناهى اتفاق افتاده باشد.
توبه و استغفار پیامبران و اولیاى الهى از مصادیق بارز تعظیم خدا، زیباترین جلوه خضوع و خشوع، اظهار تذلّل و خوارى و اعتراف به قصور و تقصیر بنده اى بى نهایت کوچک، در برابر آفریدگارى بى نهایت بزرگ است. استغفار دائمى از علائم ایمان و تقوا، شرطِ بندگى، گشاینده درهاى رحمت الهى و یکى از بهترین موجبات تقرّب و وصال معبود است.
دو. جایگاه توبه و استغفار
در نگاه قرآن توبه یکى از عبادات بزرگ است. برخى از آیات قرآن در این باره به شرح زیر است:
الف. فراخوان همه مؤمنان به سوى توبه:
«تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»2؛
«اى مؤمنان! همه با هم به درگاه خدا توبه کنید؛ باشد که رستگار شوید.»
ب. خدا دوستدار توبه کنندگان:
«إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ»3؛
«خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست مى دارد.»
ج. استغفار سحرگاهى، عمل مداوم شب زنده داران و مؤمنان:
«الصَّابِرِینَ وَ الصَّادِقِینَ وَ الْقانِتِینَ وَ الْمُنْفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ»4؛
«آنان شکیبایند و راستگو؛ همواره اطاعت پیشه اند و انفاق گر و سحرگاهان به استغفار مى پردازند.»
قرآن در جاى دیگر مؤمنان حقیقى را چنین معرفى مى فرماید:
«کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ. وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»5؛
«شبانگاه اندکى مى آرَمَند و سحرگاهان به استغفار مى پردازند.»
رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله فرمودند: «خیر الدّعاء الاستغفار»؛ «بهترین دعاها استغفار است».
امام صادق علیه السلام نیز فرمودند: «الاستغفار و قول «لا إله إلاّ اللّه» خیر العبادة»؛ «استغفار و گفتن: «لا إله إلاّ اللّه» بهترین عبادت است».
از آنچه گذشت، روشن مى شود که در نگاه قرآن توبه و استغفار عبادتى است که همه مؤمنان، به آن دعوت شده اند. از این رو شایسته است که اولیاى الهى، پیش و بیش و بهتر از همه، این دعوت الهى را لبّیک گویند و در تمام حالات خود، بر توبه و استغفار مداومت ورزند تا به این وسیله، به فیض تقرّب هر چه بیشتر در درگاه الهى نائل آیند.
سه. مراتب توبه
استغفار و توبه داراى مراتب و درجاتى متناسب با عاملان آن است. «توبه» گنه کاران از گناه است و توبه اهل سلوک، از پرداختن به غیر خدا و توجّه به غیر حق است.
توبه و استغفار اولیاى الهى، مرتبه اى بالاتر از اینها دارد. توبه آنان گاه از این است که بدون فرمان یا اذن خاصّ خدا توجّه به وسائط فیض داشته باشند؛ لذا حضرت یوسف علیه السلام وقتى بدون فرمان خدا، کسى را واسطه قرار داد تا بى گناهى خود را به گوش حاکم مصر برساند خود را گناهکار محسوب داشت و با تضرّع دست به توبه برداشت، چرا که این کار با شأن حضرت یوسف و توحید ناب افعالى ناسازگار بود.
در رابطه با توبه و استغفار چهارده معصوم هیچ یک از این امور معنى ندارد؛ شأن این بزرگواران برتر از آن است که بى اذن خدا دست به کارى زنند. آنان چون مستَغرَق در ذات جمیل الهى اند و توجّه به مقام ربوبى (کمال مطلق) دارند؛ وقتى به خود و اعمال خویش مى نگرند، با همه خوبى هاى آن اعمال، آنها را در برابر عظمت بى نهایتِ الهى، بسیار کوچک و مایه سرافکندگى و شرمندگى مى بینند.
در ادبیات منظوم آمده است: عربى بادیه نشین در کویرى خشک و سوزان، با تنگدستى گذران زندگى مى کرد. روزى خواست براى عرض حاجت نزد سلطان برود. با خود اندیشید که چه هدیه اى به پیشگاه سلطان ببرد، اما هیچ در بساط نداشت. از قضا در مسیر حرکت به سوى شهر، اندکى باران بارید و آبى گل آلود در گودالى جمع شد. او با خوشحالى تمام آب ها را - که مایه حیات بود و بزرگ ترین و مطلوب ترین هدیه به نظر مى آمد - در سبویش ریخت و با زحمت بسیار با خود حمل کرد تا نزد سلطان ببرد. شاه او را مورد تفقّد قرار داد و از هدیه اش به غایت تقدیر کرد. او ابتدا متوجّه قضیه نشد، اما پس از آنکه آن همه فرّ و شکوه را نگریست و همه جا را پر از آب زلال و گوارا و نوشیدنى هاى رنگارنگ یافت، از آورده خود خجل شد و سخت شرمسار و سرافکنده 6.
به فرموده پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله یک عبادت امام على علیه السلام در نبرد خندق به تنهایى افضل از عبادت ثقلین است. اما احساس امام على علیه السلام در پیشگاه خداوند، با همین عبادتى که همه خلایق در حسرت آنند، چگونه است؟ او همه اعمال و عبادات خود را در برابر عظمت و جمال و جلال مطلق الهى، چنان کوچک و ناچیز مى بیند که از شرم سر به زیر مى افکند و جز اعتراف به قصور و تقصیر چاره اى نمى بیند. تازه آنچه بوده هم به لطف و عنایت او و همه از او بوده است. این یکى از عالى ترین مراتب عبودیّت مطلقه و فناى فى اللّه است و تنها از کسى برمى آید که به ژرفاى توحید و خداشناسى و عرفانى عمیق دست یافته است. چنین کسى مقام معبود را مى نگرد که در برابر آن همه چیز رنگ مى بازد و چیزى به حساب نمى آید.
بنده همان به که ز تقصیر خویش
عذر به درگاه خدا آورد
ور نه سزاوار خداوندیش
کس نتواند که بجا آورد
چهارم. استغفار پیامبر صلى الله علیه و آله
در حدیث نبوى آمده است: «إِنَّهُ لَیُغَانُ عَلَى قَلْبِى وَ إِنِّى لَأَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فِى کُلِّ یَوْمٍ سَبْعین مَرَّةً»7؛ «گاه ابر و غبارگونه اى بر دلم مى نشیند و من هر روز هفتاد بار در پیشگاه خدا استغفار مى کنم».
امام صادق علیه السلام فرمودند: «إن رسول اللّه صلى الله علیه و آله کان لا یقوم من مجلس و إن خفّ حتّى یستغفر اللّه عزّ و جلّ خمسا و عشرین مرّة»8؛ «هیچ گاه رسول خدا صلى الله علیه و آله از مجلسى هرچند کوتاه برنمى خواست مگر این که بیست و پنج بار استغفار مى نمود».
ایشان همچنین فرمودند: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه و آله کَانَ یَتُوبُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- کُلَّ یَوْمٍ سَبْعین مَرَّةً مِنْ غیر ذَنْبٍ»9؛ «همانا رسول خدا هر روز هفتاد بار توبه مى نمود بدون هیچ گناهى».
اکنون این سؤال پدید مى آید که مراد از ابر گونه اى که پیامبر را به استغفار دائمى وامى دارد چیست؟ غبار این خلفاى تامّ الهى توجّه به کثرت خلقى در مقام انجام وظیفه تبلیغ دین است. یعنى حضرت خاتم الانبیا صلى الله علیه و آله دائماً نور وجه حضرت احدیّت را بى واسطه مشاهده مى نمودند؛ لکن گاه مجالست با مردم در راستاى تبلیغ دین، حجاب آن نور مى شد و همان گونه که نور خورشید از پشت ابر دیده شود، آن حضرت نیز نور خدا را در حجاب خلق مى دیدند؛ لذا هفتادبار استغفار مى نمودند تا آن حالت برطرف شود.
امام خمینى قدس سره در شرح این مطلب مى نویسند: «این امام سجّاد علیه السلاماست که مناجات هایش را شما مى بینید و مى بینید چطور از معاصى مى ترسد ... مسئله غیر از این مسائلى است که در فکر ما یا در عقل عقلا یا در عرفان عرفا بیاید. ... از گناه خودشان گریه مى کردند تا صبح. از پیغمبر گرفته تا امام عصر - سلام اللّه علیه - همه از گناه مى ترسیدند. گناه آنها غیر از این است که من و شما داریم. آنکه یک عظمتى را ادراک مى کردند که توجّه به کثرت، نزد آنها از گناهان کبیره است ... آنان در مقابل عظمت خدا، وقتى که خودشان را حساب مى کنند، مى بینند که هیچ نیستند و هیچ ندارند. واقع مطلب همین است؛ جز او کسى نیست و چیزى نیست ... و از این که حضور در مقابل حق تعالى دارند و مع ذلک دارند، مردم را دعوت مى کنند، از همین کدورت حاصل مى شده...».10
صاحب کشف الغمّه نیز در این باره مى گوید:11 «آن ذوات مقدّس، همیشه و با تمام وجود متوجّه بارى تعالى بوده، قلب آنان مالامال از عشق به اوست و پیوسته مراقب این توجّه و عشق هستند. عبادت و توجّه آنها مانند کسى است که خدا را مى بیند و متوجّه این نکته هستند که خدا نظاره گر اعمال آنهاست: «أُعبد اللّه کَأنّک تَراه فَإِن لَم تَکن تَراه فإنّه یَراک»12 با توجّه به این مرتبه و موقعیت است که حشر و نشر خود با مردم و توجّه و ارتباطشان با عالم کثرت را مایه غبارگرفتگى دل خویش مى انگارند و هر وقت که از آن مرحله عالى و مرتبت رفیع پایین آمدند و به ماسوى اللّه توجّه نمودند. خود را گناه کار به حساب مى آوردند، هرچند که این حشر و نشر با بندگان خدا براى دیگران امرى مباح و حتى پسندیده و مطلوب است. از این رو براى خلاصى از این گرفتگى و نجات از این بند، استغفار مى کنند.
پنجم. استغفار اولیا
استغفار براى اولیاى الهى، موجب دفع است و براى ما موجب رفع؛ یعنى، ما استغفار مى کنیم تا لغزش هایمان بخشیده شود و آثار نامطلوب آن زدوده شود. اما اولیاى الهى استغفار مى کنند تا نلغزند و اصلاً گناه سراغشان نیاید. آن بزرگان با توبه، استغفار، عبادت و اطاعت، درجات عصمت خویش را شدّت مى بخشند؛ از این رو استغفار و توبه، در بالا رفتن درجات و پایندگى عصمت آنان دخالت دارد.
ششم. نقش تربیتى توبه
توبه، استغفار و استغاثه دائمى پیامبر صلى الله علیه و آله و امامان علیهم السلام در پیشگاه خدا، بالاترین نقش عملى را در تربیت امّت دارد و به دیگران مى آموزد که چگونه در پیشگاه خدا به توبه، تضرّع و انابه بپردازند، به اندک اعمال نیک خود، که هرگز سزاوار خداوندى خدا نیست، مغرور نگردند و خود را طلبکار خدا نپندارند، بلکه قصور و ناتوانى خود را در به جاى آوردن حقّ بندگى بشناسند. آیا کسى که ناله ها و گریه هاى روح اطاعت و بندگى (امیرمؤمنان علیه السلام) را ببیند و بشنود، با خود نمى گوید: آن حضرت که یک لحظه عمرش برتر از عبادت ثقلین است، این چنین توبه مى کند؛ پس من حقیر چگونه بر خود ببالم و از خدا عذرخواهى نکنم!؟
پی نوشت:
1. ر.ک: التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوى.
2. نور 24، آیه 31.
3. بقره 2، آیه 222.
4. آل عمران 3، آیه 17.
5. ذاریات 51، آیات 17 و 18.
6. بنگرید: مثنوى معنوى، دفتر اول، ص 144-111، تهران، امیرکبیر، چاپ دوازدهم، 1376.
7. مستدرک الوسائل، ج 5، ص 320، ح 22، باب استحباب الاستغفار فى کل یوم؛ بحارالأنوار، ج 25، ص 204.
8. تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، ج4، ص 60.
9. بحارالأنوار، ج 44، ص 275.
10. سخنرانى مورخه 1366/3/8، صحیفه امام، ج 20، ص 268 - 269؛ نیز همان، ج 19، ص 120.
11. بحارالانوار، ج 52، ص 402.
12. همان، ج 96، ص 972.
منبع: www.porseman.org
