پرسش :
کتب اربعۀ حدیثی شیعه کدامند؟
پاسخ :
کتب اربعۀ حدیثی به مجموعۀ کتابهای چهار گانه ای اطلاق می شود که مهمترین منابع استنباط در مذهب شرعی شیعه ی اثنی عشری، برای فقها و مجتهدان است. این چهار کتاب به ترتیب زمان تألیف عبارتند از :
1ـ الکافی که توسط ابوجعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی (م329ق) تالیف شده است.
این کتاب در عصر غیبت صغری و در زمان نیابت نایب چهارم امام عصر ارواحنا فداه یعنی ابوالحسن علی بن محمد سمری رضوان الله علیه تألیف شده است و کلینی آنرا بر اساس کتابهای شاگردان اهل بیت (علیهم السلام) و روایت راویان مهم و معتبر شیعه و سنی تدوین کرده و حدود بیست سال برای تالیف آن زحمت کشیده است. این مجموعۀ روایی چنان گسترده و جامع است که با حدود شانزده هزار روایت مستند و معتبر، حدود دویست روایت بیشتر از کلّ مجموعۀ روایات صحاح سته اهل سنت را در بر دارد.
کلینی برای تدوین این کتاب تقریباً به همه مراکز علمی و حدیثی زمان خود در ایران، خراسان، شام، عراق و عربستان مسافرت کرده و حتی روستاها را برای أخذ حدیث از بزرگان نیز درنوردیده و به تعلیم و استماع حدیث پرداخته است. از این رو اولین و یکی از مهمترین منابع استخراج و استنباط احکام و معارف اسلامی بویژه معالم جعفری مکتب تشیع به شمار می رود.
این کتاب دارای سه بخش عمده اصول دین، فروع دین (احکام فقهی) و روضۀ کافی (متفرقّات) می باشد که در مجموع سی و چهار کتاب و سیصد و بیست و شش باب و بیش از شانزده هزار روایت را در بردارد.
2ـ من لا یحضره الفقیه که توسط ابوجعفر محمدبن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (306 – 381 ق) تألیف شده است. شیخ صدوق که یکی از برجسته ترین دانشمندان قرن چهارم در ایران، خراسان، عراق و شام بود، این کتاب را بر پایۀ روایات معتبر موجود در اصول اربعمائة و همچنین روایات راویان برجستۀ جهان اسلام که تعداد آنها که همگی از اساتید او بشمار می روند به بیش از سیصد استاد می رسد، تألیف کرده است. این کتاب حدود شش هزار حدیث دربارۀ مسائل و مباحث فقهی را در بر گرفته است این کتاب نیز مثل اصول کافی از همان زمان تألیف مورد توجه علمای اسلام قرار گرفت و همواره مورد تدریس، تشریح، تعلیق و روایت قرار گرفته است، به طوری که دهها شرح و حاشیه بر آن نوشته شده است و خود کتاب و حتّی نویسندۀ آن مورد توجه علمای اهل سنت نیز بوده است.
3ـ تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید که توسط شیخ الطائفة ابو جعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (م460ق) تألیف شده است.
او این کتاب را بر اساس اصول اربعمائة، در جهت استفادۀ مجتهد از روایات معتبر اهل بیت علیه السلام برای فتوا دادن در احکام و مسائل شرعی تألیف کرده است که بیش از سیزده هزار و پانصد حدیث مستند را در ذیل حدود سیصد و نود باب آورده است.
این کتاب سومین کتاب معتبر حدیثی شیعه است که شرحها، تعلیقه ها و تلخیص های فراوانی بر آن نوشته شده است و از زمان تألیف تا کنون همواره مورد توجه و اعتماد علمای اسلام قرار دارد.
4ـ الإستبصار فیما اختلف من الأخبار؛ این کتاب نیز توسط شیخ طوسی (م460ق) تالیف شده است. او این کتاب را پس از تهذیب الأحکام نگاشته است که علاوه بر جمع بندی و گردآوری احادیث کامل بابهای فقهی، احادیث خلاف را نیز گردآورده است؛ یعنی در هر بابی روایات مربوط به مسائل مختلف را آورده و سپس روایاتی را که بر خلاف آن است نیز نقل کرده است. در واقع این کتاب مجموعه ای از روایات متعارض و مخالف و نحوۀ بررسی و صحت و اعتبار آنها را در بردارد که پیش از آن سابقه و نمونه ای نداشت. او حدود پنج هزار و پانصد روایت متعارض در ابواب مختلف فقهی را در این کتاب آورده است.
شیخ طوسی که کتابخانۀ استادش سید مرتضی علم الهدی و کتابخانۀ شاپور بغداد را با بیش از یکصد و پنجاه هزار نسخۀ بسیار نفیس و ارزشمند در اختیار داشت، این دو کتاب را بر اساس معتبرترین منابع حدیثی جهان اسلام بویژه کتابهای شاگردان اهل بیت پیامبر علیهم السلام به نگارش درآورد. از این رو دارای اعتبار زیادی می باشد.
کتاب استبصار نیز از همان بدو تألیف مورد توجه دانشمندان اسلام قرار گرفته و همواره مورد مراجعه و بررسی بوده است. از این رو شرح ها، تعلیقه ها و تلخیص های فراوانی بر آن نوشته شده است.
مجموع احادیث کتب اربعه چیزی حدود چهل و پنج هزار حدیث است و البته علاوه بر این کتابها (کتب اربعه) کتابهای دیگری مثل مدینة العلم شیخ صدوق نیز بوده اند که در حوادث ناگوار کتابسوزی و فتنه های کوردلان جهان اسلام و متعصبان نادان حَشویه از میان رفته اند.
نکته قابل ذکر آنکه در قرون متأخر جوامع حدیثی بسیار بزرگی که علاوه بر احادیث فقهی، روایات مختلف دیگری را نیز در بر داشتند تألیف شد که عبارتند از : 1ـ الوافی فی جمع أحادیث الکتب الأربعة تألیف محمد محسن فیض کاشانی، 2ـ مستدرک کتاب الوافی که توسط مولی محمد هادی نوۀ برادر فیض کاشانی نوشته شده است، 3ـ تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة که توسط شیخ محمد بن حسن حرّ عاملی تألیف شده است، 4ـ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام که توسط علامه محمدباقر مجلسی تالیف شده است، 5ـ عوالم العلوم و المعارف که بیش از یکصد مجلد و حدود چهار برابر حجم کتاب بحار الأنوار بوده و امروزه بیشتر مجلدات آن در دست نیست. این کتاب روایی عظیم توسط مولی عبدالله بن نورالله بحرانی معاصر علامه مجلسی تالیف شده است، 6 ـ الشفا فی حدیث آل المصطفی که توسط شیخ محمدرضا بن عبد الله تبریزی تالیف شده است، 7 ـ جامع الأحکام فی الحدیث این کتاب در بیش از بیست و پنج مجلد خطی است که توسط سید عبد الله شبّر نوشته شده، 8 ـ مستدرکات الوسائل که توسط محدّث خبیر میرزا حسین نوری نوشته شده و به عنوان مستدرکی برای وسائل الشیعه نوشته است، 9 ـ «البحر الزخار فی شرح احادیث الأئمة الأطهار فی الفروع خاصة که توسط سید محسن امین نویسنده کتاب ارزشمند أعیان الشیعة نگاشته شده است.
پی نوشتها:
1ـ شیخ صدوق محمّدبن على بن بابویه قمّى، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ2، 1413ق.
2 ـ ابوجعفر محمدبن حسن طوسی، تهذیب الأحکام، تحقیق سیدحسن موسوی خراسانی، تصحیح محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1364 (10 مجلد).
3 ـ ابوجعفر محمدبن حسن طورسی، الإستبصار فی ما اختلف من الأخبار، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1390ق.
4 ـ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چ چهارم، 1407ق.
5 ـ شیخ آقا بزرگ تهرانى، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، 1408ق: ج 6، ص 27؛ ج 10، ص 186، ص 226؛ ج 7، ص 103؛ ج 14، ص 33، ص 165، ص 93، ص 79؛ ج 17، ص 245؛ ج 18، ص 229؛ ج 21، ص 340؛ ج 20، ص 251 و بعد.
6 ـ شیخ صدوق محمّدبن على بن بابویه قمّى، الهدایة فی الأصول والفروع، قم، مؤسسة الإمام الهادی علیه السلام، 1418ق، ص222به بعد.
7 ـ سیدمحسن امین، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406 ق، ج 1، ص 144، ص 148؛ ج 3، ص 222.
8 ـ ابوجعفر محمدبن حسن طوسی، الخلاف فی الأحکام، تصحیح جمعی از محققان حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق، ج 1 ص 14، مقدمۀ محقق.
9 ـ ابوجعفر محمدبن حسین طوسی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، چ2، 1400ق، ص 21، مقدمه محقق.
10 ـ میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق گروه پژوهشی، بیروت، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1408ق( 18 مجلد)، ج 1 ص 28، مقدمۀ محقق.
11 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالأنوار الجامعة لدُرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق (110 مجلد)، ج 107، ص 25.
12 ـ محب الدین طبرى، الریاض النضرة فى مناقب العشر المبشرة، قاهره، الخانجى، چ2، 1372ق، ج 5، ص 280؛ ج 4، ص 478.
13 ـ شیخ جعفر سبحانی، تذکرة الأعیان، قم، موسسة امام الصادق(علیه السلام)، 1419ق، ص 216، ص 364.
منبع: makarem.ir
کتب اربعۀ حدیثی به مجموعۀ کتابهای چهار گانه ای اطلاق می شود که مهمترین منابع استنباط در مذهب شرعی شیعه ی اثنی عشری، برای فقها و مجتهدان است. این چهار کتاب به ترتیب زمان تألیف عبارتند از :
1ـ الکافی که توسط ابوجعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی (م329ق) تالیف شده است.
این کتاب در عصر غیبت صغری و در زمان نیابت نایب چهارم امام عصر ارواحنا فداه یعنی ابوالحسن علی بن محمد سمری رضوان الله علیه تألیف شده است و کلینی آنرا بر اساس کتابهای شاگردان اهل بیت (علیهم السلام) و روایت راویان مهم و معتبر شیعه و سنی تدوین کرده و حدود بیست سال برای تالیف آن زحمت کشیده است. این مجموعۀ روایی چنان گسترده و جامع است که با حدود شانزده هزار روایت مستند و معتبر، حدود دویست روایت بیشتر از کلّ مجموعۀ روایات صحاح سته اهل سنت را در بر دارد.
کلینی برای تدوین این کتاب تقریباً به همه مراکز علمی و حدیثی زمان خود در ایران، خراسان، شام، عراق و عربستان مسافرت کرده و حتی روستاها را برای أخذ حدیث از بزرگان نیز درنوردیده و به تعلیم و استماع حدیث پرداخته است. از این رو اولین و یکی از مهمترین منابع استخراج و استنباط احکام و معارف اسلامی بویژه معالم جعفری مکتب تشیع به شمار می رود.
این کتاب دارای سه بخش عمده اصول دین، فروع دین (احکام فقهی) و روضۀ کافی (متفرقّات) می باشد که در مجموع سی و چهار کتاب و سیصد و بیست و شش باب و بیش از شانزده هزار روایت را در بردارد.
2ـ من لا یحضره الفقیه که توسط ابوجعفر محمدبن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (306 – 381 ق) تألیف شده است. شیخ صدوق که یکی از برجسته ترین دانشمندان قرن چهارم در ایران، خراسان، عراق و شام بود، این کتاب را بر پایۀ روایات معتبر موجود در اصول اربعمائة و همچنین روایات راویان برجستۀ جهان اسلام که تعداد آنها که همگی از اساتید او بشمار می روند به بیش از سیصد استاد می رسد، تألیف کرده است. این کتاب حدود شش هزار حدیث دربارۀ مسائل و مباحث فقهی را در بر گرفته است این کتاب نیز مثل اصول کافی از همان زمان تألیف مورد توجه علمای اسلام قرار گرفت و همواره مورد تدریس، تشریح، تعلیق و روایت قرار گرفته است، به طوری که دهها شرح و حاشیه بر آن نوشته شده است و خود کتاب و حتّی نویسندۀ آن مورد توجه علمای اهل سنت نیز بوده است.
3ـ تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید که توسط شیخ الطائفة ابو جعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (م460ق) تألیف شده است.
او این کتاب را بر اساس اصول اربعمائة، در جهت استفادۀ مجتهد از روایات معتبر اهل بیت علیه السلام برای فتوا دادن در احکام و مسائل شرعی تألیف کرده است که بیش از سیزده هزار و پانصد حدیث مستند را در ذیل حدود سیصد و نود باب آورده است.
این کتاب سومین کتاب معتبر حدیثی شیعه است که شرحها، تعلیقه ها و تلخیص های فراوانی بر آن نوشته شده است و از زمان تألیف تا کنون همواره مورد توجه و اعتماد علمای اسلام قرار دارد.
4ـ الإستبصار فیما اختلف من الأخبار؛ این کتاب نیز توسط شیخ طوسی (م460ق) تالیف شده است. او این کتاب را پس از تهذیب الأحکام نگاشته است که علاوه بر جمع بندی و گردآوری احادیث کامل بابهای فقهی، احادیث خلاف را نیز گردآورده است؛ یعنی در هر بابی روایات مربوط به مسائل مختلف را آورده و سپس روایاتی را که بر خلاف آن است نیز نقل کرده است. در واقع این کتاب مجموعه ای از روایات متعارض و مخالف و نحوۀ بررسی و صحت و اعتبار آنها را در بردارد که پیش از آن سابقه و نمونه ای نداشت. او حدود پنج هزار و پانصد روایت متعارض در ابواب مختلف فقهی را در این کتاب آورده است.
شیخ طوسی که کتابخانۀ استادش سید مرتضی علم الهدی و کتابخانۀ شاپور بغداد را با بیش از یکصد و پنجاه هزار نسخۀ بسیار نفیس و ارزشمند در اختیار داشت، این دو کتاب را بر اساس معتبرترین منابع حدیثی جهان اسلام بویژه کتابهای شاگردان اهل بیت پیامبر علیهم السلام به نگارش درآورد. از این رو دارای اعتبار زیادی می باشد.
کتاب استبصار نیز از همان بدو تألیف مورد توجه دانشمندان اسلام قرار گرفته و همواره مورد مراجعه و بررسی بوده است. از این رو شرح ها، تعلیقه ها و تلخیص های فراوانی بر آن نوشته شده است.
مجموع احادیث کتب اربعه چیزی حدود چهل و پنج هزار حدیث است و البته علاوه بر این کتابها (کتب اربعه) کتابهای دیگری مثل مدینة العلم شیخ صدوق نیز بوده اند که در حوادث ناگوار کتابسوزی و فتنه های کوردلان جهان اسلام و متعصبان نادان حَشویه از میان رفته اند.
نکته قابل ذکر آنکه در قرون متأخر جوامع حدیثی بسیار بزرگی که علاوه بر احادیث فقهی، روایات مختلف دیگری را نیز در بر داشتند تألیف شد که عبارتند از : 1ـ الوافی فی جمع أحادیث الکتب الأربعة تألیف محمد محسن فیض کاشانی، 2ـ مستدرک کتاب الوافی که توسط مولی محمد هادی نوۀ برادر فیض کاشانی نوشته شده است، 3ـ تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة که توسط شیخ محمد بن حسن حرّ عاملی تألیف شده است، 4ـ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام که توسط علامه محمدباقر مجلسی تالیف شده است، 5ـ عوالم العلوم و المعارف که بیش از یکصد مجلد و حدود چهار برابر حجم کتاب بحار الأنوار بوده و امروزه بیشتر مجلدات آن در دست نیست. این کتاب روایی عظیم توسط مولی عبدالله بن نورالله بحرانی معاصر علامه مجلسی تالیف شده است، 6 ـ الشفا فی حدیث آل المصطفی که توسط شیخ محمدرضا بن عبد الله تبریزی تالیف شده است، 7 ـ جامع الأحکام فی الحدیث این کتاب در بیش از بیست و پنج مجلد خطی است که توسط سید عبد الله شبّر نوشته شده، 8 ـ مستدرکات الوسائل که توسط محدّث خبیر میرزا حسین نوری نوشته شده و به عنوان مستدرکی برای وسائل الشیعه نوشته است، 9 ـ «البحر الزخار فی شرح احادیث الأئمة الأطهار فی الفروع خاصة که توسط سید محسن امین نویسنده کتاب ارزشمند أعیان الشیعة نگاشته شده است.
پی نوشتها:
1ـ شیخ صدوق محمّدبن على بن بابویه قمّى، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ2، 1413ق.
2 ـ ابوجعفر محمدبن حسن طوسی، تهذیب الأحکام، تحقیق سیدحسن موسوی خراسانی، تصحیح محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1364 (10 مجلد).
3 ـ ابوجعفر محمدبن حسن طورسی، الإستبصار فی ما اختلف من الأخبار، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1390ق.
4 ـ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چ چهارم، 1407ق.
5 ـ شیخ آقا بزرگ تهرانى، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، 1408ق: ج 6، ص 27؛ ج 10، ص 186، ص 226؛ ج 7، ص 103؛ ج 14، ص 33، ص 165، ص 93، ص 79؛ ج 17، ص 245؛ ج 18، ص 229؛ ج 21، ص 340؛ ج 20، ص 251 و بعد.
6 ـ شیخ صدوق محمّدبن على بن بابویه قمّى، الهدایة فی الأصول والفروع، قم، مؤسسة الإمام الهادی علیه السلام، 1418ق، ص222به بعد.
7 ـ سیدمحسن امین، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406 ق، ج 1، ص 144، ص 148؛ ج 3، ص 222.
8 ـ ابوجعفر محمدبن حسن طوسی، الخلاف فی الأحکام، تصحیح جمعی از محققان حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق، ج 1 ص 14، مقدمۀ محقق.
9 ـ ابوجعفر محمدبن حسین طوسی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، چ2، 1400ق، ص 21، مقدمه محقق.
10 ـ میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق گروه پژوهشی، بیروت، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 1408ق( 18 مجلد)، ج 1 ص 28، مقدمۀ محقق.
11 ـ محمد باقر مجلسى، بحارالأنوار الجامعة لدُرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق (110 مجلد)، ج 107، ص 25.
12 ـ محب الدین طبرى، الریاض النضرة فى مناقب العشر المبشرة، قاهره، الخانجى، چ2، 1372ق، ج 5، ص 280؛ ج 4، ص 478.
13 ـ شیخ جعفر سبحانی، تذکرة الأعیان، قم، موسسة امام الصادق(علیه السلام)، 1419ق، ص 216، ص 364.
منبع: makarem.ir
