بایسته‌های اخلاقی فضای مجازی با توجه به آموزه‌های علوی
دوشنبه 10 آبان 1395 11:53 PM
به گزارش خبرنگار آیین و اندیشه خبرگزاری فارس، نشست «آموزه‌های اخلاقی نهج‌البلاغه برای دنیای مجازی» پیش از ظهر امروز (دوشنبه ۱۰ آبان ماه) با سخنرانی مریم صانع‌پور، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این پژوهشگاه برگزار شد.
صانع پور در ابتدای این نشست با طرح این بحث که برای پرسش از مسائل روز از نهج‌البلاغه باید ابتدا مسئله را به خوبی شناخت و سپس به بازخوانی نهج البلاغه همت گماشت، افزود: دنیای مجازی و همزمانی ارتباطات فراگیر جهانی میان فرهنگ‌ها، ملل و ادیان مختلف، به خطر افتادن اخلاق ارتباطی به علت تکثرات تاریخی، جغرافیایی، دینی، و فرهنگی، نو بودن فضای مجازی و عدم شکل گیری فلسفه اخلاقی دنیای جدید برخی از این مباحث را تشکیل می‌دهد.
وی در ادامه افزود: تنوعات اخلاقی دنیای مجازی از تنوعات آسیایی گرفته تا آفریقایی، اروپایی، و آمریکایی و تنوعات اخلاق‌های دینی از ادیان ابراهیمی گرفته مانند اسلام و مسیحیت و یهودی تا ادیان شرقی مانند بودایی و شینتو و ذن و مانند آن که با ملاحظه تفاوت‌ها نمی‌توان به اصول اخلاقی مورد پذیرش همگان دست یافت و از این رو برخی معتقدند ارتباطات اخلاقی در دنیای مجازی غیرممکن است.
صانع پور درباره نگارش کتاب «چند صدایی اخلاقی در دنیای مجازی» توضیح داد:
در تحقیقی که حاصلش این کتاب شد بررسی کردم که استفن وارد، وازرمن، لارنس هینمن و برخی دیگر مشترکاتی اخلاقی را به نحو استقرایی و وجودشناسانه که مورد پذیرش همه انسان‌هاست از فرهنگ‌های دینی و غیر دینی جوامع متعدد دنیای مجازی فراهم آوردند تا ارتباط اخلاقی شهروندان دنیای سایبری امکانپذیر شود.
وی با اشاره به اینکه اصول اخلاقی مزبور عبارتند از تقدس حیات، تکریم انسانیت، صداقت، جمع‌گرایی و صلح‌طلبی توضیح داد: نتایج این تحققیق مرا بر آن داشت تا با توجه به خاتمیت پیامبر اسلام و آیه «و ماأرسلناک إلّا کافّه للناس بشیراً و نذیراً ولکنّ أکثر الناس لایعلمون» و نیز با توجه به حدیث «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» آموزه‌های حداقلی اخلاق را که قرآن از مخاطبان آن آموزه‌ها با واژه «ناس» یاد می‌کند جستجو، و در یک صورت بندی فلسفی این آموزه‌ها را در سه سطح؛ نخست مبانی انسان شناسانه، دوم زمینه‌های مشترک اخلاقی واصول مشترک اخلاق ارتباطی طراحی کنم.
هویت مشترک انسان‌ها مبنای همزبانی، همدلی میان افراد و جوامع مختلف خواهد شد تا زیستی اخلاقی و فضیلت‌مدارانه در دنیای مجازی تجربه کنند
وی با اشاره به برخی از مفاهیمی که درباره آنها تحقیق کرده گفت: «اشتراکات تکوینی» یعنی همه افراد نوع انسان با استناد به خطبه اول علی(ع) «نطفه امشاج» را در آیه «إنّا خلقنا الانسان من نطفة أمشاج نبتلیه فجعلناه سمیعاً بصیراً» را توصیف می‌کند که موجب گرایش‌های متنوع و متضاد مادی همه انسان‌ها می‌شود یعنی چنین نیست که عناصر جسمانی نیکوکاران نرم و شیرین؛ و بدکاران، سخت و تلخ باشد. اما ماجرای اشرف مخلوقات از آنجا آغاز شد که خداوند در این تکثر در آمیخته، از روح خود دمید و طبق فرموده علی(ع) آن جسمِ تکثر بنیان، صورت انسانی به خود گرفت و به وسیله وحدتِ روحانیِ فناناپذیری که از روح الهی وام گرفته شد هویتی گرامی و کرامت مند یافت و جسمی مادی به موجودی الهی تبدیل شد.
صانع‌پور با اشاره به هویت هسته‌ای مشترک بین همه انسان‌ها گفت: همین هویت مبنای همزبانی، همدلی میان افراد و جوامع مختلف خواهد شد تا بتوانند زیستی اخلاقی و فضیلت مدارانه در دنیای مجازی تجربه کنند.
وی در ادامه افزود: «برادری و برابری» بر اساس انسان شناسی نهج‌البلاغه (به تبع قرآن) اشتراکات تکوینی انسان‌ها بهترین دلیل بر شأن همسان انسانیت در زمان‌ها و مکان‌های مختلف است. اشتراک انسان‌ها در روح خداوند است که موجب گرامیداشت انسان بما هو انسان می‌شود و همین کرامت ذاتی است که تساوی حقوق شهروندی را برای همه انسان‌ها خواه در یک رویکرد ملی و خواه در یک رویکرد جهان وطنانه رقم می‌زند.
این پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی اظهار داشت: از نظر علی(ع) یکی از علل دشمنی و تفرقه میان انسان‌ها، ندیده گرفتن مساوات ذاتی میانشان است. افراد و جوامعی که بر طبل نزاع و تفرقه می‌کوبند قائل به برتری ذاتی برای خودشان هستند همانگونه که در خطبه اول از خودبرتربین ابلیس سخن گفت. علی(ع) همچنین هنگامی که جمعی، مساوات در تقسیم بیت المال را مذمت کردند و خلاف سیاست‌ورزی دانستند در خطبه 126درباره حقوق شهروندی مساوی میان اقوام، نژادها، ادیان، و فرهنگ‌های مختلف سرزمین تحت حاکمیتش فرمود آیا می‌خواهید در حق کسانی که بر آنها حکومت میکنم ستم کنم؟ به خدا سوگند تا عمر من باقی است مرتکب این تبعیض نخواهم شد.
وی درباره «اعتدال‌گرایی و حق‌جویی» توضیح داد: خداوند در آیه 30 سوره روم انسان را ذاتاً جویای حق و حقیقت معرفی کرده است زیرا هنگامی که ذات انسان در معرض نفخه الهی قرار گرفت و اسماء را از خداوند آموخت میل به اسماء و صفات حسنای الهی در وجودش ریشه گرفت و از همین رو مسجود فرشتگان شد. علی (ع) در خطبه 16 اعتدال را طریق وسط معرفی می‌کند که از افراط و تفریط مبرا است. انسان ذاتاً افراط و تفریط را نمی‌پسندد و اعتدال را بهترین منش و روش میداند و همه آدمیان با هر فرهنگ و دینی در صفت اعتدال طلبی و حق جویی با یکدیگر مشترک هستند.
صانع‌پور در بخش دیگری اظهار داشت: ملاحظه می‌شود امام علی و سایر امامان(ع) که وارث آیین جهان شمول و زمان شمول اسلام و سنت نبوی هستند این آیین آخرالزمانی را مبتنی بر عقلانیت، منطق و استدلال بشری توصیف می‌کنند و عقل نظری را مقدمه عقل عملی و عبادی مسلمانان معرفی می‌کنند. این گفتمان عقل محور قطعاً در گفت‌وگوهای برون دینی با سایر ادیان و فرهنگ‌ها جز بر اساس عقل و منطق مشترک بشری عمل نمیکند.
امروزه در عصر همزمانی ارتباطات میان جوامع مختلف بشری که از هویت‌ها و فرهنگ‌های متنوعی برخوردارند جز با مشترکات و مسلمات میان ـ فرهنگی نمی‌توان به تعامل و گفتگو وارد شد، در عین حال باید توجه داشت عقل در تعریف اسلامی با عقل در تعریف خشک فلاسفه دوره روشنگری اروپا متفاوت است و با مهرورزی و انسان‌دوستی عجین است چنان که علی علیه السلام در حکمت 142 نهج‌البلاغه می‌فرماید «التَّوَدُّدُ نِصْفُ الْعَقْلِ».
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه در جهان کنونی ارتباطات میان انسان‌ها وارد فصلی جدید شده است زیرا فناوری‌های جدید، امکان ارتباطات فرا ملی، میان شهروندانی از سرزمین‌هایی مختلف با فرهنگ‌های متکثر را فراهم ساخته است، گفت: در چنین فضایی زمینه سازی رحمت و رأفت در ارتباطات انسانی، و مقابله با خشونت‌های ملی، نژادی، دینی، و... مهم ترین وظیفه نظریه پردازان اخلاق ارتباطی محسوب می‌شود تا جوامع مختلف علاوه بر مقید بودن به هویت ملی خود در گفتمان جهان وطنانه‌ای با یکدیگر مشارکت کنند که مبتنی بر تکریم انسانیت، برابری و برادری انسان‌ها با یکدیگر، و فراگیری رحمت و رأفت انسانی است.
راستی و صداقت یکی از اصول مشترک اخلاق ارتباطی در تکثر فرهنگ‌های دنیای مجازی است
وی در بخش دیگری توضیح داد: اصل صداقت مبتنی بر اعتدال گرایی و حق جویی عقلانی انسان بما هو انسان است؛ اصلی که رعایتش در ارتباطات افراد و جوامع، نیازی به ادله و براهین ندارد و افراد و جوامع مختلف در فضیلت صداقتِ کرداری و گفتاری با یکدیگر مشترک هستند. از همین رو میتوان راستی و صداقت را یکی از اصول مشترک اخلاق ارتباطی در تکثر فرهنگ‌های دنیای مجازی معرفی کرد. علی(ع) در خطبه 16 نهج‌البلاغه نزاع افراد و جوامع متخاصم را نتیجه شبهات و عدم صداقت در میان مردم معرفی می‌کند.
وی درباره «احسان و محرومیتزدایی» گفتـ: در دنیای مجازی که اطلاعات به گونهای همزمان در میان افراد و جوامع مختلف منتشر می‌شود و ارتباطات فراگیر جهانی امکان رسیدگی به محرومان ملی و جهانی را بیش از گذشته فراهم کرده است؛ این فضیلت مشترک می‌تواند به عنوان یکی از اصول اخلاق ارتباطی در همه فرهنگ‌ها و ادیان مطرح شود.
صانع پور اظهار داشت: دو اصل امر به معروف و نهی از منکر در زمینه‌های مشترک اخلاقی انسانیت بما هی انسانیت از جمله عدالت جویی استدلال می‌شوند. امام علی(ع) در حکمت 374 می‌فرماید بدانید تمام اعمال نیک و حتی جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهی از منکر همچون قطرهای در مقابل دریایی پهناور است. از این رو آزادی بیان، اولین شرط امر به عدالت و نهی از ظلم در جامعه است، که فراگیری رسانه ها در فضای سایبری زمینه‌ای قوی جهت برقراری عدالت اجتماعی در سطح ملی و بین‌المللی ایجاد کرده است.
وی تأکید کرد: وفای به عهد و پیمان از جمله اصول اخلاق ارتباطیِ مبتنی بر اشتراکات انسانی است که سیالیت دنیای مجازی آن را در معرض بحران قرار داده زیرا گسترش اطلاعات در دنیای مجازی شهروندان جامعه جهانی را هر لحظه با پیشنهادهای جدیدی روبرو می‌کند.
این پژوهشگر اظهار داشت: چند نکته که به تعبیر حضرت علی(ع) نیز باید از آنها پرهیز کنیم، تکبر و برتری جویی، دورویی و نیرنگ بازی و تجاوز به حریم مادی و معنوی انسان‌ها است.
انتهای پیام/
