نگاهی به كاركردهای رسانه ای در انقلاب اسلامی
رسانههای سنتی، انقلابیترین رسانهها
رسانه های گروهی، علاوه بر این كه در فرآیند ارتباطات و جابه جایی اطلاعات در درون جامعه و ملل سهیم هستند، می توانند با كاركرد خویش در عرصه های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی به موازات تحولات عمیق در نهادهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دگرگونی باورها و ارزش های مسلم جامعه كار ساز بوده و به عنوان یك دانشگاه عمومی در راستای شكوفایی و اعتلای فرهنگ جامعه به فعالیت بپردازند و زبان هدایت خویش را به كار بسته و جامعه را به سمت و سوی مطلوب هدایت نمایند.
رسانه به عنوان ابزار جادویی اطلاع رسانی دارای تیغی دو لبه است كه در دنیای امروز در دست امپراتوری های بزرگ رسانه ای و خبری دنیای مقابل اسلام قرار دارد اما دیری نخواهد پایید اسلام سنگرها ی جهانی را فتح خواهد كرد همانگونه كه پس از انقلاب اسلامی ایران بر شدت این فتوحات افزوده شده است، مسلمانان بر رسانه نیز فائق خواهند آمد و آنرا در خدمت اسلام قرار خواهند داد.
در این میان لوازم ارتباط فردی و جمعی نیز كاركردهای خاص خود را دارند. گر چه بعضی حریمهای انسانی در این میان از بین رفته است اما پویایی موجود در اسلام و آداب اسلامی دیر یا زود احكام و نحوه استفاده و برخورد با این مسئله باز خواهند شناخت كما اینكه در بعضی حوزه ها به سرمنزل رسیده است. اگر در گذشته تجارت به عنوان یكی از عوامل انتشار اسلام بوده، امروز لوازم ارتباط جمعی به شكلی ساده تر، این امر را محقق نموده است. برد نهایی از آن مسلمانان خواهد بود چرا كه در این میان دستان دنیای غرب خالی است و با این بن بست های پی در پی موجود در خود، انفجار نورانقلاب اسلامی از پس دیوارهای رسانه ای كشیده شده و بر دیدگان مردم دنیا خود را نمایان نموده است.
از سوی دیگر در اسلام جاذبه ها و زیبایی ها و برنامه سعادت بشری راهگشایی است كه بلاشك منجر به پیروزی مسلمین خواهد شد كه البته دوری و نزدیكی این پیروزی بستگی به حجم و تلاش بیشترآنان در این عرصه ها دارد.
با نگاهی به رسانه های گروهی و انواع آن می توان تاثیرات آن ها را در پیروزی انقلاب اسلامی ایران به خوبی دریافت:
كار كرد سینما
به عنوان مثال، ورود سینما به ایران از دوران حكومت پهلوی مصادف بود با پیروی و تقلید از حال و هوای فیلم های غربی و... . كسانی كه متولی این حرفه بودند، نه حس مسؤولیت دینی داشتند و نه عرق ملی، بلكه بعضا نسبت به اسلام نیز از خود ضدیت نشان می دادند.[1]
عملكرد مخرب و منفی سینما در این برهه از تاریخ ایران موجب شد تا نوعی مخالفت اجتماعی نسبت به این پدیده در جامعه ی ایران به وجود آید و خانواده های مذهبی و اصیل، روحانیون آگاه و بیدار به مخالفت جدی با سینما برخیزند.آلودگی سینما به ابتذال و فحشا و اشاعه ی فرهنگ غربی، علمای دین را بر آن داشت تا فتوای شرعی علیه سینما صادر كنند. شیخ فضل الله نوری آن را وسیله ای جهت تخدیر و عامل نوظهور غرب برای رسوخ در اعتقادات ملت ایران دانست.[2]
بررسی كاركرد مطبوعات
با نگاهی به مطبوعات قبل از انقلاب می توان به این نكته پی برد كه یكی از عناصر (لاینفك فیلم های سینما) صحنه های مبتذل و اشاعه ی مسایل ضد اخلاقی بوده و نویسندگان فیلم نامه از درك احساسات و نیازهای واقعی جامعه ی ایران عاجز بودند.اصل در راه اندازی این پدیده در عصر پهلوی در حقیقت آن بود كه كوشش می شد تا افكار عمومی را از مسایل اساسی مملكت منحرف ساخته و مردم را به صورت مصرف كنندگان انفعالی ارزش ها و عادات غربی در آورند.
خوشبختانه با پیروزی انقلاب اسلامی و با تغییر معیارهای ارزش حاكم بر تمامی رسانه های گروهی; از جمله سینما، فرهنگ ضد ارزش حاكم بر سینماها كنار گذاشته شد و این رسانه عهده دار رسالت سنگین و خطیر; یعنی معرفی و تبلیغ ارزش های اسلامی شد.در مقدمه ی قانون اساسی جمهوری اسلامی راجع به رسانه های گروهی كشور آمده است:
"وسایل ارتباط جمعی بایستی از جهت روند تكاملی انقلاب اسلامی در خدمت اشاعه ی فرهنگ اسلامی قرار گیرد، در این زمینه از برخورد سالم اندیشه های متفاوت بهره جوید و از اشاعه و ترویج خصلت های تخریبی و ضد اسلامی جدا پرهیز كند".[3]
همین محتوا از اصل 175 قانون اساسی استنباط می شود كه در آن اصول، خط مشی اهداف و وظایف رسانه های گروهی تعیین گردیده است.[4]
نمونه ی دیگر كاركرد رسانه های گروهی، مساله ی مطبوعات است. این پدیده برای نخستین بار در دوره قاجار به دستور عباس میرزا وارد ایران شد.
این رسانه هم متاسفانه در بدو ورود و در مرحله ی شكل گیری خود، در شرایط نامطلوب تقلید سطحی از غرب و بی توجهی به هویت ملی تكوین یافت.
نسل اولیه ی مطبوعات كشور به شدت تحت نفوذ حكومت های استبدادی وقت بودند و جز نقش جارچی و زبان یك طرفه ی حكومت نقش دیگری را ایفا نمی كردند.
سال 1357 شمسی را سال طلایی مطبوعات ایران نامیده اند; زیرا در این سال حدود چهار صد نشریه منتشر شد كه تاثیر مطبوعات در خدمت بلوغ فكری، آگاهی های سیاسی و اجتماعی جامعه ی ایران را نشان می دهد.[5]
رسانه های امام خمینی (ره)
انقلاب اسلامی ایران زمانی به بار نشست كه تمامی كانالهای ارتباطی مدرن نظیر رادیو تلویزیون، سینما، مطبوعات و... در اختیار رژیم شاه بود و حكومت پهلوی با بهره گیری از این رسانه ها در صدد تغییر ماهیت فرهنگی جامعه ایرانی بود.بنیانگذار جمهوری اسلامی با به كارگیری موفقیت آمیز رسانه های سنتی نظیر مسجد، حسینیه، تكایا و بازار در بسیج عمومی و تغییر ساختارهای اجتماعی، نظریه پردازان عصر ارتباطات را به چالش فراخواند.
یك محقق معروف آمریكایی در بخش پایانی كتاب خود در سرفصلی با عنوان "رسانه هایی كوچك برای یك انقلاب بزرگ" در باره رسانه های امام خمینی (ره) نوشته است:
" ....مخالفت با شاه به وسیله شبكه های غیر رسمی توسط ۲۰۰ هزار مبلغ دینی و ۹۰ هزار مسجد سازماندهی شد .... "
" ... در حالی كه آیت الله خمینی و دیگر رهبران مذهبی به خارج از كشور تبعید شده بودند اما پیامهای آیت الله به شكل كاست برای پیروانش ارسال می شد. پیامهای او سپس چاپ و تكثیر می شد ....."
" .... در انقلاب ایران در حقیقت مردم با هم برخورد نداشتند بلكه برخورد بین رسانه های بزرگ در برابر رسانه های كوچكتر بود و سرانجام رسانه های كوچكتر (سنتی) پیروز شدند...."[6]
پیروزی ۵۷، ارزش و اعتبار رهبران محلی را در هدایت توده ها با بهره گیری از كانالهای ارتباطات سنتی به منصه ظهور رساند. رهبرانی كه با جاری رود، دریای انسانها را به خروش آوردند و طومار حاكمیت صاحبان قدرت را در هم پیچیدند.[7]
حماسه دفاع مردمی در هشت سال جنگ تحمیلی تایید دیگری بر قدرت رسانه های سنتی در بسیج عمومی بود. تریبونهای مساجد و جمعه و جماعات، حسینیه ها و هیات های مذهبی، روحیه سلحشوری را در جوانان این مرزوبوم شعله ور ساخت تا جلوه های ایمان و ایثار، طوفان غیرت و مردانگی برپا سازد. طوفانی كه توانست ماشین جنگی خصم را از كار بیاندازد.
در ذیل به تاثیر برخی از رسانه های انقلابی در پیروزی انقلاب اسلامی ایران اشاره می كنیم:
منبر، رسانه چهره به چهره
شاید بتوان از منابر بهعنوان مهمترین و قدرتمندترین این رسانهها در زمان قبل از انقلاب اشاره كرد. با اینكه در آن زمان، رژیم رسانههای بزرگ و مدرن را در اختیار داشت، ولی هیچكدام قدرت و تأثیرگذاری منابر را نداشته است. روحانیون با سخنرانیهای خود علاوهبر اینكه به سخنرانیهای مذهبی و تقویت باورهای مردم میپرداختند، پرده از جنایات رژیم شاه برمیداشتند و مردم را از اوضاع خفقانبار جامعه آگاه میكردند و آنها را بهمبارزه و تظاهرات علیه رژیم دعوت میكردند كه واقعا هم مؤثر بودند.
منبر جزو ملزومات اولیه هر مسجد تلقی میگردد. حضور مخاطب در كنار منبر و گوش دادن به وعاظ عملی انتخابی است. بین واعظ و مخاطب رابطه اعتماد وجود دارد. در كنار منبر، سرعت ارتباط زیاد است و ارتباط بهطور كامل صورت میگیرد. در برابر منبر، ارتباط چهره به چهره صورت میگیرد. گوینده رسانه منبر، چهره مردمی است و در طی زمان قداست پیدا میكند. این رسانه بهدلیل فضای سنتی ـ مذهبی جامعه ایرانی، از قابلیت تأثیرگذاری فراوانی برخوردار بود.
در واقع منبر بهعنوان رسانه عمومی اسلام نقش شگفتیساز و حماسی را در انقلاب اسلامی ایفا كرد. زیرا سخنرانان روحانی با استفاده از آن بهعنوان تریبونی در جهت رساندن صدای انقلاب به گوش ملت ایران استفاده كردند.
پیامرسانی از طریق رسانههای سنتی (منبر) در دو مقطع مهم با كارویژگیهای خاصی صورت گرفت. مقطع اول نهضت، هنوز حضرت امام از ایران تبعید نشده بود و مقطع دوم از تبعید حضرت امام تا پیروزی انقلاب اسلامی را شامل میشود. طیفی از وعاظ در طی این دو مقطع از سال 1341 تا بهمن 1357 در صدد برآمدند با استفاده از رسانه منبر، مشروعیت نظام حاكم را بهچالش بكشانند و توانستند افكار عمومی جامعه را بهسوی نهضت جلب كنند.
آیتالله طالقانی و حجتالاسلام فلسفی بهعنوان دو تن از پیشگامان نوگرای پیامرسانی از منبر نقش بهسزایی در آگاهی مردم داشتند. این دو شخصیت در مقطع قبل از تبعید امام با رویكردی نو از منبر برای پیامرسانی بهره میبردند و حتی علاوهبر آن در رادیو نیز برنامههای تربیتی ـ اخلاقی ارائه میكردند.
موج دوم پیامرسانی نهضت، از تبعید امام تا پیروزی انقلاب بود. مبارزه و پیامرسانی در زمان تبعید رهبری نهضت از طریق مبارزات علنی و مخفیانه تداوم یافت. تلاشهای آیتالله سعیدی بهعنوان پیشگام پیامرسانی آموزههای نهضت و حجتالاسلام هاشمینژاد بهعنوان پیامرسان نهضت جزو ماندگارترین مبارزات رسانهای انقلاب است.
نوارهای ضبط صوت و اعلامیهها
نوارهای ضبط صوت هم یكی دیگر از رسانههایی بود كه آن زمان از آن استفاده میشد. امام خمینی(ره) كه آزادی بیان و دسترسیشان به رسانههای جمعی محدود شده بود، برای رساندن پیامشان بهمردم و پرهیز از محدودیتهای تحمیل شده از سوی رژیم، از«رسانههای كوچك» سود جستند. از تبعیدگاه خود در نجف و سپس در پاریس، پیامها را با نوار ضبط صوت و تلفن به ایران میفرستادند. این نوارها بعدا در شمار هزارها تكثیر و در تمام كشور توزیع میشد. در بسیاری موارد، سخنرانیهای ایشان روی كاغذ پیاده و برای توزیع انبوه تكثیر میگردید.
از دیگر رسانههایی كه در اختیار نیروهای انقلابی بودند، از اعلامیهها میتوان نام برد كه شامل مطالب گوناگون و مربوط به گروههای مبارز مختلفی بودند و هدف واحدی را دنبال میكردند از جمله: دعوت بهمبارزه، برملا كردن جنایات شاه و...مهمترین اعلامیههای پخش شده مربوط به بیانات و پیامهای امام خمینی(ره) بود كه توسط گروههای مختلف تكثیر و میان مردم توزیع میشد.
گروهها نیز خود اقدام به نشر مطالب مورد نظرشان بهاین وسیله میكردند. با اینكه رژیم پهلوی رسانههای مدرن و بزرگی را در دست داشت و بر آنها بهطور جدی و دقیق نظارت میكرد و در راستای حفظ حاكمیت خود آنها را پیش میبرد، ولی با این حال نتوانست از این رسانهها كه یكی از مهمترین و قدرتمندترین ابزارهای هر حكومتی برای نیل به اهداف و حفظ قدرتشان است، استفاده كند ولی در مقابل نیروهای انقلابی با استفاده از رسانههای سنتی و كوچك مثل نوارهای ضبط صوت كه قطعا قدرت و كارایی رسانههای حاكمیت را دارا نبودند، توانستند بیشترین تأثیرات را بر مردم بگذارند و حربههای رسانههای حاكمیت را بیاثر كرده و پایههای رژیم پهلوی را متزلزل كنند.[8]
پی نوشت ها:
--------------------------------------------------------------------------------
1. اغلب كسانی كه در صنعت ایران پیشگام بوده اند، یا فرنگ رفته و تربیت شده ی غرب بودند یا غیر مسلمان، نظیر روسی خان كه از پدری انگلیسی و مادری تاتار روس متولد شده بود و اوهانیان ارمنی كه از روسیه به ایران بازگشته بود به تقلید از غرب به فیلم سازی پرداخت. (كیهان شماره 14469، 9 / 2 / 71)
2. همان
حقوق اساسی و ساختار حكومت جمهوری اسلامی، قاسم شعبانی، ص 260، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1363.3
قانون اساسی جمهوری اسلامی / وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1368.[4]
. محمد مهدی بهداروند، شمیم یاس ، اردیبهشت 1381، پیش شماره 10 [5]
in. Rogers.Everett m.communicalion thechnology: The new media in society. 1986.p.p 244-2545.
6. روش های سنتی ارتباطات ، جعفری چمازكتی، روزنامه انتخاب، شماره ۳۹۷، ۳۱ مردادماه ۱۳۷۹
. هفته نامه پنجره، شماره 32[8]