طب الرضا ( علیه السلام ) (53وو55و54)

پوست بدن چيست

ساده‌ترين تعريف براي پوست بدن اين است كه نامش را يك تن پوش سوراخ سوراخ بگذاريم و بگوئيم كه اين تن‌پوش علاوه بر نگهداري از عضلات در برابر اثرات محيط خارجي، وظايف مهم ديگري را هم به عهده دارند كه مهمترين وظيفه آن، ترشحات آن است كه در ادامه حيات و تأمين بهداشت بدن آدمي سهم بزرگي را داراست.
با توجه به اينكه اين لباس نرم و لطيف (پوست)، بدن انسان را از همه
[صفحه 109]
طرف فرا گرفته و دامنه فعاليتش را به همه جاي بدن پهن كرده، پس بايد دانست كه چگونگي فعاليت پوست در بدن انسان كمي پيچيده و مهم است، زيرا اين پيراهني كه دست تواناي آفرينش آن را بر پيكر آدمي پوشانيده، سر و ته آن از يك نوع و يك جنس نمي‌باشد.
مثلا پوست صورت، با پوست سر از لحاظ حياتي با هم تفاوت دارند و همچنين اين دو پوست با پوست هائي كه بر روي سينه و شكم كشيده شده‌اند، در نوع فعاليت فرق دارند يعني هر قطعه‌اي از پوست هر قسمت از بدن مسئوليت خاصي را به عهده دارد پس پوست بدن ما بر گردن ما حق بزرگي دارد، يكي از آنها اين است كه پوست بدن قسمتي از مواد سمي كه در بدن انسان به وجود مي‌آيد را دفع مي‌كند در صورتيكه پوست بدن آن سم را دفع نكند و مدت كوتاهي در بدن بماند، مرگ شخص حتمي است.
از مهمترين ترشحات پوست بدن عرق مي‌باشد كه يك ماده‌ي چرب و چسبنده است و از غده‌هاي مخصوص بدن بيرون مي‌آيد و كارش حفظ طراوت و صفاي پوست بدن و نگهداري طراوت موها مي‌باشد مسامات و سوراخهاي بسيار ريزي كه در پوست بدن ما تعبيه شده‌اند فقط براي بيرون آوردن همان ترشحات داخلي بدن مي‌باشند و وقتي كه اين سوراخها در اثر عواملي بسته شوند ديگر آن فضولات زيان آور داخل بدن كه راهي براي خروج از بدن جز سوراخهاي ريز پوست ندارند از
[صفحه 110]
بدن خارج نخواهند شد و خواه و ناخواه موجب به وجود آمدن مسموميت خواهند شد. عرقي كه از مسامات (سوراخهاي زير پوست) بدن آدمي بيرون مي‌آيد از حيث تنزيه و تنظيف بدن كاملا به منزله ادراري است كه كليه ها به خارج دفع مي‌كنند، بنابراين وظيفه پوست بدن انسان با كليه ها، هم طراز مي‌باشد.
پس پوست بدن هم عضوي مانند ساير اعضاي بدن مي‌باشد و ما همانطوري كه سعي مي‌كنيم قلب، ريه، كبد و كليه‌هاي خود را از آسيب حوادث حفظ كنيم، همين طور هم بايد در حفظ پوست بدن خود بكوشيم.
مهمترين وظيفه ما در برابر پوست بدن، رعايت نظافت و پاكيزگي پوست و حفظ مسامات آن از خطر بسته شدن و گرفتن مي‌باشد.
البته قسمتي از پوست بدن ما در زير لباس است و تا اندازه‌اي از خطرات خارجي مصون مي‌ماند اما آن قسمت از پوست كه توسط لباس پوشانده نمي‌شود مانند پوست صورت، دستها، گردن و گلو كه در معرض حملات خارج هستند بايد بيشتر تحت مراقبت قرار بگيرند.
بزرگترين خطر براي پوست بدن چرك ها و كثافت هاي توليد شده در هوا و زمين مي‌باشد كه به محض غفلت و عدم توجه ما بر روي پوست بدن ما مي‌نشيند و جلو سوراخهاي پوست را مي‌بندند و عمل ترشح را مختل مي‌كنند.
[صفحه 111]
امام عليه‌السلام در رساله خود با كلمات بسيار مؤثر به اين نكته مهم و حياتي، توجه فرموده، لزوم استحمام (با آب گرم و سرد) را توصيه مي‌فرمايند.
امام عليه‌السلام حمام گرم را براي نظافت بدن و حمام سرد را به خاطر طراوت و شادابي پوست بدن مقرر داشته‌اند و رعايت فصل ها را هم در اين دو نوع استحمام خاطر نشان كرده و مي‌فرمايند: نفع حمام براي بدن بسيار قابل توجه است زيرا حمام در بدن آدمي اعتدال به وجود مي‌آورد، چرك ها و شوخ ها را از بدن بيرون مي‌كند، اعصاب و رگها را نرم مي‌نمايد، به اعضاي بدن نيرو مي‌بخشد، فضولات را آب مي‌كند و پوست بدن را از عفونتها و مواد عفونتزا پاك مي‌كند.
امام عليه‌السلام در اين رساله بسيار نافع، موقعيت حمام را از لحاظ حفظ بهداشت و پاك كردن بدن از چرك ها به صورت طبي بيان فرموده و حتي مقتضيات وقت را هم توصيه فرموده و فوايد حمام را تشريح و توصيف كرده‌اند.
ديديد كه امام عليه‌السلام ضمن بيان لوازم حمام، از لوازم ديگري كه در بهداشت بدن دخالت دارند، ياد كرده و حتي فرمول تهيه آن لوازم را هم بيان فرموده است مثلا چگونه بايد نوره تهيه كرد و چطور بايد آن را استعمال نمود و به چه نحوي مي‌توان از خطرات آن ايمن بود، اگر خطري ظاهر شد از چه راهي بايد با آن خطر مقابله نمود حتي امام عليه‌السلام درباره خراشي كه از سوزاندن نوره بر پوست بدن پديد مي‌آيد، با لحن
[صفحه 112]
هراس آوري سخن گفته‌اند تا مبادا انسانها اين خراش ها را بي‌اهميت تلقي كنند و در نتيجه به بيماريهاي مختلف دچار شوند كه عاقبت خوبي نخواهند داشت.

دستورهاي همگاني براي بهداشت

- كسي كه نمي‌خواهد از درد مثانه بنالد، حتي نبايد يك لحظه هم ادرارش را نگاه دارد اگر چه پشت اسبي سوار شده باشد.
- آن كس كه نمي‌خواهد معده‌اش آزار و آسيب ببيند تا دست از غذا بكشد آب ننوشد آنان كه توأم با غذا خوردن آب مي‌نوشند، دستگاه هاضمه را از ابتداي كارش از كار باز مي‌دارند، اينها به عارضه رطوبت و ضعف دستگاه گوارشي مبتلا خواهند شد زيرا نوشيدن آب در اول طعام، معده را از هم باز مي‌كند و عارضه گشادي معده پديد مي‌آورد.
- كسي كه از سنگ مجرا و شاش بند مي‌ترسد، نبايد هنگام انزال مني آن را در مجرايش نگه دارد و در هنگام جماع به هواي لذت بيشتر مدت اين كار را بيشتر از مدت عاديش طولاني‌تر بكند.
- آنان كه مي‌خواهند از بيماري بواسير و رنج روده‌اي (غلاط) و درد قسمت اسافل بدن در امان باشند. هرشب ده دانه خرماي برداشته شده با روغن گاو بخورند و ميان بيضه هاي خود را با روغن زنبق خالص بمالند.
- كساني كه به ضعف حافظه دچارند، بهتر است همه روزه هفت مثقال كشمش سياه ناشتا بخورند و روزانه هم سه تكه زنجبيل در عسل
[صفحه 113]
خوابانده (زنجبيل پرورده) با كمي خردل ضمن غذاي روزانه خود بخورند، همچنين براي تقويت نيروي فكري خوبست همه روزه سه هليله با نبات كوبيده بخورند.
- كسي كه مي‌بيند ناخن هايش زرد مي‌شوند و از هم مي‌شكافد يا اين كه اطراف ناخن هايش فاسد مي‌شود بايد عادت كند كه ناخن هايش را در هر پنجشنبه بچيند، عادت به اين كار از فساد ناخنها و خرابي دور سر انگشتها جلوگيري خواهد كرد. - اگر كسي مي‌خواهد كه به درد گوش گرفتار نشود، هر شب هنگام خواب اندكي پنبه بر گوشهايش بگذارد.
- هر كس مي‌خواهد در فصل زمستان از بيماري زكام در امان بماند، همه روزه يك قاشق عسل بخورد، خليفه بايد بداند كه هر كدام از عسلهاي صالح و فاسد علاماتي دارند، آن دسته از عسل ها كه وقتي جلوي دماغ مي‌گيري بوي تندش شما را به عطسه وا مي‌دارد و يا عسلي كه چشيدنش آدم را به سكر و سستي مي‌اندازد و آن عسل هائي كه زبان آدم را مي‌سوزانند، عسلهاي خوبي نيستند اين عسل ها قاتل جان آدمي مي‌باشند.
- در فصل زمستان گل نرگس ببوئيد، بوئيدن اين گل به طور استمرار رعايت كنيد تا از شر زكام در امان بمانيد همچنين استشمام سياه دانه آدمي را از زكام ايمن مي‌دارد.
[صفحه 114]
- براي جلوگيري از زكام در روزهاي تابستان، پرهيز از آفتاب و خوردن روزي يك عدد خيار سود فراوان دارد.
- كساني كه مي‌خواهند از دردهاي شقيقه [22] و شوصه [23] در امان باشند، ماهي تازه بخورند اين عمل را هم در فصل زمستان و هم در فصل تابستان انجام دهند، چون ماهي تازه براي پيش‌گيري از اين گونه دردها بسيار سودمند مي‌باشد.
- آنان كه مي‌خواهند هميشه سر دماغ و با نشاط باشند، تا مي‌توانند از شام شب بكاهند و شبها سبكبار به رختخواب بروند.
- هر كس كه مي‌خواهد از درد ناف در امان بماند، بايد هر وقت كه سرش را روغن مالي مي‌كند از آن روغن كمي هم به نافش بمالد و مالش دهد.
- آنان كه لبانشان چاك مي‌خورد، يا جوش مي‌زند، با روغني كه سر خود را چرب مي‌كنند، لبها را هم چرب كنند.
- كساني كه نمي‌خواهند گوشهايشان سست و فرو آويخته باشد و يا اين كه از افتادن و بزرگ شدن لوزتين خود بيمناك هستند، بهتر است هر وقت كه شيريني مي‌خورند، به دنبالش اندكي سركه غرغره كنند.
- كساني كه مي‌خواهند از ابتلا به مرض يرقان در امان بمانند، در فصل
[صفحه 115]
تابستان به اتاقهاي در بسته و دم كرده پيش از تهويه كامل وارد نشوند و همچنين در فصل زمستان يك مرتبه از اطاق گرم به هواي سرد نروند، بلكه صبر كنند تا بدنشان به هواي تازه مأنوس شود.
- آنان كه از بادهاي دردناك و شديد در بدن خود مي‌ترسند، هفته‌اي يك بار سير بخورند.
- كساني كه به دندان خود علاقمندند قبل از خوردن شيريني كمي نان بخورند. [24].
- آنان كه مي‌خواهند غذايشان زود تحليل برود و دستگاه هاضمه شان كار خود را به آساني انجام دهد، هر وقت كه مي‌خواهند با شكم سير به رختخواب بروند، به پهلوي راست بخوابند و پس از مدتي از پهلوي راست به چپ بغلطند و به خواب راحت فرو روند.
- آنان كه احساس مي‌كنند بلغم در مزاج شان زياد شده، همه روزه غذاي خود را با كمي از «جوارش» بياميزند و به مقدار مقدور حمام بگيرند، با زنان همبستر شوند و در جلو آفتاب بنشينند (حمام آفتاب بگيرند) و از خوردن غذاهاي سرد پرهيز كنند تا بتدريج بلغم در مزاج شان بسوزد و از بين برود و حالشان عادي شود.
- آنان كه از طغيان صفرا در مزاج شان انديشناك هستند، سعي كنند
[صفحه 116]
همه روزه از غذاهاي سرد و تازه و لعابي استفاده كنند، بيشتر تفريح كنند و كار كمتر، و به روي كسي كه دوست دارند نگاه كنند اما كساني كه داراي مزاج هاي سوداوي هستند و مي‌خواهند، آن را به حال تعادل برگردانند مي‌توانند با عمل قي و فصد رگها و استعمال نوره به هدف خود برسند و طغيان سودا را در مزاج خود فرو نشانند.
- آنان كه از گردش بادهاي سرد در اعضاي خود شكوه دارند، موظفند از شاف و اماله و نشستن در آب گرم و ماليدن روغن هائي كه پوست را نرم مي‌كند استفاده نمايند اما براي مبارزه با زيادي بلغم خوردن يك مثقال «اطرفيل كوچك» مؤثر مي‌باشد.

دستوراتي درباره بهداشت خصوصي

اشاره

قوانين بهداشت در علم پزشكي به دو قسم است يكي بهداشت عمومي، يعني به كار بستن كارهائي كه براي حفظ بهداشت عمومي لازم است ديگري بهداشت خصوصي، اين قسمت از قوانين، بهداشت اعضاي بدن انسان را، عضو به عضو مورد بحث قرار مي‌دهد و درباره‌ي صحت قوانين هر كدام از آنها تحقيق و تحليل مي‌نمايد.
در بهداشت خصوصي نسبت به همه اعضاي بدن توضيحاتي داده مي‌شود اما هنگامي كه نوبت به عضو هاي لطيف و دقيق بدن مي‌رسد، به دقت و احتياط، بيشتر توجه مي‌كند.
مثلا گوشها و چشمها كه در برابر حوادث زودتر از ساير اعضاي بدن
[صفحه 117]
لطمه مي‌بينند، بيشتر مورد توجه بهداشت خصوصي قرار گرفته‌اند.
اينك به بهداشت خصوصي بدن مي‌پردازيم و نخست از دهان شروع مي‌كنيم.

بهداشت دهان

در بهداشت دهان، سخن از ملحقات آن مانند لب و لثه ها ، دندانها و شكافهاي ميان دندانها كه در سلامتي بدن تأثير اساسي دارند، پيش مي‌آيد دهان از اين جهت در صحت عمومي بدن اثر مهمي دارد كه تنها راه جهازات هضمي به دنياي خارج مي‌باشد.
واردات معده و امعاء و ريه ها طبق معمول از دروازه دهان است و به خاطر حفظ بهداشت جهازات هاضمه و دستگاه تنفسي بدن بايد اين دروازه كنترل شود و ما در فصلهاي قبلي اين كتاب، از حفظ بهداشت دندان و راه نگهداري آن سخن گفتيم و توصيه‌هاي حضرت امام رضا عليه‌السلام را درباره دندانها تا حدودي توضيح داديم. باز هم قسمتي از توصيه‌هاي حضرت را بيان مي‌كنيم كه مي‌فرمايد:
بايد دندانها را همه روزه مسواك كنيد و دهان را هميشه پاك نگهداريد، لثه ها را تحت مراقبت و احتياط قرار دهيد و از خوردن غذاهاي گرم و سرد با هم و همچنين چيزهاي سفت و سوزان با دندان پرهيز كنيد و در خوردن شيريني‌ها احتياط كنيد تا مبادا ذرات شيريني لاي لثه ها و روي ميناي دندانها بماند و موجبات فساد دهان و دندان را فراهم كند،
[صفحه 118]
همچنين بايد اكثر (مخاط) هاي پوشش دهان را از تأثير ترشي هاي قوي و نوشيدنيهاي داغ مصون نگهداريد.

بهداشت چشمها

حفظ بهداشت عمومي چشمها شامل رعايت و به كار بردن اين دستورات مي‌باشد:
1 - شست و شوي دقيق چشمها به وسيله محلولهاي طبي (مانند اسيد بوريك) و غيره.
2 - احتراز از اعمالي كه موجبات ضعف ديد را فراهم مي‌آورد مانند نور قوي، مطالعه زياد، نوشتن زياد، تماشاي بيش از حد تلويزيون.
3 - استفاده از عينكهاي آفتابي به منظور جلوگيري از تابش اشعه سوزنده خورشيد.
4 - توجه كامل به چگونگي ديد، مانند نزديك بيني و مراجعه به پزشك چشم و پزشكان متخصص براي اقدام سريع در درمان كوچكترين عارضه‌اي كه در ديدگان پديد مي‌آيد.

بهداشت گوشها

بايد گوشها را هميشه سالم و پاكيزه نگهداشت و با دقت بسيار قسمتهاي مارپيچي و مسامات خارجي آنها را از گرد و خاك و كثافات پاك كرد و هيچ‌گاه چوب كبريت يا سنجاق و يا ميخ هاي ريز و سفت داخل گوش نكنيد، اگر مي‌خواهيد داخل گوش تان را پاك كنيد از وسايل
[صفحه 119]
نرم و سالم استفاده نمائيد چرك و چربيهاي گوش را با پارچه لوله كرده پاكيزه (گوش پاك كن) بيرون آوريد و به صداهاي گوش خراش و زياد گوش ندهيد.
به هنگام شنا و استحمام احتياط كنيد كه آب داخل گوشهايتان نشود، به محض اين كه كوچكترين خللي در گوش خود احساس كرديد فورا به پزشك مراجعه كنيد.

بهداشت بيني

پوشش داخلي بيني از موهاي ريزي پوشيده كه در نتيجه استنشاق هوا، آلوده به گرد و غبار شده با ترشحات داخلي لزج مي‌گردد لذا بايد هر روز بيني را پاك كرد اما نه با انگشت بلكه بهترين وسيله همان شست و شو با آب از طريق استنشاق مكرر مي‌باشد.

بهداشت پوست بدن

براي حفظ بهداشت پوست بدن (بشره) به طور عموم و پوست صورت به طور اخص، بهترين وسيله استحمام يا شستن با آب مي‌باشد و نظيف بودن لباس در مورد بهداشت پوست بدن ضروري مي‌باشد، چون حفظ نظافت پوست بدن و صورت هميشه آنها را شاداب و جوان نشان مي‌دهد.

بهداشت موها

موها را بايد هميشه از آلودگي و چرك و چربي پاك نگهداريد و در
[صفحه 120]
نظافت رشته‌هاي مو از شانه و برس استفاده كنيد، هنگام شانه زدن، زياد به موها فشار نياوريد.

بهداشت دستها

با توجه به اين كه دستها يگانه وسيله ارتباط محيط خارجي با چشم، بيني، دهان و ساير اعضاي بدن مي‌باشد بنابراين رعايت بهداشت آنها كاملا ضروري است، اگر به نظافت آنها توجه نشود و لاي ناخنها و ميان خطوط پوستهاي دست از چرك و كثافات پاك نگردد، اين قصور باعث بروز بيماري در بدن خواهد شد، گرفتن ناخن هاي بلند شده توصيه مي‌شود، در بحث از استحمام هم درباره نظافت دست و پاها و دور نگهداشتن آنان از ميكروبهاي انگلي توضيحاتي داده شد.

بهداشت جهاز هاضمه

حضرت درباره بهداشت اين دستگاه توصيه‌هاي اكيدي فرموده، كه از جمله آنها خودداري از خوردن غذاهاي دير هضم و مواد تند و گزنده و مسموم كننده مانند الكل و دخانيات و خوراك هاي تحريك كننده معده مي‌باشد علاوه بر اينها مراعات اوقات غذا ضرورت دارد.

بهداشت دستگاه تنفسي

يگانه هوائي كه براي ريه‌هاي انسان مفيد است، هواي آزاد مي‌باشد بنابراين بايد از استنشاق هواي آلوده در خانه‌هاي در بسته و مناطق شلوغ و عفونت بار، خودداري شود هر شخصي بايد هواي قابل تنفس را=
[صفحه 121]
بشناسد و جهاز تنفسي را هميشه سالم نگهدارد بايد تنها از راه دماغ تنفس كند نه از راه دهان، گلو و لوزتين را كه وسيله تصفيه هوا هستند بايد از هرگونه آلودگي پاكيزه نگهداشت و ريه را به كشيدن نفس هاي عميق و طولاني عادت داد.

بهداشت قلب و شريانها و وريد ها

آسايش و آرامش قلب با آرامش بدن ارتباط تام دارد، وقتي اعضاي بدن از خستگي و ناراحتي محفوظ بماند مخصوصا اگر پس از صرف غذا بدن استراحت كند، قلب هم آسوده خواهد بود.
بهداشت قلب و شرائين و وريد ها علاوه بر استراحت و آرامش بدن به پرهيز از غمهاي زياد، دلهره و اضطرابها نياز دارد، به خصوص بايد اين اعضا را از تأثيرات مسكرات و مواد مخدر محفوظ نگهداشت، چون اينها اعمال اصلي اين دستگاه را مختل مي‌كنند.

حفظ بهداشت دستگاه تناسلي و ادرار

دستگاه تناسلي و ادرار را تحت فشار قرار ندهيد، به موقع ادرار كنيد و هنگام مجامعت از خستگي اين دستگاه پرهيز كنيد براي خروج كامل ادرار، از مايعات مناسب استفاده كنيد.

بهداشت دستگاه عصبي

بهداشت و صحت اعصاب شما بستگي به آرامش فكري و آسايش مغز شما دارد، هر قدر كارهاي فكري و فعاليتهاي مغزي شما كمتر باشد
[صفحه 122]
اعصاب شما آسوده‌تر و سالم‌تر خواهد بود، در فصلهاي گذشته در اين باره به تفصيل سخن گفته‌ايم و حالا هم اضافه مي‌كنيم كه بهترين وسيله براي تقويت كلي بدن، غذاي سالم و كامل و مؤثرترين عامل براي تقويت اعصاب، خواب و استراحت و دوري از هرگونه اضطراب و پريشاني فكري و خشم هاي بيهوده مي‌باشد.

بهداشت عضلات و مفاصل

عادت به ورزشهاي سبك هم براي قلب مفيد است و هم براي عضلات و مفاصل، ولي بايد دانست كه ورزش بايد در اوقات معين و با برنامه مخصوص انجام شود پياده روي روزانه هم، براي بهداشت عضلات و مفاصل فائده بسيار دارد همچنين گردش خون را منظم مي‌كند.
امام عليه‌السلام فرموده: هر كس مي‌خواهد از بيماري مثانه شاكي نباشد ادرار خود را حبس نكند اگر چه سوار بر اسب باشد با اين دستور هم رعايت بهداشت دستگاه تناسلي را توجه مي‌دهند و هم رعايت دقيق اوقات ادرار كردن را يادآور مي‌شوند.
باز هم امام عليه‌السلام درباره بهداشت جهازات هاضمه مي‌فرمايند: آنان كه نمي‌خواهند از درد معده رنج و عذاب باشند، ميان غذا آب ننوشند، نوشيدن آب در وسط غذا بدن را رطوبي مزاج و معده را ضعيف مي‌كند و سوء هاضمه مي‌آورد.
[صفحه 123]
باز هم امام عليه‌السلام مي‌فرمايند: كسي كه نمي‌خواهد در مجراي ادرارش سنگ به وجود آيد، هنگام طغيان شهوت از حبس كردن مني پرهيز كند و عمل جماع را بيشتر از حد عادي طول ندهد امام عليه‌السلام باز هم به دستورهاي بهداشتي خود ادامه داده مي‌فرمايند آن كس كه مي‌خواهد دندانهايش از آسيب فساد ايمن بماند تا يك لقمه نان بخورد، لب به شيريني نزند بعد هم از چگونگي خواب، پس از غذا خوردن غذا سخن مي‌گويند: كسي كه مي‌خواهد پس از خوردن غذا استراحت كند، بهتر است ابتدا روي پهلوي راست بخوابد و پس از مدتي از پهلوي راست به پهلوي چپ بغلطد آن‌گاه به خواب راحت برود.
سپس اين فصل را با يك سلسله اندرزهاي مفيد در مورد بهداشت جهاز هاضمه و معالجات فيزيكي خاتمه مي‌دهند و مي‌فرمايند:
كسي كه از گردش بادهاي سرد در بدنش رنج مي‌برد مي‌تواند ناراحتيهاي خود را به وسيله شاف يا اماله و نشستن در آب گرم و ماليدن روغنهاي نرم كننده بر پوست و مفصل ها برطرف سازد.

حفظ سلامتي در مسافرت

اشاره

حضرت مي‌فرمايند: خليفه بايد توجه كند كه شخص مسافر هنگام سفر از سيري شديد و گرسنگي زياد بپرهيزد، وقتي كه معده‌اش پر از غذا است و يا كاملا خالي است، در گرماي شديد نبايد مسافرت كند و خود را ميان سيري و گرسنگي در حال تعادل نگهدارد بر مسافر لازم
[صفحه 124]
است كه از غذاهاي سرد مزاج مانند عريض [25]، هلام [26]، سركه، روغن نباتي، آبغوره و ساير غذاهاي سرد استفاده كند.
حركت شديد و طولاني در گرماي شديد براي اشخاص لاغر اندام و ضعيف پسنديده نيست، بخصوص كه با شكم گرسنه هم توأم باشد ولي اين اعمال براي بدنهاي چاق مفيد است.
بهترين آب خواه براي مسافرت خواه براي خوردن در محل، آبي است كه از چشمه‌هاي سمت مشرق هر محل برداشته شود و بايد آبي كه مي‌نوشد زلال و سبك باشد، بهترين آبها براي نوشيدن آبي است كه نخستين اشعه خورشيد در فصل تابستان از بالاي آن بگذرد يعني همان چشمه‌هاي قسمت شرقي كه آفتاب قبل از رسيدن به شدت گرما به آنها مي‌تابد و گوارا ترين آبها آنست كه جريانش از كوههاي خاكي سرازير شود زيرا اين قبيل آبها در فصل زمستان سرد و فصل تابستان موجب لينت و نرمي معده مي‌شوند و اين آب براي مزاج هاي گرم بسيار مفيد است.
از آبهاي شور پرهيز كنيد، كه داراي حجم سنگين مي‌باشند و سبب يبوست مزاج مي‌شوند آبهاي برف و يخ مطلقا فاسد و براي بدن آدمي توليد فساد مي‌كنند اما آب باران، سبك و گوارا و مفيد است، منتها با اين شرط كه در گودالها زياد نمانده باشد.
آب مرداب هائي كه در گذرگاه سيل قرار دارند، چون مدت طولاني در
[صفحه 125]
زير اشعه خورشيد مي‌ماند و هميشه راكد است، سودي براي بدن ندارد اگر نوشيدن اين آبها ادامه پيدا كند، به زهره و طحال ضرر مي‌رساند.

پوست بدن چيست

ساده‌ترين تعريف براي پوست بدن اين است كه نامش را يك تن پوش سوراخ سوراخ بگذاريم و بگوئيم كه اين تن‌پوش علاوه بر نگهداري از عضلات در برابر اثرات محيط خارجي، وظايف مهم ديگري را هم به عهده دارند كه مهمترين وظيفه آن، ترشحات آن است كه در ادامه حيات و تأمين بهداشت بدن آدمي سهم بزرگي را داراست.
با توجه به اينكه اين لباس نرم و لطيف (پوست)، بدن انسان را از همه
[صفحه 109]
طرف فرا گرفته و دامنه فعاليتش را به همه جاي بدن پهن كرده، پس بايد دانست كه چگونگي فعاليت پوست در بدن انسان كمي پيچيده و مهم است، زيرا اين پيراهني كه دست تواناي آفرينش آن را بر پيكر آدمي پوشانيده، سر و ته آن از يك نوع و يك جنس نمي‌باشد.
مثلا پوست صورت، با پوست سر از لحاظ حياتي با هم تفاوت دارند و همچنين اين دو پوست با پوست هائي كه بر روي سينه و شكم كشيده شده‌اند، در نوع فعاليت فرق دارند يعني هر قطعه‌اي از پوست هر قسمت از بدن مسئوليت خاصي را به عهده دارد پس پوست بدن ما بر گردن ما حق بزرگي دارد، يكي از آنها اين است كه پوست بدن قسمتي از مواد سمي كه در بدن انسان به وجود مي‌آيد را دفع مي‌كند در صورتيكه پوست بدن آن سم را دفع نكند و مدت كوتاهي در بدن بماند، مرگ شخص حتمي است.
از مهمترين ترشحات پوست بدن عرق مي‌باشد كه يك ماده‌ي چرب و چسبنده است و از غده‌هاي مخصوص بدن بيرون مي‌آيد و كارش حفظ طراوت و صفاي پوست بدن و نگهداري طراوت موها مي‌باشد مسامات و سوراخهاي بسيار ريزي كه در پوست بدن ما تعبيه شده‌اند فقط براي بيرون آوردن همان ترشحات داخلي بدن مي‌باشند و وقتي كه اين سوراخها در اثر عواملي بسته شوند ديگر آن فضولات زيان آور داخل بدن كه راهي براي خروج از بدن جز سوراخهاي ريز پوست ندارند از
[صفحه 110]
بدن خارج نخواهند شد و خواه و ناخواه موجب به وجود آمدن مسموميت خواهند شد. عرقي كه از مسامات (سوراخهاي زير پوست) بدن آدمي بيرون مي‌آيد از حيث تنزيه و تنظيف بدن كاملا به منزله ادراري است كه كليه ها به خارج دفع مي‌كنند، بنابراين وظيفه پوست بدن انسان با كليه ها، هم طراز مي‌باشد.
پس پوست بدن هم عضوي مانند ساير اعضاي بدن مي‌باشد و ما همانطوري كه سعي مي‌كنيم قلب، ريه، كبد و كليه‌هاي خود را از آسيب حوادث حفظ كنيم، همين طور هم بايد در حفظ پوست بدن خود بكوشيم.
مهمترين وظيفه ما در برابر پوست بدن، رعايت نظافت و پاكيزگي پوست و حفظ مسامات آن از خطر بسته شدن و گرفتن مي‌باشد.
البته قسمتي از پوست بدن ما در زير لباس است و تا اندازه‌اي از خطرات خارجي مصون مي‌ماند اما آن قسمت از پوست كه توسط لباس پوشانده نمي‌شود مانند پوست صورت، دستها، گردن و گلو كه در معرض حملات خارج هستند بايد بيشتر تحت مراقبت قرار بگيرند.
بزرگترين خطر براي پوست بدن چرك ها و كثافت هاي توليد شده در هوا و زمين مي‌باشد كه به محض غفلت و عدم توجه ما بر روي پوست بدن ما مي‌نشيند و جلو سوراخهاي پوست را مي‌بندند و عمل ترشح را مختل مي‌كنند.
[صفحه 111]
امام عليه‌السلام در رساله خود با كلمات بسيار مؤثر به اين نكته مهم و حياتي، توجه فرموده، لزوم استحمام (با آب گرم و سرد) را توصيه مي‌فرمايند.
امام عليه‌السلام حمام گرم را براي نظافت بدن و حمام سرد را به خاطر طراوت و شادابي پوست بدن مقرر داشته‌اند و رعايت فصل ها را هم در اين دو نوع استحمام خاطر نشان كرده و مي‌فرمايند: نفع حمام براي بدن بسيار قابل توجه است زيرا حمام در بدن آدمي اعتدال به وجود مي‌آورد، چرك ها و شوخ ها را از بدن بيرون مي‌كند، اعصاب و رگها را نرم مي‌نمايد، به اعضاي بدن نيرو مي‌بخشد، فضولات را آب مي‌كند و پوست بدن را از عفونتها و مواد عفونتزا پاك مي‌كند.
امام عليه‌السلام در اين رساله بسيار نافع، موقعيت حمام را از لحاظ حفظ بهداشت و پاك كردن بدن از چرك ها به صورت طبي بيان فرموده و حتي مقتضيات وقت را هم توصيه فرموده و فوايد حمام را تشريح و توصيف كرده‌اند.
ديديد كه امام عليه‌السلام ضمن بيان لوازم حمام، از لوازم ديگري كه در بهداشت بدن دخالت دارند، ياد كرده و حتي فرمول تهيه آن لوازم را هم بيان فرموده است مثلا چگونه بايد نوره تهيه كرد و چطور بايد آن را استعمال نمود و به چه نحوي مي‌توان از خطرات آن ايمن بود، اگر خطري ظاهر شد از چه راهي بايد با آن خطر مقابله نمود حتي امام عليه‌السلام درباره خراشي كه از سوزاندن نوره بر پوست بدن پديد مي‌آيد، با لحن
[صفحه 112]
هراس آوري سخن گفته‌اند تا مبادا انسانها اين خراش ها را بي‌اهميت تلقي كنند و در نتيجه به بيماريهاي مختلف دچار شوند كه عاقبت خوبي نخواهند داشت.

دستورهاي همگاني براي بهداشت

- كسي كه نمي‌خواهد از درد مثانه بنالد، حتي نبايد يك لحظه هم ادرارش را نگاه دارد اگر چه پشت اسبي سوار شده باشد.
- آن كس كه نمي‌خواهد معده‌اش آزار و آسيب ببيند تا دست از غذا بكشد آب ننوشد آنان كه توأم با غذا خوردن آب مي‌نوشند، دستگاه هاضمه را از ابتداي كارش از كار باز مي‌دارند، اينها به عارضه رطوبت و ضعف دستگاه گوارشي مبتلا خواهند شد زيرا نوشيدن آب در اول طعام، معده را از هم باز مي‌كند و عارضه گشادي معده پديد مي‌آورد.
- كسي كه از سنگ مجرا و شاش بند مي‌ترسد، نبايد هنگام انزال مني آن را در مجرايش نگه دارد و در هنگام جماع به هواي لذت بيشتر مدت اين كار را بيشتر از مدت عاديش طولاني‌تر بكند.
- آنان كه مي‌خواهند از بيماري بواسير و رنج روده‌اي (غلاط) و درد قسمت اسافل بدن در امان باشند. هرشب ده دانه خرماي برداشته شده با روغن گاو بخورند و ميان بيضه هاي خود را با روغن زنبق خالص بمالند.
- كساني كه به ضعف حافظه دچارند، بهتر است همه روزه هفت مثقال كشمش سياه ناشتا بخورند و روزانه هم سه تكه زنجبيل در عسل
[صفحه 113]
خوابانده (زنجبيل پرورده) با كمي خردل ضمن غذاي روزانه خود بخورند، همچنين براي تقويت نيروي فكري خوبست همه روزه سه هليله با نبات كوبيده بخورند.
- كسي كه مي‌بيند ناخن هايش زرد مي‌شوند و از هم مي‌شكافد يا اين كه اطراف ناخن هايش فاسد مي‌شود بايد عادت كند كه ناخن هايش را در هر پنجشنبه بچيند، عادت به اين كار از فساد ناخنها و خرابي دور سر انگشتها جلوگيري خواهد كرد. - اگر كسي مي‌خواهد كه به درد گوش گرفتار نشود، هر شب هنگام خواب اندكي پنبه بر گوشهايش بگذارد.
- هر كس مي‌خواهد در فصل زمستان از بيماري زكام در امان بماند، همه روزه يك قاشق عسل بخورد، خليفه بايد بداند كه هر كدام از عسلهاي صالح و فاسد علاماتي دارند، آن دسته از عسل ها كه وقتي جلوي دماغ مي‌گيري بوي تندش شما را به عطسه وا مي‌دارد و يا عسلي كه چشيدنش آدم را به سكر و سستي مي‌اندازد و آن عسل هائي كه زبان آدم را مي‌سوزانند، عسلهاي خوبي نيستند اين عسل ها قاتل جان آدمي مي‌باشند.
- در فصل زمستان گل نرگس ببوئيد، بوئيدن اين گل به طور استمرار رعايت كنيد تا از شر زكام در امان بمانيد همچنين استشمام سياه دانه آدمي را از زكام ايمن مي‌دارد.
[صفحه 114]
- براي جلوگيري از زكام در روزهاي تابستان، پرهيز از آفتاب و خوردن روزي يك عدد خيار سود فراوان دارد.
- كساني كه مي‌خواهند از دردهاي شقيقه [22] و شوصه [23] در امان باشند، ماهي تازه بخورند اين عمل را هم در فصل زمستان و هم در فصل تابستان انجام دهند، چون ماهي تازه براي پيش‌گيري از اين گونه دردها بسيار سودمند مي‌باشد.
- آنان كه مي‌خواهند هميشه سر دماغ و با نشاط باشند، تا مي‌توانند از شام شب بكاهند و شبها سبكبار به رختخواب بروند.
- هر كس كه مي‌خواهد از درد ناف در امان بماند، بايد هر وقت كه سرش را روغن مالي مي‌كند از آن روغن كمي هم به نافش بمالد و مالش دهد.
- آنان كه لبانشان چاك مي‌خورد، يا جوش مي‌زند، با روغني كه سر خود را چرب مي‌كنند، لبها را هم چرب كنند.
- كساني كه نمي‌خواهند گوشهايشان سست و فرو آويخته باشد و يا اين كه از افتادن و بزرگ شدن لوزتين خود بيمناك هستند، بهتر است هر وقت كه شيريني مي‌خورند، به دنبالش اندكي سركه غرغره كنند.
- كساني كه مي‌خواهند از ابتلا به مرض يرقان در امان بمانند، در فصل
[صفحه 115]
تابستان به اتاقهاي در بسته و دم كرده پيش از تهويه كامل وارد نشوند و همچنين در فصل زمستان يك مرتبه از اطاق گرم به هواي سرد نروند، بلكه صبر كنند تا بدنشان به هواي تازه مأنوس شود.
- آنان كه از بادهاي دردناك و شديد در بدن خود مي‌ترسند، هفته‌اي يك بار سير بخورند.
- كساني كه به دندان خود علاقمندند قبل از خوردن شيريني كمي نان بخورند. [24].
- آنان كه مي‌خواهند غذايشان زود تحليل برود و دستگاه هاضمه شان كار خود را به آساني انجام دهد، هر وقت كه مي‌خواهند با شكم سير به رختخواب بروند، به پهلوي راست بخوابند و پس از مدتي از پهلوي راست به چپ بغلطند و به خواب راحت فرو روند.
- آنان كه احساس مي‌كنند بلغم در مزاج شان زياد شده، همه روزه غذاي خود را با كمي از «جوارش» بياميزند و به مقدار مقدور حمام بگيرند، با زنان همبستر شوند و در جلو آفتاب بنشينند (حمام آفتاب بگيرند) و از خوردن غذاهاي سرد پرهيز كنند تا بتدريج بلغم در مزاج شان بسوزد و از بين برود و حالشان عادي شود.
- آنان كه از طغيان صفرا در مزاج شان انديشناك هستند، سعي كنند
[صفحه 116]
همه روزه از غذاهاي سرد و تازه و لعابي استفاده كنند، بيشتر تفريح كنند و كار كمتر، و به روي كسي كه دوست دارند نگاه كنند اما كساني كه داراي مزاج هاي سوداوي هستند و مي‌خواهند، آن را به حال تعادل برگردانند مي‌توانند با عمل قي و فصد رگها و استعمال نوره به هدف خود برسند و طغيان سودا را در مزاج خود فرو نشانند.
- آنان كه از گردش بادهاي سرد در اعضاي خود شكوه دارند، موظفند از شاف و اماله و نشستن در آب گرم و ماليدن روغن هائي كه پوست را نرم مي‌كند استفاده نمايند اما براي مبارزه با زيادي بلغم خوردن يك مثقال «اطرفيل كوچك» مؤثر مي‌باشد.

دستوراتي درباره بهداشت خصوصي

اشاره

قوانين بهداشت در علم پزشكي به دو قسم است يكي بهداشت عمومي، يعني به كار بستن كارهائي كه براي حفظ بهداشت عمومي لازم است ديگري بهداشت خصوصي، اين قسمت از قوانين، بهداشت اعضاي بدن انسان را، عضو به عضو مورد بحث قرار مي‌دهد و درباره‌ي صحت قوانين هر كدام از آنها تحقيق و تحليل مي‌نمايد.
در بهداشت خصوصي نسبت به همه اعضاي بدن توضيحاتي داده مي‌شود اما هنگامي كه نوبت به عضو هاي لطيف و دقيق بدن مي‌رسد، به دقت و احتياط، بيشتر توجه مي‌كند.
مثلا گوشها و چشمها كه در برابر حوادث زودتر از ساير اعضاي بدن
[صفحه 117]
لطمه مي‌بينند، بيشتر مورد توجه بهداشت خصوصي قرار گرفته‌اند.
اينك به بهداشت خصوصي بدن مي‌پردازيم و نخست از دهان شروع مي‌كنيم.

بهداشت دهان

در بهداشت دهان، سخن از ملحقات آن مانند لب و لثه ها ، دندانها و شكافهاي ميان دندانها كه در سلامتي بدن تأثير اساسي دارند، پيش مي‌آيد دهان از اين جهت در صحت عمومي بدن اثر مهمي دارد كه تنها راه جهازات هضمي به دنياي خارج مي‌باشد.
واردات معده و امعاء و ريه ها طبق معمول از دروازه دهان است و به خاطر حفظ بهداشت جهازات هاضمه و دستگاه تنفسي بدن بايد اين دروازه كنترل شود و ما در فصلهاي قبلي اين كتاب، از حفظ بهداشت دندان و راه نگهداري آن سخن گفتيم و توصيه‌هاي حضرت امام رضا عليه‌السلام را درباره دندانها تا حدودي توضيح داديم. باز هم قسمتي از توصيه‌هاي حضرت را بيان مي‌كنيم كه مي‌فرمايد:
بايد دندانها را همه روزه مسواك كنيد و دهان را هميشه پاك نگهداريد، لثه ها را تحت مراقبت و احتياط قرار دهيد و از خوردن غذاهاي گرم و سرد با هم و همچنين چيزهاي سفت و سوزان با دندان پرهيز كنيد و در خوردن شيريني‌ها احتياط كنيد تا مبادا ذرات شيريني لاي لثه ها و روي ميناي دندانها بماند و موجبات فساد دهان و دندان را فراهم كند،
[صفحه 118]
همچنين بايد اكثر (مخاط) هاي پوشش دهان را از تأثير ترشي هاي قوي و نوشيدنيهاي داغ مصون نگهداريد.

بهداشت چشمها

حفظ بهداشت عمومي چشمها شامل رعايت و به كار بردن اين دستورات مي‌باشد:
1 - شست و شوي دقيق چشمها به وسيله محلولهاي طبي (مانند اسيد بوريك) و غيره.
2 - احتراز از اعمالي كه موجبات ضعف ديد را فراهم مي‌آورد مانند نور قوي، مطالعه زياد، نوشتن زياد، تماشاي بيش از حد تلويزيون.
3 - استفاده از عينكهاي آفتابي به منظور جلوگيري از تابش اشعه سوزنده خورشيد.
4 - توجه كامل به چگونگي ديد، مانند نزديك بيني و مراجعه به پزشك چشم و پزشكان متخصص براي اقدام سريع در درمان كوچكترين عارضه‌اي كه در ديدگان پديد مي‌آيد.

بهداشت گوشها

بايد گوشها را هميشه سالم و پاكيزه نگهداشت و با دقت بسيار قسمتهاي مارپيچي و مسامات خارجي آنها را از گرد و خاك و كثافات پاك كرد و هيچ‌گاه چوب كبريت يا سنجاق و يا ميخ هاي ريز و سفت داخل گوش نكنيد، اگر مي‌خواهيد داخل گوش تان را پاك كنيد از وسايل
[صفحه 119]
نرم و سالم استفاده نمائيد چرك و چربيهاي گوش را با پارچه لوله كرده پاكيزه (گوش پاك كن) بيرون آوريد و به صداهاي گوش خراش و زياد گوش ندهيد.
به هنگام شنا و استحمام احتياط كنيد كه آب داخل گوشهايتان نشود، به محض اين كه كوچكترين خللي در گوش خود احساس كرديد فورا به پزشك مراجعه كنيد.

بهداشت بيني

پوشش داخلي بيني از موهاي ريزي پوشيده كه در نتيجه استنشاق هوا، آلوده به گرد و غبار شده با ترشحات داخلي لزج مي‌گردد لذا بايد هر روز بيني را پاك كرد اما نه با انگشت بلكه بهترين وسيله همان شست و شو با آب از طريق استنشاق مكرر مي‌باشد.

بهداشت پوست بدن

براي حفظ بهداشت پوست بدن (بشره) به طور عموم و پوست صورت به طور اخص، بهترين وسيله استحمام يا شستن با آب مي‌باشد و نظيف بودن لباس در مورد بهداشت پوست بدن ضروري مي‌باشد، چون حفظ نظافت پوست بدن و صورت هميشه آنها را شاداب و جوان نشان مي‌دهد.

بهداشت موها

موها را بايد هميشه از آلودگي و چرك و چربي پاك نگهداريد و در
[صفحه 120]
نظافت رشته‌هاي مو از شانه و برس استفاده كنيد، هنگام شانه زدن، زياد به موها فشار نياوريد.

بهداشت دستها

با توجه به اين كه دستها يگانه وسيله ارتباط محيط خارجي با چشم، بيني، دهان و ساير اعضاي بدن مي‌باشد بنابراين رعايت بهداشت آنها كاملا ضروري است، اگر به نظافت آنها توجه نشود و لاي ناخنها و ميان خطوط پوستهاي دست از چرك و كثافات پاك نگردد، اين قصور باعث بروز بيماري در بدن خواهد شد، گرفتن ناخن هاي بلند شده توصيه مي‌شود، در بحث از استحمام هم درباره نظافت دست و پاها و دور نگهداشتن آنان از ميكروبهاي انگلي توضيحاتي داده شد.

بهداشت جهاز هاضمه

حضرت درباره بهداشت اين دستگاه توصيه‌هاي اكيدي فرموده، كه از جمله آنها خودداري از خوردن غذاهاي دير هضم و مواد تند و گزنده و مسموم كننده مانند الكل و دخانيات و خوراك هاي تحريك كننده معده مي‌باشد علاوه بر اينها مراعات اوقات غذا ضرورت دارد.

بهداشت دستگاه تنفسي

يگانه هوائي كه براي ريه‌هاي انسان مفيد است، هواي آزاد مي‌باشد بنابراين بايد از استنشاق هواي آلوده در خانه‌هاي در بسته و مناطق شلوغ و عفونت بار، خودداري شود هر شخصي بايد هواي قابل تنفس را=
[صفحه 121]
بشناسد و جهاز تنفسي را هميشه سالم نگهدارد بايد تنها از راه دماغ تنفس كند نه از راه دهان، گلو و لوزتين را كه وسيله تصفيه هوا هستند بايد از هرگونه آلودگي پاكيزه نگهداشت و ريه را به كشيدن نفس هاي عميق و طولاني عادت داد.

بهداشت قلب و شريانها و وريد ها

آسايش و آرامش قلب با آرامش بدن ارتباط تام دارد، وقتي اعضاي بدن از خستگي و ناراحتي محفوظ بماند مخصوصا اگر پس از صرف غذا بدن استراحت كند، قلب هم آسوده خواهد بود.
بهداشت قلب و شرائين و وريد ها علاوه بر استراحت و آرامش بدن به پرهيز از غمهاي زياد، دلهره و اضطرابها نياز دارد، به خصوص بايد اين اعضا را از تأثيرات مسكرات و مواد مخدر محفوظ نگهداشت، چون اينها اعمال اصلي اين دستگاه را مختل مي‌كنند.

حفظ بهداشت دستگاه تناسلي و ادرار

دستگاه تناسلي و ادرار را تحت فشار قرار ندهيد، به موقع ادرار كنيد و هنگام مجامعت از خستگي اين دستگاه پرهيز كنيد براي خروج كامل ادرار، از مايعات مناسب استفاده كنيد.

بهداشت دستگاه عصبي

بهداشت و صحت اعصاب شما بستگي به آرامش فكري و آسايش مغز شما دارد، هر قدر كارهاي فكري و فعاليتهاي مغزي شما كمتر باشد
[صفحه 122]
اعصاب شما آسوده‌تر و سالم‌تر خواهد بود، در فصلهاي گذشته در اين باره به تفصيل سخن گفته‌ايم و حالا هم اضافه مي‌كنيم كه بهترين وسيله براي تقويت كلي بدن، غذاي سالم و كامل و مؤثرترين عامل براي تقويت اعصاب، خواب و استراحت و دوري از هرگونه اضطراب و پريشاني فكري و خشم هاي بيهوده مي‌باشد.

بهداشت عضلات و مفاصل

عادت به ورزشهاي سبك هم براي قلب مفيد است و هم براي عضلات و مفاصل، ولي بايد دانست كه ورزش بايد در اوقات معين و با برنامه مخصوص انجام شود پياده روي روزانه هم، براي بهداشت عضلات و مفاصل فائده بسيار دارد همچنين گردش خون را منظم مي‌كند.
امام عليه‌السلام فرموده: هر كس مي‌خواهد از بيماري مثانه شاكي نباشد ادرار خود را حبس نكند اگر چه سوار بر اسب باشد با اين دستور هم رعايت بهداشت دستگاه تناسلي را توجه مي‌دهند و هم رعايت دقيق اوقات ادرار كردن را يادآور مي‌شوند.
باز هم امام عليه‌السلام درباره بهداشت جهازات هاضمه مي‌فرمايند: آنان كه نمي‌خواهند از درد معده رنج و عذاب باشند، ميان غذا آب ننوشند، نوشيدن آب در وسط غذا بدن را رطوبي مزاج و معده را ضعيف مي‌كند و سوء هاضمه مي‌آورد.
[صفحه 123]
باز هم امام عليه‌السلام مي‌فرمايند: كسي كه نمي‌خواهد در مجراي ادرارش سنگ به وجود آيد، هنگام طغيان شهوت از حبس كردن مني پرهيز كند و عمل جماع را بيشتر از حد عادي طول ندهد امام عليه‌السلام باز هم به دستورهاي بهداشتي خود ادامه داده مي‌فرمايند آن كس كه مي‌خواهد دندانهايش از آسيب فساد ايمن بماند تا يك لقمه نان بخورد، لب به شيريني نزند بعد هم از چگونگي خواب، پس از غذا خوردن غذا سخن مي‌گويند: كسي كه مي‌خواهد پس از خوردن غذا استراحت كند، بهتر است ابتدا روي پهلوي راست بخوابد و پس از مدتي از پهلوي راست به پهلوي چپ بغلطد آن‌گاه به خواب راحت برود.
سپس اين فصل را با يك سلسله اندرزهاي مفيد در مورد بهداشت جهاز هاضمه و معالجات فيزيكي خاتمه مي‌دهند و مي‌فرمايند:
كسي كه از گردش بادهاي سرد در بدنش رنج مي‌برد مي‌تواند ناراحتيهاي خود را به وسيله شاف يا اماله و نشستن در آب گرم و ماليدن روغنهاي نرم كننده بر پوست و مفصل ها برطرف سازد.

حفظ سلامتي در مسافرت

اشاره

حضرت مي‌فرمايند: خليفه بايد توجه كند كه شخص مسافر هنگام سفر از سيري شديد و گرسنگي زياد بپرهيزد، وقتي كه معده‌اش پر از غذا است و يا كاملا خالي است، در گرماي شديد نبايد مسافرت كند و خود را ميان سيري و گرسنگي در حال تعادل نگهدارد بر مسافر لازم
[صفحه 124]
است كه از غذاهاي سرد مزاج مانند عريض [25]، هلام [26]، سركه، روغن نباتي، آبغوره و ساير غذاهاي سرد استفاده كند.
حركت شديد و طولاني در گرماي شديد براي اشخاص لاغر اندام و ضعيف پسنديده نيست، بخصوص كه با شكم گرسنه هم توأم باشد ولي اين اعمال براي بدنهاي چاق مفيد است.
بهترين آب خواه براي مسافرت خواه براي خوردن در محل، آبي است كه از چشمه‌هاي سمت مشرق هر محل برداشته شود و بايد آبي كه مي‌نوشد زلال و سبك باشد، بهترين آبها براي نوشيدن آبي است كه نخستين اشعه خورشيد در فصل تابستان از بالاي آن بگذرد يعني همان چشمه‌هاي قسمت شرقي كه آفتاب قبل از رسيدن به شدت گرما به آنها مي‌تابد و گوارا ترين آبها آنست كه جريانش از كوههاي خاكي سرازير شود زيرا اين قبيل آبها در فصل زمستان سرد و فصل تابستان موجب لينت و نرمي معده مي‌شوند و اين آب براي مزاج هاي گرم بسيار مفيد است.
از آبهاي شور پرهيز كنيد، كه داراي حجم سنگين مي‌باشند و سبب يبوست مزاج مي‌شوند آبهاي برف و يخ مطلقا فاسد و براي بدن آدمي توليد فساد مي‌كنند اما آب باران، سبك و گوارا و مفيد است، منتها با اين شرط كه در گودالها زياد نمانده باشد.
آب مرداب هائي كه در گذرگاه سيل قرار دارند، چون مدت طولاني در
[صفحه 125]
زير اشعه خورشيد مي‌ماند و هميشه راكد است، سودي براي بدن ندارد اگر نوشيدن اين آبها ادامه پيدا كند، به زهره و طحال ضرر مي‌رساند.

اوصاف آب

اين عنصر فعال كه در تركيب وجود بيشتر موجودات دخالت اساسي دارد، در تركيب عضلات و دستگاه بدني انسان هم مقام مهمي را داراست آب همان مايه‌ي درخشان وجودي است كه به عضوي از اعضاي بدن مانند خون راه دارد و بدن انسان بدون آب به انجام هيچ كدام از وظايف زندگي خود قادر نيست آب براي هضم غذا، جذب غذا (مكيدن مواد حياتي) و بالاخره آب براي همه چيز و همه كارهاي بدن يك ماده اساسي محسوب مي‌گردد.
بدن در ادامه مسير حيات خود به آب نياز قطعي دارد و اين نياز از لحاظ كميت هم مهم است زيرا بدن انسان در زندگي روزمره خود به مقداري آب لازم دارد تا زنده بماند.
ما در جهان خود وسيله‌اي براي انجام كارهاي نظافت و پاكيزگي و ساير اعمال مربوط به نظافت و طهارت بهتر و مؤثرتر از آب نمي‌شناسيم آب از حيث منابع و محل صدوري كه دارد به گروههاي متنوع تقسيم مي‌شود كه عبارتند از:
1 - آب باران: قطرات شفاف و درشتي است كه از دامن ابرها بر روي زمين فرو مي‌ريزد.
[صفحه 126]
2 - آب چشمه: همان باران هائي كه به زمين فرو ريخته و در رگهاي زيرزمين پنهان گشتند، پس از گذر از لايه هاي خاك و شن صاف شده در جاهاي مناسب به صورت چشمه‌ها و قناتها به سطح زمين بازمي‌گردند.
3 - آب چاه: همان آبهاي فرو رفته در دل زمين در طول قرنها كه در محل خود راكد و ساكن مانده‌اند، به وسيله كندن زمين به آن دست مي‌يابيم.
4 - آب رودخانه: كه از آب باران، برفها و يخ ها با گذشت زمان به وجود آمده و در دل دره‌ها و كوهها و به هر جا جاري مي‌شوند.
با توجه به اين تقسيم‌بندي آب به لحاظ كيفيت وجودي و تأثيري كه دارد به دو دسته تقسيم مي‌شوند.
دسته اول، آبهاي سبك و زود هضم و گوارا، و دسته دوم آبهاي سنگين و نا گوارا مي‌باشد كه ما در فصلهاي گذشته از آبهاي سبك و سنگين، در مبحث تهيه شراب حلال مطالبي گفتيم و خاصيت هر كدام از آنها را هم بيان نموديم.
امام عليه‌السلام در فصل آب (در رساله خود) براي نخستين بار در تاريخ تمدن انسانها آب سبك را از آب سنگين، مشخص فرموده و شرايط آب سنگين را بيان فرموده‌اند آن هم با عبارات بسيار شيوا و مختصر و بليغ، خلاصه آب به همان نسبت كه از مهمترين عناصر حياتي محسوب مي‌شود، مؤثرترين وسيله هم براي انتقال بيماريها از مكاني به مكان ديگر و از بدن
[صفحه 127]
مريضي به بدن سالم مي‌باشد.
آب تندرو ترين مركب براي ميكروبها و انگلهاي زمين مي‌باشد كه به آساني مي‌تواند اين موجودات خطرناك و خانمان سوز را جا به‌جا كند.
اگر خداي ناكرده، منبع آب شهري به ميكروب وبا آلوده شود در كوتاهترين مدت بزرگترين ابتلا و كشتارها به وجود مي‌آيد، ما نمي‌توانيم تلفات حسرت انگيز وبا را در گذشته‌هاي نزديك فراموش كنيم.
شنيده و حتي ديده‌ايم كه در هر حمله از حملات بيمار و با هزاران انسان زنده طي مدت كوتاهي از روي زمين به دل زمين فرو رفته‌اند (مرده‌اند) منبع وجود و انتشار اين ميكروبهاي خطرناك آبهاي آلوده‌اند كه از منطقه‌اي به منطقه ديگر و از بيماري به بدن سالم ديگر، به وسيله آب جريان دارند.
عمل تصفيه آب امروز يكي از درخشانترين عمليات تمدن بشر به شمار مي‌آيد آثار اين عمل (تصفيه آب) در بهداشت عمومي، نيازي به توضيح و بيان ندارد.
اقداماتي را كه دول مترقي دنيا در مورد تصفيه آب و توزيع آن به وسيله‌ي لوله‌هاي آهني انجام داده‌اند مهمترين و در عين حال طبيعي‌ترين اقدام در راه حفظ بهداشت عمومي محسوب مي‌گردد ما اكنون در زماني به سر مي‌بريم كه ملتهاي زنده‌ي دنيا وقتي به فكر ايجاد شهري مي‌افتند پيش از همه درباره منبع آب و وسايل توزيع آن دقت و محاسبه مي‌كنند چون
[صفحه 128]
ملل زنده دنيا در اثر تجربه‌هاي طولاني پي به اين حقيقت برده‌اند كه آب هم مي‌تواند به بشر زندگي بخشد و هم مي‌تواند زندگي او را تباه سازد.
امام رضا عليه‌السلام در رساله خويش، قبل از آن كه درباره آب بحث كنند برنامه مسافرت را مطرح فرموده و براي مسافريني كه راههاي دور و دراز مي‌پيمايند و سفرشان در فصل تابستان است سفارشهاي لازم و ضروري ارائه نموده و فرموده‌اند نبايد مسافر با شكم پر و شكم بسيار گرسنه مسافرت كند، بلكه در ميان اين دو حالت وضع معتدلي را در پيش گيرد (نه كاملا سير و نه كاملا گرسنه باشد) و بايد از غذاهاي سبك و سرد مزاج استفاده كند، تا در طول مسافرت زياد تشنگي نكشد زيرا سفر با شكم پر و معده سنگين عطش مي‌آورد و مسافر را وادار مي‌كند كه در هر سرزميني از هر آب كه ببيند بنوشد، در نتيجه گرفتار بيماريهاي گوناگون شود امام عليه‌السلام به دنبال اين اندرزهاي بهداشتي از كيفيت آب مشروب سخن گفته و تأكيد مي‌فرمايند كه آب مشروب را حتما از جهت شرقي برداريد، زيرا در آن سمت چشمه‌هاي آب از تابش افتاب برخوردارند و نور خورشيد در نبرد با ميكروب بيماريها عامل بسيار نيرومند است به همين جهت اين قبيل آب‌ها سالم‌تر و سودمند تر خواهند بود.
امام عليه‌السلام از نوشيدن آبهاي آلوده و سنگين نهي فرموده و بيش از همه، آب باران هائي را كه در گودالها راكد و ساكن مي‌مانند، مورد تحذير قرار داده، زيرا خطر آلودگي اين آبها بيشتر است با اين توصيه‌ها امام عليه‌السلام
[صفحه 129]
به طور حتمي انسانها را وادار به ايجاد منبع مستقل و مجهز و ايجاد لوله كشي مي‌نمايد و به صراحت هم مي‌فرمايد كه چگونه نور خورشيد ميكروبهاي شناور در آب را بي‌اثر و عقيم مي‌سازد.
امام عليه‌السلام در سپيده قرن سوم هجرت نور خورشيد را وسيله استرليزه قرار داده و همين دستور طبيعي‌ترين وسيله براي جهاد بر ضد ميكروبهاي خطرناك مي‌باشد در عين حال ارزانترين وسيله هم هست كه خداوند متعال به رايگان در اختيار بشر قرار داده است.

آداب هم بستر شدن

اشاره

امام عليه‌السلام در اين قسمت از رساله مي‌فرمايد آنچه كه لايق گفتن بود براي خليفه گفته شده و اكنون به ذكر هم بستري و آداب آن مي‌پردازيم، خليفه بايد عنايت كند كه عمل جماع در ساعتهاي اوليه شب كار خوبي نيست، خواه در فصل زمستان باشد خواه در فصل تابستان بهتر آن است كه وظيفه هم بستري در ساعتهاي آخر شب و يا صبح انجام شود، زيرا در اول شب معده سنگين و رگها مشغول فعاليت سوخت و ساز هستند، در چنين شرايطي نزديكي به زن، سبب توليد بيماريهاي قولنج، فلج، نقرس، سنگ مثانه، سلس البول، فتق، ضعف چشم و نزديك بيني، خواهد شد. پس خليفه بايد عمل نزديكي را به پايان شب بيندازد، كه در آن موقع معده سبك، مزاج آرام، رگها نرم و طبيعت آماده مي‌باشد.
جماع در سحرگاهان، براي تولد طفل اميدوار كننده‌تر و براي حفظ
[صفحه 130]
سلامتي بدن صالح تر است از طرفي كودكي كه از اين نزديكي به وجود آيد، هوشمند تر از كودكان ديگر خواهد بود خليفه بايد توجه كند كه عمل جماع مقدمات و مقرراتي دارد كه بايد آنها پيش از آغاز مقاربت انجام شود.
لذا تا با زن هم خوابه‌ات بازي نكرده و او را به هيجان نياورده‌اي اقدام به جماع نكن پستانهايش را به آرامي فشار بده تا شهوتش تحريك شود، در آن هنگام كه زن ترغيب شد و آثار ميل شديد در صورت و چشمانش ظاهر شد به جماع بپرداز. در اين هنگام است كه هر دو شما از عمل جماع لذت خواهيد برد و شهوت هر دو اقناع خواهد شد خليفه به زني كه در حال قاعدگي زنانه است نزديك نشود، به طور كلي فقط با زنان پاك هم بستر شود و پس از انجام عمل، يك باره بر نخيزد بلكه به سوي راست خود بغلطد و مدتي در اين حالت بماند بعد برخيزد و ادرار كند اين آرامش و شست و شوي مجاري ادرار و مني بوسيله بول كردن، شما را از باقي ماندن مواد رسوبي در مجرا كه موجب توليد سنگ مجرا مي‌گردد ايمن مي‌سازد بعد هم به حمام برويد و فريضه غسل را به جاي آوريد و بعد هم اندكي موميائي بنوشيد، موميائي را در شربت عسل حل كنيد و آب شربت را سر بكشيد و يا اين كه از عسل صاف استفاده كنيد.
عسل و موميائي قواي از دست رفته شما را باز مي‌گرداند و از نو به
[صفحه 131]
شما نشاط و فعاليت خواهد بخشيد، خليفه بايد بداند كه مواضع نجومي قمر در عمل جماع بي‌اثر نيست در آن شب هائي كه ماه در برج حمل (فروردين) يا دلو (بهمن) قرار مي‌گيرد، نزديكي با زنان بهتر است، ستوده تر از اين دو برج، برج ثور (ارديبهشت) است كه آن را «شرف قمر» [27] مي‌نامند قرار گرفتن قمر در برج ثور به تكوين نطفه به جنين در رحم قدرت و حيات مؤثر مي‌بخشد من در اين رساله آنچه را كه شايسته صحت و سلامتي بدن بود بيان كردم و آنان كه به گفتار من عمل كنند و تن و جان خود را تحت اين برنامه پرورش دهند، با اراده پروردگار متعال و خواست او از دردها و بيماريها ايمن خواهند ماند و هميشه از نعمت سلامتي و صحت برخوردار خواهند بود، به حول و قوه‌ي الهي، زيرا خداوند توانا به هر كه مي‌خواهد عافيت مي‌دهد و حمد و سپاس براي خداوند است از اول و آخر و ظاهر و باطن.

مسئله هم بستري

دكتر «استاس تشاسر» مردم همه چيز را مي‌دانند يعني مي‌دانند كه چگونه بخورند، چگونه بخوابند، چگونه راه بروند و چگونه كار كنند، ولي از مسايل جنسي كه مهمترين مسئله زندگي است اطلاع ندارند
[صفحه 132]
جهل مردم نسبت به مسائل جنسي، جهل رسوا كننده‌اي است كه هم خود را و هم ديگران را رسوا مي‌كند.
منشاء بي‌خبري مردم از مسائل جنسي، انديشه بسيار واهي است كه به نام اخلاق به خود تلقين مي‌كنند، مردم همه نيازهاي خود را آزادانه مي‌گويند مثلا گرسنه هستم يا تشنه هستم يا كار مي‌خواهم و اين ابزار را جايز مي‌دانند اما در آنجا كه شهوات جنسي شان احساس نياز مي‌كند، لب فرو مي‌بندند، حتي اين تمناي طبيعي را انكار مي‌كنند زيرا مي‌خواهند بگويند ما آداب و رسوم مي‌دانيم و اظهار اين نياز برخلاف ادب و تربيت است اين است جهل مفتضح و رسوا كننده.
متاسفانه اين جهل زشت مخصوص به يك دسته و طبقه نيست، بلكه جامعه با تمام سازمانش خود را مبتلا به اين جهل رسوا كننده نموده است، دانشمندان، نادانان، توانگران، زنها و مردها همه در اين ناداني شريكند و همه سعي مي‌كنند اين راز خود را بنام اخلاق در ضمير خود دفن كنند.
در ميان مردم عده‌اي بسيار كمي هستند كه به عظمت و اهميت توافق و تفاهم ميان زن و شوهر توجه مي‌كنند، حتي عده‌اي كمتر از اين هستند كه آثار شوم اين جهل را در خانواده‌ها دريافته‌اند و تأكيد دارند به اين كه پريشاني و بدبختي خانواده‌ها را 75 درصد بايد در رابطه جنسي مردها و زنها جست و جو كرد آن زن و شوهري كه چنين وظيفه مهمي را در زناشوئي
[صفحه 133]
نشناسند محال است به خوشبختي دست يابند.
زني كه براي شهوتراني عاميانه‌ي شوهرش، آلتي بي‌حس و حال يا بازيچه شود مسلم است از زندگي خويش راضي نخواهد شد.
مقتضيات تمدن ناقص بشري چنين ايجاب مي‌كند كه مرد، از شخصيت جنسي خود استفاده كند و تا آنجا كه دلش مي‌خواهد از همسر خويش لذت ببرد ولي به زنش فرصت ندهد كه از حظ هم بستري بهره‌اي ببرد طبعا نصيب زن بر اساس اين جهل در زندگي زناشوئي جز محروميت چيز ديگري نيست ولي نبايد نتيجه اين محروميت را كوچك شمرد.
در اثر نوميدي و ناكامي خانواده‌ها پريشان مي‌شوند و كودكان بي‌گناه به قربانگاه فساد و نابودي مي‌روند همين نوميدي است كه انحراف هاي قبيح اخلاقي به وجود مي‌آورد گذشته از همه‌ي اينها، ساده‌ترين اثري كه اين محروميت از خود به جا مي‌گذارد بحران‌هاي شديد عصبي در زنان است.
مسئله آمادگي جنسي، امروز مسئله مقدماتي براي اعمال غرائز جنسي نيست بلكه اين كار يك ضرورت فيزيولوژي كامل مانند عمل جنسي مي‌باشد يعني اگر مرد همسر خود را قبل از هم بستري به بازي و شوخي بگيرد نبايد فكر كند كه اين مقدمه هم بستري است بلكه بايد قبول كند، اين بازي و بوس خودش مستقلا يك ضرورت مهم حياتي است.
آن كس كه قبل از هم بستري، با همسر خويش اين روش را در پيش
[صفحه 134]
نگيرد مانند كسي است كه اساسا به بستر همسر خود نرفته و او را از لذائذ همخوابگي محروم كرده است.
دكتر كورسال چنين مي‌گويد:
همان طوري كه هنگام غريزه جنسي مرد نعوظ پيش مي‌آيد، در زنان هم چنين حالتي هست منتها اين حالت در زنان تحت الشعاع عمليات جنسي و عاطفي و نفساني قرار مي‌گيرد كه اكتشافات علمي در اين جريان براي اعصاب اهميت بسزائي قائل است، زيرا جهازات عصبي و هورمونها با فعاليت طبيعي خود سبب ايجاد هيجان جنسي در وجود زن مي‌شود با اين اختلاف كه مركز اين هيجانها در بدن زن ثابت نيست در گروهي از زنها اعضاي تناسلي عهده‌دار اين وظيفه‌ي حياتي است و در گروه ديگري پستانها، زبان، پلك چشمها، نرمه‌ي گوش، لبها و دهان اين كار را انجام مي‌دهند و در ميان پستانها اهميت شان بيشتر است، زيرا دستگاه نعوظ در وجود عده‌اي از زنها با پستانها رابطه مستقيم دارد.
امام رضا عليه‌السلام در زماني كه علم طب در آن عصر هنوز داخل جرگه علوم نشده بود و از علم نفس هم نشاني نبود، اين نكات دقيق را طي تعليمات خود بيان فرموده و با صراحت و شهامت مأمون خليفه را به طور مستقيم و ساير مردان را غير مستقيم به حساس‌ترين وظيفه زندگيشان توجه داده است.
امام عليه‌السلام فيزيولوژي جنسي زن را با آن جملات موجز و در عين حال از حيث لفظ و معنا كامل بيان مي‌كند و در مورد تحريك زن در ايفاي وظيفه
[صفحه 135]
زناشوئي تأكيد مي‌فرمايد.
امام عليه‌السلام عمل جماع را حتي در عصر فعلي خودمان هنوز بسياري انسانها آن را جز اطفاي هيجان شهوت عنوان ديگري به آن نمي‌دهند، با عالي‌ترين عناوين و شرطها و مقدمات و مقتضيات طبي و بهداشتي بيان مي‌كنند و در ميان فصل ها بهترين فصول و ميان ساعات شب بهترين ساعات و در مورد كيفيات مزاجي آدمي صالح ترين كيفيت ها را شرط انجام اين كار بس بزرگ مي‌دانند.
امام عليه‌السلام با گفتار متين و روشن خود وظايف مرد را پيش از جماع و بعد از آن بيان مي‌فرمايند و مي‌گويند: در طي دوران قاعدگي با زنان نزديكي نكنيد، زيرا اين كار هم براي مرد ضرر دارد و هم براي زنان زيان آور است.
باز هم مي‌فرمايند: پيش از انجام عمل مقاربت با پستانها و محلهاي شهوت برانگيز زن بازي كنيد و بگذاريد آب او جمع شود و مزاجش براي قبول نطفه آماده و مستعد شود.
اين دستور بهداشتي توأم با نكات تشريحي و فيزيولوژي، به تحريك غده‌هاي هورموني و جهارات تناسلي زن كمك مي‌كند و اين آمادگي در تكوين كامل نطفه دخالت تام دارد.

فصل آخر