حریم خدا(1)
ای خاک پاک قم چه لطیف و معطری
خاکی ولی ز ذوق و صفا بند گوهری
گوهر کجا و شأن تو نبود عجیب اگر
گویم ز قدر و منزلت از عرش برتری
بس باشد این مقام ترا ای زمین قم
مدفن برای دختر موسی بن جعفری
آن بانوی حریم امامت که مام دهر
نازاده بعد فاطمه یک همچو دختری
یا فاطمه ، حریم خدا ، بضعه بتول
محبوبه مکرمه حیّ داوری
هستی تو دخت موسی و اخت رضا یقین
گردون ندیده همچو پدر هم برادری
فخر امام هفتم و هشتم که از شرف
وی را یگانه دختر و آن را تو خواهری
مریم که حق ز جمله زنهاش برگزید
شایسته نیست آنکه کند با تو همسری
از لطف خاص و عام تو ای عصمت اله
بر عاصیان شفیعه فردای محشری
پاورقی
1 ـ اشعار از مرحوم سید جعفر احتشام .
صفحه100
صد حیف یوم طف نبودی بکربلا
بینی بنات فاطمه با حال مضطری
و آن یک شکسته بازو و آن یک دریده گوش
و آن دیگری به چنگ لئیم ستمگری
زینب کشید ناله که یا ایها الرسول
بین بهر ما نمانده نه اکبر نه اصغری
یا فاطمه بجان عزیز برادرت
بر « احتشام » لطف نما قصر اخضری
نگین قم(1)
شهرها انگشترند و « قم » نگین
قم ، هماره حجّت روی زمین
تربت قم ، قبله عشق و وفاست
شهر علم و شهر ایمان و صفاست
مرقد « معصومه » چشم شهرِ ما
مهر او جانهای ما را کهربا
دختری از اهل بیت آفتاب
وارثِ دُرّ حیا ، گنج حجاب
در حریمش مرغ دل پر می زند
هر گرفتار آمده ، در می زند
هر دلی اینجاست مجذوب حرم
جان ، اسیر رشته جود و کرم
این حرم باشد ملائک را مطاف
زائران را ارمغان ، عشق و عفاف
آستان بوسش بسی فرزانگان
معرفت آموز ، از این آستان
دیده پاکان به قبرش دوخته
عصمت و پاکی از آن آموخته
« حوزه قم » هاله ای بر گِردِ آن
فقه و احکام خدا را مرزبان
پاورقی
1 ـ سروده آقای جواد محدّثی .
صفحه101
قم همیشه رفته راه مستقیم
بوده در مهد هدایتها مقیم
قم نمی بیند مگر خوابِ قیام
تیغ قم بیگانه باشد از نیام
شهرخون ، شهرشرف ، شهرجهاد
شهر فقه و حوزه ، علم و اجتهاد
هر کجا را هر چه سیرت داده اند
اهل قم را هم بصیرت داده اند
نقطه قاف قیامند اهلِ قم
برقِ تیغِ بی نیامند اهل قم
اهل قم ، ز اوّل ولایت داشتند
در دل و در دیده ، « آیت » داشتند
سر نمی سودند ، جز بر پای دین
دل نمی دادند اِلاّ بر یقین
دین ، مطیعِ امر مولا بودن است
راه را با رهنما پیمودن است
دختر « موسی بن جعفر » را درود
کز عنایاتش تراوید این سرود
لطف بی انتها(1)
آیتی از خداست معصومه
لطف بی انتهاست ، معصومه
جلوه ای از جمال قرآن
چهره ای حق نماست ، معصومه
عطر باغ محمّدی دارد
زاده مصطفی است ، معصومه
پرتوی از تَلاَْلـُؤِ زهرا
گوهری پر بهاست ، معصومه
ماه عفّت نقاب آل کسا
دختر مرتضاستد ، معصومه
اختری در مدار شمس شموس
یعنی اُخت الرّضاست ، معصومه
زائران ، یک دَرِ بهشت اینجاست
تربتش با صفاست ، معصومه
در توسّل به عترت و قرآن
باب حاجات ماست ، معصومه
پاورقی
1 ـ سروده آقای حسان .
صفحه102
از مدینه ، به قصد خطّه طوس
رهروی خسته پاست ، معصومه
تا زیارت کند برادر خویش
فکر و ذکرش دعاست ، معصومه
روز و شب ، عاشقی بیابان گرد
خواهری با وفاست ، معصومه
یا مگر اوست ، زینب دگری
کز برادر جداست ، معصومه
تا بدانی که نیمه ره جان داد
بنگر اکنون کجاست ، معصومه
از وطن دور و از برادر دور
حسرتش غم فزاست ، معصومه
گر چه نشکسته سینه و پهلویش
در دلش داغهاست ، معصومه
داغ زهرا و داغ اجدادش
وارث کربلاست ، معصومه
هر حسینیّه بیت اوست (حسان)
چونکه صاحب عزاست، معصومه
صفحه103
صفحه104
بخش هفتم : سیر تحوّلات معماری ، هنری آستانه مقدّسه
اشاره
« فی بُیُوت اَذِنَ اللهُ اَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَالاْصالِ رِجالٌ لاتُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَلابَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللهِ » .(1)
« ـ این چراغ پرفروغ الهی ـ در خانه هایی قرار دارد که خداوند اذن فرموده دیوارهای آن را بالا برند ( تا از دستبرد شیاطین و هوسبازان در امان باشد ) خانه هایی که نام خدا در آن برده شود و صبح و شام در آن تسبیح گویند مردانی که تجارت و خرید و فروش آنها را از یاد خدا باز نمی دارد » .
بارگاه مطهّر حضرت معصومه(علیها السلام) چون دیگر مشاهد مشرّفه ، پشتوانه ارزشهای اسلام و تشیّع و فرهنگ قرآن است ; و ایران در پناه این بقعه ها ، از حوادث دوران در امان مانده است ; بقای ایران و هویّت ایرانی نیز در پرتو این معنویت ها امکان پذیر شد و ایران در طول اعصار و قرون حادثه خیز تاریخ ، باقی ماند .
این بقعه و بقعه های متبرّکه دیگر ، تجسّم آرمانهای اسلامی و پشتوانه معیارهای تشیّع علوی و ارزش های والای انسانی است ، زیرا مشاهد منوّر آنها نه تنها زیارتگاه که آموزشگاهی بزرگ جهت کسب معارف الهی برای مشتاقان و زائران دلباخته کوی آنها محسوب می شود . هر زائری که با معرفت و شناخت مقام صاحب این مرقد و اهداف آن به زیارت برود از صاحب قبر الهام می گیرد و اصول و تعالیم مکتب را به یاد می آورد .
پاورقی
1 ـ نور ، آیه 36 .
صفحه105
و هر سلام او سرشار از این آموزش ها و الهامها است ; به گونه ای که کژی ها و کاستی های مادّی و معنوی خویش را هموار می کند و از خصلت ها و اعمال و رفتاری که خوشایند امامان و امامزادگان نیست دوری می گزیند و در بهبود اخلاق و رفتار و روابط خویش می کوشد تا با امامان و اولیای الهی خود ، همسانی و همسویی پیدا کند و راه آنان را بپیماید .(1)
وجود اثر عظیم معنوی و دیگر آثار حیاتبخش این مراکز دینی جای هیچ گونه تردید و تأملی نیست ولی گذشته از این ، این بقاع نورانی را می توان از ذخایر عظیم هنر اسلامی نیز دانست . چرا که هنرمندان اهل ذوق با انگیزه های دینی و به عنوان تجلیل از مقام والای بزرگان دین ، آثار شگفت انگیزی از هنر را خلق کردند که نظر هر بیننده هنرشناسی را به خود جلب نموده و او را به تحسین وادار می نماید .
و در همین راستا به حقیقت می توان گفت : که بارگاه فاطمه معصومه(علیها السلام)همانند دیگر اماکن متبرّکه اسلامی ، تجلّیگاه هنر اصیل اسلامی و حکایتگر پیشینه های درخشان هنری جامعه دینی ملّت ایران محسوب می شود .
به همین جهت ما در این بخش برآنیم که دورنمایی از آثار ارزشمند هنری اماکن متبرّکه حضرت معصومه(علیهما السلام) و سیر تحوّلات هنری ، معماری آن را به دوست داران جلوه های هنر اسلامی ارائه نماییم . « امّا شنیدن کی بود مانند دیدن » بجاست هنرمند ، هنر شناس خود از نزدیک این همه آثار شگفت انگیز هنری را به نظاره بنشیند تا لطائف و ظرافت های نهفته در این گونه آثار گرانقدر را دریابد و آفرینندگان آن را تحسین نماید .
پاورقی
1 ـ حضرت معصومه و شهر قم ، محمّد حکیمی ، ص50 ـ 49 « با تصرّف و اضافات » .
صفحه106
دورنمائی از اماکن متبرّکه بارگاه فاطمی (علیها السلام)
( 1 ) گنبد حرم مطهّر
اوّلین گنبدی که « پس از سایبان حصیری موسی بن الخزرج » برفراز تربت پاک فاطمه معصومه(علیها السلام) بنا شد ، قبه ای برجی شکل بود که به همّت حضرت زینب دختر امام جواد(علیه السلام) از مصالح آجر و سنگ و گچ در اواسط قرن سوّم هجری قمری ساخته شد .
به مرور زمان و پس از دفن جمعی از بانوان علوی در جوار فاطمه معصومه(علیها السلام) دو گنبد دیگر در کنار گنبد اوّل ساخته شد که سوّمین آنها مدفن حضرت زینب(علیها السلام) شد .
این سه گنبد تا سال 447هـ . ق برقرار بودند تا این که در همان سال « میر ابوالفضل عراقی » ( وزیر طغرل کبیر ) به تشویق مرحوم شیخ طوسی به جای آن سه گنبد ، گنبد مرتفعی را به قطر داخلی تقریباً 11 و ارتفاع 14 متر ، آراسته به نقش های رنگ آمیزی و تزیینات آجری و کاشی بدون ایوان و حجره ها بنا نهاد ، که تمام قبور سادات را فرا می گرفت .
صفحه107
« در سال 925هـ . ق همین گنبد به همّت « شاه بیگی بیگم » دختر شاه اسماعیل تجدید بنا شد ; با ایوان و دو مناره و صحن ( عتیق ) و سطح خارجی گنبد با کاشی های معرّق آراسته گردید » .
این گنبد در سال 1218هـ . ق . با خشت هایی زرنگار تزیین شد که تعداد دوازده هزار خشت با پوشش طلائی در آن بکار رفت .
ارتفاع این گنبد از سطح بام 16 متر و از سطح زمین 32 متر و محیطش از خارج 6/35 و از داخل 66/28 و قطرش 12 متر و بلندی عنق استوانه ای آن 6 متر است ; قسمت پایین آن از سطح بام تا نود سانتیمتر از آجر تراش و روی آن یک متر کاشی خشتی فیروزه ای و بالای آن ( تمام جدار ) مزیّن به خشت هایی با پوشش طلا است .
و در گلوگاه ساق گنبد ، کتیبه ای است که اشعاری از « فتحعلی خان صبا » در آن به خط نستعلیق قالب ریزی شده است که آن اشعار عبارتند از :
آتش موسی عیان از سینه سیناستی
یا که زرّین بارگاه بضعه موساستی
بضعه موسی بن جعفر ، فاطمه کز روی قدر
خاک درگاهش عبیر طرّه حوراستی
نوگلی رنگین ز طُرف گلشن یاسین بود
آیتی روشن به صدر نامه طاهاستی
پرتوی از آفتاب اصطفای مصطفی
زُهره ای از آسمان عصمت زهراستی
صفحه108
صحن او را هست اقصی پایه عزّت چنان
کز شرف مسجود سقف مسجد اقصاستی
پستی از صحن حریمش را به پاطاق حرم
کین مکان عزّت و آن مسکن غبراستی(1)
این بود سیر تاریخی بنای گنبد بارگاه ملکوتی کریمه اهل بیت(علیهم السلام)از آغاز تاکنون که خود یکی از شاهکارهای معماری ، هنری اسلامی و از بناهای کم نظیر در بین عتبات مقدّسه است
مرقد مطهّر حضرت
مرقد شریف حضرت فاطمه(علیها السلام) ( در میان بقعه مبارکه ) با بلندی 20/1 و طول و عرض 95/2 ، در 20/1 متر قرار گرفته و با کاشی های نفیس و زیبای زرفام ( آغاز قرن هفتم ) پوشیده شده است .
گرداگرد مرقد منوّر ، دیواری به بلندی دو متر و طول و عرض تقریبی ( 80/4 ، در 40/4 ) قرار دارد که در سال 950 بنا گردید و با کاشی معرّق آراسته شد ، که اکنون این دیوار با ضریح مشبّک از جنس نقره پوشیده شده است .(2)
سیر تاریخی مرقد پاک آن حضرت از این قرار است :
در سال 605هـ . ق « امیر مظفر احمد بن اسماعیل » بزرگ خاندان آل مظفر ، بزرگترین استاد کاشی ساز آن زمان « محمّد بن ابی طاهر کاشی قمی » را به کار ساخت و پرداخت کاشی های متنوّع مرقد واداشت . او به مدّت 8 سال به این کار مشغول بود تا سرانجام در سال 613 کاشی های مرقد آماده و کارگذاشته شد .
پاورقی
1 ـ گنجینه آثار قم ، ج1 ، ص407 .
2 ـ تربت پاکان ، مدرّسی طباطبایی ، ج1 ، ص46 و50 .
صفحه109
در سال 965هـ . ق شاه تهماسب صفوی ، در چهار طرف مرقد سابق ضریحی آجری آراسته به کاشی های هفت رنگ ( با نقش و نگار ) و کتیبه های معرّق بنا نمود و در اطراف آن منافذی باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران نذورات خود را داخل مرقد بریزند .(1)
بعد از آن به دستور شاه مذکور ضریحی از فولاد سفید و شفّاف در جلو ضریح آجری قرار داده شد که طول آن 25/5 و عرض آن 73/4 و ارتفاعش 10/2 و دارای بیست درگاه مشبّک و مضلّع بود .
در سال 1230هـ . ق فتحعلی شاه همان ضریح را نقره پوش کرد ; که این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال 1280 ضریحی که از نقره ضریح سابق و نقره های موجود در خزانه ساخته شده بود به جای آن نصب گردید .
این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سالهای متمادی روی مرقد حضرت باقی بود تا اینکه در سال 1368هـ . ق . برابر سال 1348 هـ . ش . به دستور تولیت آن زمان شکل ضریح را تغییر دادند و ضریح کنونی را ( با ظرایف و شاهکارهای هنری ویژه ای که دارد ) به جای آن نصب نمودند که آن ضریح همچنان برفراز تربت نورانی حضرت برقرار است .(2)
پاورقی
1 ـ گنجینه آثار قم ، ج1 ، ص416 .
2 ـ همان ، ج1 ، ص475 .
صفحه110
( 3 ) ایوان های حرم مطهّر
ایوان طلا
ایوان طلا و دو ایوان کوچک کنار آن در شمال روضه مقدّسه واقعند که در سال 925هـ . ق هنگام تجدید بنای گنبد و احداث صحن عتیق و گلدسته های آن در زمان شاه اسماعیل صفوی و با اقدام دختر او ساخته شد .(1)
این ایوان با دهانه ای به طول و عرض 70/8×9 متر و بلندی چهارده متر ، پایین دیوار آن ( در سه طرف ) ، تا بلندی 80/1 متر آراسته به قطعات کوچک کاشی فیروزه ای هشت گوشه ای و در میان آنها قطعات کوچکتر قهوه ای رنگ است که حاشیه ای از کاشی با زمینه ( لاجوردی نقش و نگار ) از چهار طرف آن را احاطه کرده است و برفراز آن کتیبه ای به ثلث سفید در زمینه ای لاجوردی ، گرداگرد ایوان دیده می شود که متن آن را حدیث نورانی : « اَلا وَمَنْ ماتَ عَلی حُبِّ الِ مُحَمَّد ماتَ شَهیداً . . . » تشکیل می دهد .
پس از این کتیبه ، بدنه ایوان تا ارتفاع دو متر دیگر ، آراسته به کاشی های معرّق آغاز عهد صفوی است و بعد از آن کتیبه سراسری دیگری به چشم می خورد و بالای کتیبه ( مقرنس های ) سقف ایوان با خشت های « زرفام » پوشیده شده است .(2)
پاورقی
1 ـ گنجینه آثار قم ، ج1 ، ص490 .
2 ـ تربت پاکان ، ج1 ، ص62 .
صفحه111
ایوانه های کنار ایوان طلا
دو ایوان در دو طرف ایوان طلا است به بلندی بیش از ده و پهنای دو و دهانه پنج متر ، که از بناهای عهد صفوی می باشند و سراسر بدنه آن ، مانند ایوان طلا به کاشی های معرّق همان دوره آراسته شده است .(1)
ایوان آینه
در ، جانب شرقی رواق مطهر نیز ایوانی مرتفع به بلندی ایوان طلا و طول و عرض 9 در 87/7 متی قراردارد که به خاطر آینه کاری آن ، به ایوان « آینه » معروف است .
پایین دیوار آن به بلندی بیش از یک متر سنگ مرمر به کار رفته که هر بدنه ای با یک قطعه سنگ آراسته شده است و بالای آن همه بدنه ایوان تا سقف آینه کاری است .
در کمربند ایوان کتیبه ای سراسری از سنگ مرمر وجود دارد به پهنای حدود سی سانتیمتر ، که به خط ثلث آیه شریفه ( الله نور السّموات والارض . . . » بر آن نقش بسته است .
میان ایوان و رواق شرقی حرم ایوانچه ای است که مانند ایوان اصلی تزیین شده که بر سر در آن حدیث شریف « مَنْ زارَ فاطِمَةَ بِقُمْ فَلَهُ الْجَنَّةُ » به نستعلیق مشکی ، خوانده می شود . این مجموعه هنری شگفت انگیز از کارهای ارزشمند هنرمند مشهور دوره قاجار ( استاد حسن معمار قمی ) می باشد که همزمان با بنای صحن نو ، به دستور « میرزا علی اصغر خان صدر اعظم » بنا شد .(1)
پاورقی
1 ـ تربت پاکان ، ج1 ، ص67 .
صفحه112
( 4 ) مناره های صحن عتیق
در صحن عتیق بر فراز ایوان طلا دو مأذنه استوانه ای رفیع به بلندی 40/17 ( از سطح بام ) و قطر 50/1 قراردارد .
پوشش مأذنه ها کاشی گرهی به شکل مارپیچ است که در میان پیچ ها نامهای مبارک : « الله » ، « محمّد » ، « علیّ » به خط بنّایی خوانده می شود .
در قسمت بالای مأذنه ها ، « مقرنسی » در سه ردیف پرداخته اند که زیر آن کتیبه ای به خط سفید مشتمل بر آیه « اِنَّ اللهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ » ( در مأذنه غربی ) ; « یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ » ( بر مأذنه شرقی ) قرار دارد .
این مأذنه ها به دستور « محمّد حسین خان شاهسون شهاب الملک » حاکم قم ، در سال 1285هـ . ق بنا شدند و قبه آنها در سال 1301هـ . ق ، طلاکاری شد .(2)
پاورقی
1 ـ تربت پاکان ، ج1 ، ص69 ـ 68 .
2 ـ همان ، ج1 ، ص68 ـ 67 .
صفحه113
( 5 ) مناره های ایوان آینه
برفراز پایه های دو طرف ایوان دو مأذنه است که هر یک به بلندی 28 متر از سطح بام ، با قطر 30/3 متر ، از بلندترین بناهای آستانه می باشد .
این مأذنه ها از سطح بام تا 3 متر هشت ضلعی متساوی و سپس نیم متری مقرنس و آن گاه یک متری استوانه ای و بعد از آن تا 5/2 متر ، دوازده گوشه برجسته و پس از همه اینها ( تا زیر مأذنه چوبی ) استوانه ای است ، که در بالا کتیبه ای با پهنای حدود یک متر دیده می شود که متن آن در یکی از مأذنه ها « لاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ الْعَلِیِّ الْعَظیمِ » و در دیگری « سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ ِللهِ وَلا اِلهَ اِلاّ اللهُ وَاللهُ اَکْبَرُ » است .
سپس مقرنسی به پهنای حدود یک متر و بالای آن مأذنه چوبی و قبّه مأذنه ها واقع شده است . پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پائین سر تا سر
کاشی گِرهی است که ( در میان آنها ) نامهای پروردگار متعال خوانده می شود .(1)
پاورقی
1 ـ تربت پاکان ، ج1 ، ص71 .
صفحه114
8-به صورت مختصردرمورد ایوان و گنبد حرم حضرت معصومه (س)را توضیح دهید؟(توجه: اگر عین مطلب را کپی پیس کنید امتیاز داده نمی شود)
