استان خوزستان در جنوب غربی کشور قرار دارد و از جنوب با خلیج فارس هم‌جوار است. این استان که مرکز آن شهر اهواز است، پنجمین استان پرجمعیت کشور است. بیش از نیمی از جمعیت استان را عرب‌ها تشکیل می‌دهند و جمعیت قابل توجهی از بختیاری‌ها در آن ساکن هستند. جمعیت بختیاری‌های ساکن در استان خوزستان، از استان چهارمحال‌و‌بختیاری هم بیشتر است و شهر ایذه‌ی خوزستان، پایتخت بختیاری کشور نامیده می‌شود.
استان خوزستان به لحاظ تاریخی جزو کهن‌ترین سرزمین‌های ایران است و قدیمی‌ترین سکونت‌گاه‌های فلات ایران، در این استان قرار دارند. این سکونت‌گاه‌ها، بقایای شهرهایی مربوط به تمدن عیلامیان هستند که شروع حکمرانی آنها در این مناطق مربوط به اوایل هزاره‌ی چهارم قبل از میلاد است.
استان خوزستان با توجه به پیشینه‌ی تاریخی درخشانش، آثار باستانی فراوانی دارد که بسیاری از آنها، ویژگی‌های ارزنده‌ای دارند. مانند زیگورات چغازنبیل و سازه‌های آبی شوشتر که هر دوی آنها در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند. استان خوزستان یکی از پرآب‌ترین استان‌های کشور است و پنج رود بزرگ کشور که از زاگرس سرچشمه می‌گیرند در این استان جریان دارند. بزرگ‌ترین این رودها یعنی رود کارون، تنها رود قابل کشتی‌رانی در ایران است.
فراوانی آب، جلگه‌های حاصل‌خیزی را در استان به وجود آورده است که کشاورزی در آنها بسیار رونق دارد و علاوه بر کشاورزی به روش‌های سنتی، کشاورزی صنعتی نیز در آنها انجام می‌شود. برنج، گندم، مرکبات، صیفی‌جات و نیشکر، از مهم‌ترین محصولات جلگه‌های خوزستان هستند.
استان خوزستان، غنی‌ترین استان کشور در زمینه‌ی منابع نفت و گاز است. نخستین چاه نفت جهان در مسجدسلیمان خوزستان حفر شده است و بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان را در اختیار داشته است. پالایشگاه آبادان که بزرگ‌ترین پالایشگاه کشور است، قبل از این که در جریان جنگ تحمیلی خسارات بسیاری ببیند، بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان بوده است. از دیگر صنایع برتر استان، صنعت فولاد است که نقش مهمی در اقتصاد استان دارد. به عنوان نمونه شرکت فولاد خوزستان، دومین تولید‌کننده‌ی فولاد خام در ایران است.
تمرکز صنایع بزرگ در کنار گرمای زیاد هوا باعث شده است تا استان خوزستان، پس از تهران، دومین مصرف‌کننده‌ی انرژی در ایران باشد. استان خوزستان با توجه به موقعیت جغرافیایی خود که از یک‌سو دامنه‌های زاگرس و از سوی دیگر خلیج فارس را دارد و به دلیل پیشینه‌ی تاریخی ویژه‌اش، جاذبه‌های طبیعی و تاریخی فراوانی دارد و از مقاصد مهم گردشگری در کشور است. در ادامه‌ی مقاله، برترین سوغاتی‌های استان خوزستان را برای مسافران این استان، معرفی می‌کنیم.
سوغاتی‌های خوراکی
خرما
استان خوزستان از استان‌های برتر کشور در زمینه‌ی تولید و صادرات خرما است که نیمی از حجم صادرات این محصول را تأمین می‌کند. خرمای خوزستان در کنار کیفیت بالا، تنوع بی‌نظیری هم دارد و مهم‌ترین سوغات این استان است. در ادامه با چند نمونه از خرماهای خوزستان آشنا می‌شویم.
- استعمران (سایر): معروف‌ترین خرمای خوزستان است که بیش از ۷۰ درصد تولید استان را به خود اختصاص داده است. این خرما از ارقام صادراتی کشور است و از آنجایی که به دلیل نیمه‌خشک بودن، قابلیت نگهداری بیشتری دارد، دارای ارزش تجاری زیادی است. نارس خرمای سایر، زرد روشن است و وقتی کامل می‌رسد، رنگ قهوه‌ای متمایل به قرمز پیدا می‌کند. اواسط شهریور تا اوایل مهر، فصل برداشت این خرما است.
- خضراوی: این نوع خرما، از نظر سطح زیر کشت و حجم صادرات، بعد از سایر، دومین خرمای استان است. خضراوی، از ارقام نیمه‌خشک و زودرس است، بافت نرمی دارد و کاملا رسیده‌ی آن، قهوه‌ای روشن است.
- زاهدی: از ارقام خشک و دیررس است که برداشت آن از اواخر شهریور آغاز می‌شود. انبارداری و حمل‌و‌نقل آسان باعث شده تا زاهدی از انواع صادراتی خرما باشد.
- کبکاب: از انواع تر است که طعم بسیار شیرینی دارد و کاملا رسیده‌ی آن، قهوه‌ای تیره است. کبکاب خوزستان در برخی مناطق استان مانند بهبهان، از کیفیت بالاتری برخوردار است.
- برهی: از انواع دیررس است که برداشت آن از اواخر شهریور آغاز می‌شود. برهی خرمای خوش‌طعمی است و اهالی در مناطقی که برهی کشت می‌شود، بیشتر از این نوع خرما مصرف می‌کنند. خارک (میوه‌ی نارس) برهی، نیز قابل خوردن است و زمانی که اکثر انواع خارک، مزه‌ی گسی دارند، خارک برهی طعم مطلوبی دارد.
- گنتار: از انواع ریزدانه و تر است و برخلاف بیشتر انواع خرما، برداشت آن در چندین نوبت انجام می‌شود. این نوع خرما به دلیل قابلیت نگهداری زیاد، از ارقام ویژه‌ی صادراتی به شمار می‌رود و حجم صادرات آن، بیشتر از مصرف داخلی است.
- خاصویی: خرمایی مرغوب و بسیار شیرین است که در برخی مناطق استان مانند بهبهان تولید می‌شود. این خرما وقتی کامل می‌رسد، قرمز می‌شود.
- شکر: از ارقام زودرس و تقریبا خشک است که تولید آن در شمال خوزستان رواج دارد. این نوع خرما نسبت به سایر ارقام خرما، شیرین‌تر است و کاملا رسیده‌ی آن قهوه‌ای است.
- حلاوی: یکی از زودرس‌ترین انواع خرما است که به داشتن بافت نرم شهرت دارد و اواخر رسیدن، چروک می‌خورد. این نوع خرما زمان رسیدن و برداشت، در برابر باران و رطوبت زیاد، نسبتا مقاوم است، کمتر صدمه می‌بیند و برای انبارداری، مطلوب است.
- دیری: از انواع خشک، دیررس و صادراتی است. دیری روی نخل کاملا خشک می‌شود و فصل برداشت آن از آبان آغاز می‌شود.
کلیچه
پخت این شیرینی بومی که در بسیاری از مناطق استان انجام می‌شود، در برخی مناطق مانند خرمشهر، دزفول و شوشتر، رواج بیشتری دارد. کلیچه نوعی کلوچه است که در خمیرش ماست و زیره به کار می‌رود، لایه‌ی میانی آن از خرما تهیه می‌شود و روی آن با زرده‌ی تخم‌مرغ و کنجد، تزیین می‌شود. در سال‌های اخیر، استقبال فراوان مسافران و گردشگران به ویژه در ایام نوروز، باعث رونق و توسعه‌ی مراکز تولید و عرضه‌ی کلیچه در شهرهای استان شده است.
حلواشکری
فرآورده‌ای غذایی است که از ارده تهیه می‌شود. در روش سنتی تهیه‌ی حلواشکری، با استفاده از شربت شکر که روش تولید مخصوصی دارد، ارده را می‌مالند تا بافتی منسجم پیدا کند. تولید حلواشکری در شهرستان شوشتر استان خوزستان سابقه‌ای دیرینه دارد. حلواشکری شوشتر که به حلوای سیلونی شهرت دارد، امروزه نیز با همان روش سنتی تهیه می‌شود. در جنوب ایران به شیره‌ی خرما، سیلو گفته می‌شود و از آنجایی که در تهیه‌ی حلوای شوشتری، به جای شکر از شیره‌ی خرما استفاده می‌شود، به آن حلوای سیلونی می‌گویند.
مرکبات دزفول
دزفول در زمینه‌ی کشاورزی، جزو مناطق برتر کشور است. بخش غیرکوهستانی دزفول، پرآب‌ترین منطقه‌ی کشاورزی در استان خوزستان است. خاک حاصلخیز و آب فراوان، شرایط مناسبی را برای کشت انواع مرکبات، صیفی‌جات و گل فراهم کرده است. علاوه بر تنوع بی‌نظیر محصولات کشاورزی در دزفول (بیش از ۶۰ نوع محصول) این منطقه در زمینه‌ی تولید و صادرات گل‌های رز و مریم، رتبه‌ی اول کشور را دارد. بیش از ۱۲ نوع مرکبات در دزفول تولید می‌شوند که مشهورترین آنها پرتقال بومی یا محلی است. این نوع پرتقال، سالم‌ترین و مرغوب‌ترین پرتقال کشور است و به دلیل طعم شیرین و بوی خوش، طرفداران زیادی در سراسر کشور دارد. پرتقال بومی دزفول، پرتقالی آب‌دار با اندازه‌ی متوسط است که هسته‌های زیادی دارد. برداشت پرتقال بومی دزفول، از آذر شروع می‌شود و تا اواسط اسفند ادامه دارد. هم‌زمان با فصل برداشت، در تمامی بازارهای محلی استان، پرتقال دزفولی عرضه می‌شود.
صنایع دستی
کپوبافی
از صنایع دستی مرسوم در جنوب ایران است که در استان خوزستان به ویژه شهرستان دزفول، رواج دارد. کپوبافی در واقع نوعی حصیربافی است که در آن از کاموای رنگی برای تزیین بافته‌های حصیری استفاده می‌کنند. البته شیوه‌ی بافت نیز در کپوبافی با حصیربافی رایج متفاوت است. در این روش بافت که به بافت فتیله‌ای شهرت دارد و استحکام بیشتر و قابلیت شکل‌دهی بهتر از ویژگی‌های آن است، الیاف تهیه شده از برگ خرما را به دور نوعی نی مردابی به نام «کرتک» می‌پیچند. تزیین با کاموا در کپوبافی به دو صورت انجام می‌شود؛ زمینه‌ی حصیری با نقوش هندسی روی آن و تزیین تمام سطح به نحوی که حصیر دیده نمی‌شود. عمده‌ی محصولات کپوبافی شده، ظروف درب‌دار کروی به عنوان سبد و ظروف مسطح تزیینی است. سبدهای کپوبافی شده که برای زیبایی و سهولت در باز کردن درب آنها، منگوله‌ای کاموایی به درب‌شان متصل می‌کنند، کاربردهای مختلفی دارند؛ جای نان، جای لوازم خیاطی و...
در سال‌های اخیر، با توجه به استقبال فراوان مسافران و گردشگران، کپوبافان استان، که اغلب زنان روستایی هستند و از این طریق به اقتصاد خانواده کمک می‌کنند، بر تنوع محصولات خود افزوده‌اند.
گلیم افشار خوزستان
هنر دست عشایر عرب و بختیاری استان است که معمولا روی دارهای افقی و در برخی مناطق روی دارهای عمودی بافته می‌شود. این نوع گلیم پودهای پشمی زبر و تارهای پنبه‌ای دارد و از نظر تنوع رنگ، رنگ‌های محدودی در آن به کار می‌رود که بیشتر آنها تیره هستند. گلیم افشار خوزستان، معمولا به روش بافت چاک‌دار بافته می‌شود اما برخی از هنرمندان استان آن را به روش بافت متصل جفت‌قلاب می‌بافند. کناره‌پیچی یا شیرازه‌دوزی این گلیم به روش شیرازه لول انجام می‌شود و بافت ریشه‌هایش از نوع گیس‌بافت ضخیم است. در این گلیم که حاشیه‌ای باریک دارد، طرح‌های هندسی (عمدتا لوزی) در قالب نقشه‌ای ساده، روی زمینه‌ای یک‌دست قرار گرفته‌اند.
احرامی‌بافی
خوزستان در گذشته یکی از مراکز مهم تولید پارچه‌های دست‌باف در ایران بوده است. امروزه نیز برخی از این نساجی‌های سنتی در استان فعال هستند که یکی از پررونق‌ترین آنها، احرامی‌بافی است. احرامی، پارچه‌ای پنبه‌ای است که تار و پود پنبه‌ای دارد و با نوعی دستگاه نساجی سنتی که طراحی پیچیده‌ای دارد، بافته می‌شود. بافت احرامی، نقشه ندارد و معمولا با دو رنگ سفید و سیاه بافته می‌شود. البته احرامی در رنگ‌های «سبز و سفید» و «قرمز و سفید» هم بافته می‌شود. در برخی مناطق استان، احرامی‌های رنگی با پود پشمی بافته می‌شوند. این پارچه در گذشته بیشتر مورد استفاده‌ی حجاج بوده است اما امروزه با توجه به استقبال مسافران و گردشگران، برای مصارف متعددی بافته می‌شود؛ انواع پوشش کف و زیرانداز، رومبلی، روتختی و سجاده‌ی احرامی که طرفداران زیادی دارد. این هنر بومی، در بین جمعیت روستایی و عشایر، رواج بیشتری دارد.
عبابافی
بافت عبا در برخی از مناطق استان مانند بهبهان در حدود پنج قرن قدمت دارد. عبای خوزستانی به روش سنتی و معمولا از نخ‌های پشمی دست‌ریس که از پشم گوسفند تهیه شده‌اند، بافته می‌شود. از آنجایی که این نخ‌های پشمی رنگ نمی‌شوند و به رنگ طبیعی پشم هستند، عبای خوزستانی در رنگ‌های سفید، قهوه‌ای، سیاه و خاکستری بافته می‌شود. با توجه به فصل استفاده از عبا، ضخامت نخ‌های به کار رفته در بافت آن، متفاوت است. در بافت عبای هله، که مخصوص تابستان است، از نخ‌های نازک و در بافت عبای چانچه، که در زمستان کاربرد دارد، از نخ‌های ضخیم استفاده می‌شود.
سوغات ویژه
قلم‌نی
قلم‌نی، از ابزارهای مهم خوشنویسی است که با برش و شکل دادن انواع نی تهیه می‌شود. قدمت استفاده از قلم‌نی برای نوشتن به دوران مصر باستان برمی‌گردد که در آن زمان، وسیله‌ای برای نوشتن روی پاپیروس بوده است. مرغوب‌ترین نوع قلم‌نی ایرانی، قلم‌نی دزفولی است که از نی دزفولی تهیه می‌شود. نی دزفولی، گیاهی بومی است که به صورت خودرو در کنار رودخانه‌ی دز رشد می‌کند و نوع زراعی آن مختص همین منطقه است. تولید قلم‌نی در دزفول، سابقه‌ای دیرینه (بیش از پنج قرن) دارد به نحوی که برخی از نام‌های خانوادگی در این منطقه با تولید قلم‌نی مرتبط هستند. قلم‌نی دزفولی، استحکام بیشتری نسبت به سایر انواع قلم‌نی دارد، مرکب را بهتر جذب می‌کند و دوام بیشتری دارد. همین ویژگی‌ها باعث شده تا علاوه بر اسستفاده‌ی اساتید خوشنویسی و هنرمندان ماهر از این قلم، قلم دزفولی به کشورهای دیگر نیز صادر شود.
برای اینکه از تمام ویژگی‌های قلم‌نی دزفول بهره‌مند شوید، هنگام خرید به نکات زیر توجه کنید:
- رنگ قلم، سرخ مایل به قهوه‌ای سوخته باشد.
- قلم فاقد گره و پیچ، راست و استوانه‌ای و با مقطع دایره باشد.
- رنگ گوشت داخل قلم، سفید باشد.
