آغاز حکومت «حجاج بن یوسف ثقفی» برای شیعیان عراق، فاجعه‌ای هولناک بود. حاکم خونریز «عبدالملک»، خلیفه اموی، کینه شدیدی از شیعیان و همچنین، ایرانیان در دل داشت. او دستور داد تعداد زیادی از دوستداران اهل‌بیت(ع) را، در محدوده حاکمیتش، به شهادت برسانند. این اقدامات، از سوی مردم عراق و به ویژه شیعیان، بی‌پاسخ نماند و قیام «عبدالرحمن بن محمد»، یکی از چند قیامی بود که علیه ظلم بی‌اندازه «حجاج»، در عراق برپا شد؛ اما این نهضتِ علیه سلطه امویان، به دلایلی، با شکست روبه‌رو شد. به گواهی تاریخ، جمعی از شیعیان کوفه با «عبدالرحمن» در قیامش همکاری کرده بودند که از میان آن ها، «کمیل بن زیاد نخعی» بیش از دیگران شهرت داشت. شرایطی که پس از شکست قیام «عبدالرحمن» به وجود آمد، باعث شد که تعدادی از شیعیان، برای نجات از ظلم و جور حاکم خونخوار اموی، به اجبار از دیارشان مهاجرت کنند.
نخستین شیعیان ساکن ایران
به این ترتیب، برای نخستین بار، جمعی از شیعیان «اشعری» که از اعراب یَمَنی مقیم کوفه بودند، راه ایران را در پیش گرفتند و پس از طی مسافتی طولانی، به شهر قم رسیدند. آن ها پس از ورود به این منطقه، با ایرانیان ساکن در آن، به توافق رسیدند و توانستند مکانی برای سکونت دایمی خود ایجاد کنند. بی‌تردید، حُسن سلوک شیعیان کوفه با ایرانیان که تا آن روز از حاکمان خلفای اموی، جز زور و ظلم چیزی ندیده‌بودند، در پذیرش و سکونت «اشعریان» در قم مؤثر بوده است. این موضوع را می‌توان از گرویدن اکثر ایرانیان این منطقه به دین اسلام و به ویژه مذهب تشیع دریافت. تا پیش از ورود شیعیان کوفه به قُم، بیشتر ساکنان این منطقه را ایرانیان زرتشتی تشکیل می‌دادند. به این ترتیب، در سرزمین ایران، برای نخستین بار، مناطق شیعه‌نشین ایجاد شد؛ اتفاقی که دیگر شیعیان جهان اسلام را برای مهاجرت به ایران ترغیب کرد. طولی نکشید که در مناطقی مانند ساوه، طالقان و آوه، جمعیت شیعیان، نسبت به پیروان دیگر مذاهب اسلامی، فزونی گرفت. ظاهراً سرعت تشکیل مناطق شیعه‌نشین در شهرها و نواحی مختلف ایران، بسیار زیاد بوده است و با وجود محدودیت‌های شدیدی که بعدها، در دوره عباسیان، برای دوستداران اهل‌بیت(ع) در سراسر جهان اسلام به وجود آمد، این افراد توانستند در بسیاری از مناطق جنوبی، مرکزی، شمالی و شرقی ایران، مکان‌های مناسبی برای سکونت پیدا کنند و به ترویج آموزه‌های ناب اسلامی بپردازند. یکی از دلایل مهمی که می‌توان برای اثبات این ادعا اقامه کرد، وسواس زیاد مأموران مأمون عباسی برای تعیین مسیر حرکت کاروان امام رضا(ع)، از مدینه تا مرو و تلاش آن ها برای عبور ندادن آن حضرت از نواحی شیعه‌نشین یا مناطقی بود که در آن دوستداران اهل‌بیت(ع) زندگی می‌کردند.
قم؛ کانون اصلی فعالیت‌های شیعی در ایران
به این ترتیب، ایران به جایگاه مناسبی برای سکونت شیعیان تبدیل شد. با این حال، قُم، به عنوان نخستین کانون سکونت شیعیان در ایران، اهمیت و اعتبار خود را حفظ کرد. این شهر به دلیل فعالیت اشعریان، کاملاً رنگ و بوی شیعی داشت و به همین دلیل، همیشه میزبان بسیاری از علما و شخصیت‌های نامدار جهان تشیع بود. ظاهراً این ویژگی شهر قُم، در میان دیگر بلاد اسلامی و به ویژه در میان شیعیان، شهرت فراوانی داشته است. شاید همین شهرت باعث شد که وقتی حضرت معصومه(س)، هنگام سفر به مرو، در ساوه بیمار شد، از همراهانش خواست تا وی را به قم برسانند. چنان که می‌دانیم، هجرت کریمه اهل‌بیت(س) به ایران، در پی رسیدن خبر‌هایی مبنی بر ایجاد محدودیت برای امام رضا(ع) از سوی دستگاه خلافت عباسی و تهدید جان آن حضرت، آغاز شد و آن بانوی بافضیلت، همراه کاروان حجاج منطقه «جبال»، به ایران آمد تا خود را به مرو برساند.
هجرت غریبانه کریمه اهل بیت(س)
به نظر می‌رسد که این هجرت تاریخ ساز، برخلاف آن‌چه شهرت یافته، غریبانه و در کمال مظلومیت بوده است. استاد «یوسفی غروی» در کتاب ارزشمند «موسوعةالتاریخ الاسلامی»، به بررسی چگونگی این هجرت، بر اساس اسناد و مدارک تاریخی پرداخته و معتقد است که آن‌چه درباره ورود حضرت معصومه(س) به قم، همراه با کاروانی مجلل و متشکل از بزرگان بنی‌هاشم، در برخی منابع تاریخی، نقل شده است، صحت ندارد. این پژوهشگر برجسته تاریخ اسلام، در گفت‌وگویی با روزنامه خراسان تأکید کرده است:«حضرت فاطمه معصومه(س)، با کاروانی عظیم و مجلل به قم نیامدند. کاروان ایشان، چنان که برخی روایت می کنند، شامل بزرگان بنی هاشم و موالیانشان نبود و در زمان ورود این بانوی بزرگوار به شهر قم، درگیری و جنگی هم روی نداده است. چنین ادعاهایی، صرفاً داستان است و واقعیت ندارد. آن چه از نظر تاریخی درست به نظر می رسد، این است که طولانی شدن سفر حضرت امام رضا(ع) از یک سو و از سوی دیگر، انتشار قصیده معروف «دعبل خزاعی»، که به قصیده «تائیّه» مشهور است، باعث بروز نگرانی در میان خانواده و دوستداران امام(ع) و زمینه ساز حرکت آن ها به سمت ایران و شهر مرو شد.»
برکات حضور معنوی حضرت معصومه(س)
مورخان تقریباً متفق‌القول هستند که دلیل ورود کریمه اهل‌بیت(س) به قم، بیماری ایشان و نیاز آن حضرت به استراحت بوده است. این شهر، از هر جهت، برای میزبانی از بانوی کرامت، مناسب و آماده بود. شیعیان اشعری قم که نسبشان به «سائب بن مالک اشعری»، یکی از یاران مشهور «مختار ثقفی» و از شهدای قیام او، می‌رسید، به استقبال حضرت معصومه(س) رفتند و میزبانی آن بانوی بزرگوار را برعهده گرفتند. مدت اقامت خواهر ارجمند امام رضا(ع) در شهر قم، طولانی نبود. آن حضرت که به دلیل بیماری و برای استراحت وارد این شهر شده‌بود، مدتی بعد، رحلت فرمود و به این ترتیب، حیات ظاهری‌اش به پایان رسید. اما حیات معنوی کریمه اهل‌بیت(س) در قم تداوم یافت و برکات فراوانی برای مردم این خطّه و همچنین، سراسر ایران به همراه آورد. رحلت حضرت فاطمه معصومه(س) در قم و احترامی که قمیان و دیگر شیعیان برای ایشان قائل بودند، از یک سو و روایات و احادیثی که درباره مقام ارجمند این بانوی بزرگوار، از معصومین(ع) نقل شده است، از سوی دیگر، توجه و اقبال بیشتر شیعیان به شهر قم را در پی داشت. مناطق همجوار این شهر، به تدریج به مناطق شیعه‌نشین و تفکرات شیعی نیز، به اندیشه قالب این نواحی تبدیل شد. مدتی بعد، شخصیت‌های برجسته‌ای همچون حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) به این مناطق هجرت کردند و حضور آن ها، بر نهادینه شدن فرهنگ و اندیشه شیعی در این نواحی، بسیار مؤثر بود؛ به طوری که کمتر از یک قرن بعد، علمای به نامی همچون «شیخ صدوق» از میان مردم این خطه برخاستند و بر ترویج تفکر ناب اسلامی و فرهنگ اصیل شیعی، همت گماشتند؛ بزرگانی که اقدامات آن ها در پرتو برکت حضور کریمه اهل‌بیت(س)، باعث گسترش روزافزون آموزه‌های ناب شیعی در ایران شد.
خراسان - نویسنده : جواد نوائیان رودسری
منابع:
1-تاریخ تشیع در ایران؛ رسول جعفریان؛ نشر علم؛ تهران؛ ۱۳۸۶.
2-سیره پیشوایان؛ مهدی پیشوائی؛ مؤسسه امام صادق(ع)؛ 1381.
3-تاریخ تحلیلی اسلام؛ سیدجعفر شهیدی؛ مرکز نشر دانشگاهی؛ 1384
4-زندگانی کریمه اهل بیت(س)؛ علی اکبر مهدی‌پور؛ نشر حاذق؛ قم؛ 1381
