شهر هزار ماسوله پاوه
موقعیت جغرافیایی شهر پاوه
پاوه شهری است از توابع هورامان لهون واقع در استان کرمانشاه در 123 کیلومتری شمال غربی شهر کرمانشاه و45 کیلومتری نوارمرزی ایران وعراق که ارتفاع آن از سطح دریا حدود 1600 متر است .پاوه از شمال به شهرستان مریوان، از جنوب به شهرستان جوانرود، ازمغرب به مرز ایران و عراق و از مشرق به استان كردستان محدود می‌گردد.
براساس تقسیمات کشوری در 1316ش ، پاوه از بخشهای شهرستان سنندج از استان پنجم بود. در 1337ش ، شهرستان پاوه به مرکزیت شهر پاوه تشکیل شد. این شهرستان مشتمل بر 6 بخش :1-مرکزی 2- جوانرود3- روانسر4- نوسود5- باینگان 6- ازگله وباویسی بود.اما در چند مرحله سه بخش جوانرود، روانسر وثلاث از پاوه جدا و بصورت شهرستان مستقل در آمدند واکنون این شهر مشتمل بر سه بخشِ مرکزی ، باینگان و نوسود، هفت دهستان و چهار شهر می باشد.
پاوه شهری است کوهپایه ای که در دامان کوهستان سر به فلک کشیده شاهو قرار گرفته وباغات بی نظیر آن شهر را کاملا در خودمحصور نموده وچنان زیبایی خاصی به آن بخشیده که از دور همچون بهشتی دیدگان هربیننده ای را به سوی خود جلب می نماید.
پاوه را شهر هزار ماسوله می نامند زیرا منازل مسکونی در این شهر به گونه ای ساخته شده اند که در بیشتر موارد پشت بام خانه ای حیاط خانه بالایی است.
وجه تسمیه پاوه
1- پاوه در زبان هورامی به معنای ایستاده است. پاوه شهریست در بلندای هورامان و قرار گرفته در دامنه کوه شاهو که هزاران سال از قدمت آن می گذرد ودر برابر حوادث طبیعی و غیر طبیعی همانند دژی محکم ومقاوم ایستاده است. براستی این نام برزانده پاوه است.
2- پاوه از نام یکی از سرداران سپاه ایران در دوران یزدگرد سوم ساسانی به نام پاو گرفته شده است که به هنگام حمله اعراب مسلمان به ایران ، پاو از جانب یزدگرد ماموریت می یابد برای جلب حمایت کردها در برابر حمله اسلام به هورامان وشهرزور رفته هنگام ورود به پاوه مورد تکریم واحترام اهالی قرار می گیرد چند صباحی را در آنجا مانده آتشکده ای بر پا وچند دژ از جمله قلای پاسگه و قلادزی را می سازد . مردم برای تجلیل از این سردار ایرانی نام قصبه ی خود را پاوه می گذارند.
3- درگذشته به پاوه فاوج می گفتند.فاوج معرب پاوه است.همانند ساوج که معرب ساوه است.
پاوه در دوران باستان :
منطقه هورامان وبالاخص پاوه قدمتی به بلندای تاریخ ایران زمین دارد. تاریخ سرزمین ایران با ورود آریائیها اعتلا می یابد واما قبل از ورود آریائیها چندین تمدن در آن زندگی کرده اند از جمله گوتی ها وکاسیها ولولوبیها وعیلامیها که بنا به مستندات تاریخی در منطقه هورامان کاسیها زندگی کرده ودارای تمدن بوده اند با این حال همچون دیگر مناطق کردستان تا قرن 11 ق.م تحت سلطه دولت بابل بوده است. درزمان تیگلات پالاسر اول(1100-1115 ق.م) سپاه آشور به ارمنستان حمله برده آنجا را فتح نمود سپس به حوالی دریاچه وان سپاه راند بعد از او آراد نیراری وفرزندش آشور بانی پال حملات اورا ادامه دادند ولی نتوانستند از کوههای زاکرس عبور کنند تنها توانستند منطقه هورامان را فتح نمایند. هورامان مدتها تحت سلطه دولت آشور بود . دراین دوران بود که حروف ماسی موراتی درمیان کردان رواج داشته وبا این حروف کتابت نموده اند که تا قرون اولیه اسلام هم دربین هورامیها این خط رایج بوده است.
در بلندای شهر پاوه در محل بیدمیری ودر دامنه کوه شاهو مجسمه ای وجود دارد به نام مردوک که ازخدایان بابلی بوده است . اقوام بین النهرین در پرستش خدایان گاهی اشتراک داشته و خدای مردوک نیز خدای مشترک بابلیان وآشوریان بوده است. آشوریان به هنگام ورود به هر سرزمینی خدای خود را نیز به همراه می آوردند مانند خدای شمش (که لوو شه مشی برگرفته از این نام است) وخدای مردوک ؛ ومعمولا خدایان خود را بربلندای کوهها قرار می دادند.با این اوصاف می توان گفت پاوه در زمان سلطه آشوریان در هزاره اول قبل از میلاد دارای مردمانی ساکن در آنجا وصاحب تمدن بوده است.
در حدود قرن سوم پیش از میلاد اسکندر مقدونی به ایران حمله برد وتمام ایران رابه آتش کشید . هورامان از این غائله مستثنی نبود .اما هورامان تنها جایی بود که بصورت جدی دربرابر سیل خروشان سپاه اسکندر مقاومت کرد و مقاومت دلاور ایرانی آریوبرزن که با پرتاب سنگهای عظیم در تنگه دربند دزلی برروی سپاهیان اسکندر موجب تلفات فراوانی برای آن سپاه شکست ناپذیر بود ، درکتابها مسطور است.
سپاهیان سلوکی بعد از تسلط برمنطقه درصدد محوکردن آثار تمدن ایران وجایگزینی فرهنگ یونانی برآمدند .تمام آتشکده ها را ویران ساختند ومردم را به پرستش الهه ها واصنام مجبور کردند.اگر چه هیچ نشانه ای از پرستش بت در این منطقه موجود نمی باشد اما گویا (الهه بل خدای آبها ) یکی از الهه های یونانی بوده که مورد پرستش قرار می گرفته است. وامروزه هنوز آثاری از آن باقی مانده ویکی از بزرگترین چمشه های آب معدنی دنیا درهورامان به نام چشمه بل نمودی از اعتقاد به این الهه دربین هورامیان است.
پاوه در دوران اشکانیان وساسانیان:
درقرن دوم واول قبل از میلاد هورامان تحت سلطه حکومت ارمنستان بوده است از اسنادی که درهورامان کشف شده ، مشخص گردیده که درسال88 ق.م منطقه اورامانات تحت حکومت ارتاکسیس یا ارتاکسیاس بوده است. اما آنچه پاوه را به عنوان منطقه ای مسکونی ودارای تمدن در دوران اشکانیان معرفی می کند همین چرم نوشته ها هستند که به قباله های هورامان اشتهار دارند . این قباله ها اجاره نامه هایی بوده که یکی از آنها به زبان پهلوی وخط سریانی نوشته شده(88ق.م) . دونسخه دیگر با خط وزبان یونانی نگاشته شده اند ومضمون هردویکی است. این دونسخه درزمان فرهاد چهارم از پادشاهان اشکانی نوشته شده اند.(22 و 21 ق.م) . این قباله ها درواقع خرید وفروش تاکستان پاوه می باشد .تاکستانی که هزاران سال از عمر آن می گذرد وامروزه همچنان در بلندای پاوه وبر روی کوههای اطراف شهر زیبایی خاصی به طبیعت پاوه داده است.
مادر دوران اشکانیان در پاوه ردپای مسیحیت را می یابیم نظرات آقای امیر امینی نویسنده ی پاوه ای در این زمینه حائز توجه است:
« در عهد فرهاد چهارم اشکانی اسقف مطران از ارمنستان همراه فرمانداری ارمنی به نام پاونی برای ترويج کيش مسيح به پاوه واورامانات مهاجرت کردند ونام طايفه ميتران يا متران هنوز درپاوه شنيده مي شود که بازماندگان آن اسقف مسيحی اندودرمحل فعلی مسجدجامع پاوه کليسای مرکزي را ساختند ودراطراف اين کليسا سردابه هاي زيادي براي غسل تعميد ايجاد کردند که دراين سردابه هاي مقدس با آب خود را غسل مي دادند ونام يک محله پاوه به نام محله سردابه ها هنوز برسر زبانهاست. و سه ردی(sarde)می گويند يعنی محل سردابه هاي مقدس مسيح ودو کليسای ديگر درهمين زمان که حدود سال 50 ميلادي مي شد،درپاوه در محله شيشو(shishow) و پشته(pshta) ساخته شدند که به ترتيب نام يکی از حواريون مسيح وکليسای محکم گفته مي شد.و »
در این مورد که در چه زمانی دین زردشت به پاوه آمده ودومین آتشکده مقدس وعظیم زردشتیان در پاوه از چه زمانی روشن شده است ، اطلاع زیادی در دست نیست اما گویا از دوران اشکانیان که دین رسمی ایران زردشتی بوده مردم پاوه نیز براین آئین بوده واهورامزدا را پرستش کرده اند . آتشکده بزرگ برفراز کوه آتشگاه دقیقا روبروی شهر پاوه قرار داشته وقریب به 800 سال فروزان بوده است. گویا در اواخر عصر ساسانی اعتقاد مردم بیشتر به دین آسمانی مسیحیت گرایش یافته وآئین زردشتی کم رنگ شده است. تا اینکه سپه سالار ایرانی به نام پاو به این منطقه آمده ومردم را به آئین قدیمی خود دعوت وآتشگاه را دیگر بار فعال می سازد.
اسلام در پاوه :
با فجر اسلام و شروع فتوحات و ورود سپاه اسلام به ايران وتسخير مداين، شاهنشاه ايران به سوی شرق عقب نشينی کرد در حوالی جلولايکی از سرداران سپاه خود به نام «پاو» را مامور کرد به مناطق کردنشين برود و به فراهم نمودن سپاه وآذوقه بپردازد. اين سردار به همراه سپاهش به منطقه شهرزو آمد وچون متوجه شد که سپاه عرب بی امان حمله می کنند ويزدگرد به سوی شرق فرار کرده است، او نيز آهنگ باز گشت نمود، از رودخانه سيروان عبور کرده به جای باصفايی رسيد که در کنار جنگلی عظيم، روستايي بزرگ وزيبا دردامنه کوهی مرتفع واقع شده است. درآنجا رحل اقامت افکند .مردم روستا به گرمی او را پذيرفتندوتعدادی از بزرگان وريش سفيدان به حضورش آمدند .پاو به همراهی مردم وارد روستا شد ومدت دو ماه درآنجا ماندگار گرديد.به فراست دريافت که از روی اکراه از دين آبا واجدادی خود دست کشيده ومسيحي شده اند. پاو آنها را تشويق کرد که به آيين خود که همانا زردشتی است باز گردند ومردم به خوشحالی پذيرفتند. آتشکده معروفی که هزارسال فروزان اما مدتها به خاموشی گراييده بود دگر بار فروزان گرديد. کليساها دوباره تبديل به معبد شدند. آيين زردشتی استوار گرديد ومردم قصبه خود را به افتخار حضور اين سردار خردمند وخوشنام ايرانی «پاوه» گذاشتند.
پاو پس از دو ماه حضور در پاوه متوجه شد که لشکر اسلام در حال پيشرويست .لاجرم به طرف شرق رفت تاخود را به شاه يزدگرد ملحق سازد اما چون يزدگرد به طرف خراسان فرار کرده بود، پاو نيز به سوی مازندران که سرزمين آبا واجداديش بود رفته وبا شعار هيربدی سالها تاآخر عمر درآنجا روزگار گذرانيد.
سپاه عظيم اسلام از عراق عرب گذشته درحوالی کرمانشاهان به دستور فرماندهی کل سپاه عبدالله ابن عمروابوعبيده انصاری به همراهی پنج هزار سوار به قصدفتح شهرزور به آن ديار رهسپار شدند. درکنار رود سيروان رحل اقامت افکندند وبا ارسال پيک ونامه مردم را به کيش اسلام دعوت نمودند. اما آنان قبول نکرده وکار به جنگ کشيد. لشکريان اسلام شبانه از رود سيروان گذشتند ودرحوالی حلبجه دوسپاه با هم تلاقی کردند از اول صبح تا تاريکی شب جنگ ادامه داشت وابوعبيده انصاری شهيد شد. شب هر دوسپاه به محل استقرار خود رفتند فردای آن روز سپاه عرب حمله شديدی را آغاز کرد وشدت حمله به حدی بود که مردم منطقه تاب مقاومت نياوردند وفرار کردند اما سپاه عرب به دنبال آنان رفته وبمدت سه روزوسه شب به قتل عام آنان پرداختند.روزچهارم با التماس زنان وفرياد وضجه اطفال و تسليم شدن مردان ، سپاه اسلام به دستور عبدالله بن عمر دست از قتل عام کشيدند وبازماندگان از کردار خود نادم واسلام را قبول کردند واز مرگ رهايي يافتند. آنگاه جسد ابوعبيده انصاری را دردامن کوهی دردشت شهرزورمدفون ساختند. امروزه زيارتگاه اين صحابی در روستايي به همين نام قرار داردکه به زبان محلی به آن روستا (عبا بيلي) می گويندو در پنج کيلومتریشهر حلبچه واقع شده است.
سپاه اسلام پس از تسخيرشهرزور ازرودخانه سيروان گذشته ، روبه منطقه کوهستانی هورامان نهاد. چندين دژ وقلعه سر راه خود از جمله قلعه دريبر وگنجگه و قلعه پاسگه را علارغم مقاومت سرسخت ساکنان آن، تسخير وويران کردند.تابه حوالی پاوه رسيدند. پاوه دردامنه کوهی عظيم ودرميان جنگلی انبوه قرار داشت واين موقعيت کار سپاه مهاجم را سخت مي کرد. اعراب مسلمان بنا به رويه ای که در جنگها داشتند سريعاً اقدام به حمله کردند اما هيچ سودی نبخشيد .چون عرب بيابانی با کوه وجنگل بيگانه بود. شب هنگام طرفين درجای خود آرام گرفتند .سپاه عرب چون صبح بيدار شدند وبه قصد حمله به شهر حرکت نمودند، متوجه شدند که شب هنگام دورادور پاوه خندقی عظيم کشيده شده است که عبور را بسيار سخت می کند. واهالی همگی بر روي پشت بام هايي که هريک حالت قلعه ای را داشت سنگر گرفته وسنگهای بزرگی را نيز برمحل عبور دشمن تعبيه نموده اند. سپاه عرب چون اين وضع را ديدند به سختی ترسيدند.
عبدالله بن عمر و ساير بزرگان مسلمانان هرکاری کردند که با مهربانی ونرمی وملاطفت پاوه را بگشايند ممکن نشد وجنگ درگرفت که در اين جنگ طرفين دليرانه جنگيدند واز دو طرف نيروهای فراوانی کشته شدند به نحوی که کشته های مسلمانان بالغ برپانصد نفر بود.
پس از تسخير پاوه به فرمان عبدالله بن عمر(رض) مسلمانان از مقاتله وکشت وکشتار دست کشيدند . آتشگاه پاوه ويران شد.و معابد منهدم وبه جای آنها مسجد برقرار گرديد. عبداله بن عمر(رض)مسجدی بنا نهاد که شخصاً عمودهای آن را با دست خويش کار گذاشت واين مسجد امروزه دروسط شهر پاوه به نام مسجد حضرت عبدالله مشهور است. بدين ترتيب اسلام درهورامان ( بالاخص هورامان لهون) درسال هجدهم هجری برقرار گرديد.
پاوه پس از اسلام
از تاریخ پاوه پس از اسلام تا دوران صفویه اطلاع چندانی در دست نیست . در قرن دهم هجری یعنی در دوران صفویه نامی از پاوه در کتابها دیده می شود. مورخ مشهور کرد امیر شرف خان بدلیسی در شرفنامه آورده است که قلعه پاوه در دست سهراب بیگ از امرای درتنگ بوده است .
در دوران قاجار ، در کتب اعتمادالسلطنه وسنندجی فاوج (معرب پاوه) را از قرای معتبر جوانرود با یکصد خانوار وپنج مسجد ذکر کرده اند واضافه کرده اند که علمایی از این شهر برخاسته اند. در دوران قاجار وسلسله اول پهلوی پاوه گاهی تحت سیطره حکام اردلانی جاف جوانرود بود وگاهی سلاطین هورامان لهون .مدتی علی اکبر خان شرف الملک بر پاوه حکم می راند این شرف الملک والی کردستان بود که از جانب خود میرزا حبیب اله مستوفی را بر پاوه گماشته بود. تا اینکه با قدرت گرفتن جعفر سلطان سان بزرگ هورامان پاوه جزئی از هورامان لهون گشت . ((منبع دستنوشته های شمس))
آثار باستانی ومناطق دیدنی
آثار باستانی و تاریخی این شهر عبارتنداز:
1- قلعه های پاسگه واقع در بین راه پاوه به دشه .بقایای این قلعه باستانی بر روی تپه ای در کنار جاده پاوه به دشه دیده می شود.
قلعه دژ یا (قه لا دزی)متعلق به دورة ساسانی است که بر بلندای شهر پاوه ساخته شده وبقایای آن موجود است.
2- مسجد جامع پاوه که ظاهراً بر بقایای آتشکده ای از دوران ساسانی ساخته شده است و بنای آن را به عبدالله بن عمر فرزند عمربن خطاب نسبت می دهند.
3- آتشگاه که ویرانه های آتشکده ای زرتشتی بر بالای کوه آتشگاه در جنوب شهر پاوه است مقبره امامزاده سیدمحمود اصفهانی متعلق به دورة صفویه واقع در جاده سراب هولی .
پاوه وکلاَ هورامان چنان دارای طبیعت بکر وزیباییست که جای جای آن را می توان منطقه تفریحی قلمداد کرد مناطقی همچون تفرجگاههای سریاس و دالانی و نوه یجه ر وسیروان و کوسه هجیج وسلطان اسحاق که هر ساله هزاران نفر را از مناطق دیگر به این شهرستان می کشاند.
واما واز مناطق دیدنی وتفریحی شهر پاوه می توان به مکانهای ذیل اشاره کرد:
1- ییلاق بسیار زیبای بیمیری 2- سراب هولی 3- جاده گردشگری 4- ییلاق سردره 5- پارک طبیعی کویمه کال 6- دره خانقاه وگلال
نژاد وزبان ومذهب
ساکنین شهر پاوه کلاَ از نژاد کرد بوده وبه دوزبان هورامی وسورانی (جافی)تکلم می کنند. هورامی زبانها از بومیان اصلی شهر وهمچنین مهاجرین جنگ بوده که از روستاهای هورامی زبان مرزنشین بر اثر جنگ به پاوه مهاجرت کرده وسکنا گزیده اند و جافها عموماً در روستاهای اطراف شهر پاوه زندگی می‌کنند که در سالهای اخیر تعداد زیادی از آنها به شهر پاوه مهاجرت کرده‌اند. شهر پاوه هم اکنون در اثر توسعه شهری به روستاهای اطراف خود شامل دوریسان، چورژی، نسمه، بندره و نوریاب متصل شده‌است. اگرچه روستاهای نامبرده به صورت رسمی در محدوده شهرداری پاوه قرار ندارند.
در مورد مذهب باید گفته شود 100% ساکنین بومی شهر پاوه وروستاهای آن سنی وپیرو مذهب امام شافعی می باشند. تعدادی نیز اهل تشیع در پاوه ساکن هستند که این افراد عموماَ کارمندادارات وغیر بومی می باشند.
تکایا :
در پاوه دو تکیه موجود می باشد: ا- تکیه مرحوم حاج شیخ نصرالدین خالصی که هم اکنون حاج شیخ طه خالصی به عنوان مرشد ورهبر طریقت قادری در پاوه به فعالیت مشغول است 2- تکیه وخانقاه نقشبندی که مرکز تجمع دراویش حضرت شیخ حسام الدین نقشبندی است
ادارات : پاوه مرکز شهرستان است و کلیه ادارات دولتی در این شهر فعالیت دارند.
*****
پاوه در گذشته نه محله داشته که ساکنان اصلی شهر در این قسمت ها ساکن بوده اند و عبارتند از: "میرائاوا"، "شه خه لیان"، "سه ردی"، "قدیم شار"، "ئاسنگران"، "پشته"، "قلاخوان"، "فیض ئاوا"، "سواره یا زواره".
از لحاظ تغذیه باید از غذاهایی نام برد که مخصوص پاوه و هورامان اند؛ "دوینه"، "کلانه"، "شه له مینه"، "خورشت هلو" ، "خورشت خرال" و ... . شیرینی های محلی مثل "نیمه فیسی"، " نوخورجانه" ( کلوچه )، "گیته مژگیه"، "شیلکینه"، "شکر له‌می"، "په شیه" و ... . محصولات باغی هم غالباً عبارتند از: گردو، گلابی، توت، انجیر، سیب، انار، بادام، انگور و ... . از جمله گل های وحشی منطقه می توان به: " سوره هراله"، " چنور"، " بوژانه "، " ورکه‌مر"، " شب بو"، " گل سوسن"، " برزه‌لنگ " اشاره کرد. گیاهان وحشی که برای طب و یا به صورت خوراک از آنان استفاده می شود عبارتند از: "ریواس"، " سوره بنه"، " کنی‌وال"، " گزنه"، " گل گاو زبان"، " به‌ره‌زا"، " پیچک " ، و .... . درخت ها و درخت چه های خودرو جنگل های پاوه: : گلابی، بلوط، ون، تمشک و ... . صنایع دستی این منطقه هم عبارتند از: گیوه دوزی، کلاه دوزی، چوخا بافی، موج بافی، سجاده بافی و ... .
*******
مردم پاوه در گذشته باغدار و دامدار بوده اند. این دو حرفه امروزه از رونق خود افتاده اند و بخصوص قانون ارث تاثیر بسیاری در قطعه قطعه شدن باغ های شهر دارد. امروزه مردم پاوه بیشتر یا مغازه دارند و یا در ادارات دولتی و شرکت ها فعالیت می کنند. اگر از بعد صنعت جهانگردی که می رود تا رتبه نخست را در انواع تجارت جهانی به خود اختصاص دهد، به پاوه نگاه کنیم و آن را به دو جاذبه صنعت جهانگردی تقسیم کنیم، پاوه این موقعیت ها را دارد:
*جاذبه های فرهنگی
1. آثار و ابنیه تاریخی:
· معماری و سکونت گاه های انسانی: خود شهر که بافت پلکانی دارد
· آرامگاه ها و مقبره ها: مانند آرامگاه "سید محمد اصفهانی "
· اماکن متبرکه و مقدس: مانند مسجد "حضرت عبدالله"، مسجد "خضر زنده"
· موزه ها: موزه مردم شناسی فرهنگی
· مکان های تاریخی: مانند مجسمه پیر میردوک که البته بر اثر فعالیت سودجویان این مجسمه تخریب شده و تنها مکان این مجسمه تاریخی، با نام پیر میردوک باقی مانده است.
2. مراسم سنتی اجتماعی- مراسم مذهبی
· مراسم مذهبی مانند مراسم عرفانی و ذکر که در تکیه و خانقاه برگزار می شوند. مراسم سنت های اجتماعی مانند تولد نوزاد، عروسی، عزاداری و ... بخصوص در روستاهای اطراف پاوه این مراسم به خوبی حفظ شده اند.
3. شیوه های زندگی اجتماعی:
· کوچ نشینی، روستا نشینی، شهر نشینی که شکل خاص خود را منطقه دارد و بسیار دیدنی می باشد.
4. شیوه های معیشت:
· صنعت: که البته در منطقه و شهر ما رونق بسیاری ندارد.
· کشاورزی: صید مانند شیلات که نو پا می باشد.
شکار: مانند شکار کبک و بز کوهی که روش منحصر به فردی در پاوه و هورامان دارد.
صنایع دستی: "چه خورانک مه ره ز"، "کلاش"، "شال"، "فره نجی"، "هه لاوه"4 و ... .
کشاورزی: که در پاوه بیشتر باغداری است.
· دامداری: که سابقه طولانی دارد و البته امروزه دامداری در پاوه رونق چندانی ندارد.
* جاذبه های طبیعی
1.کوهستان ها: مانند "شاهو"، "آتشگاه"، "کریسان"، " سیمله" و ...
2. چشمه ها و آبشارها: مانند "ئورینج" های "ویمیر"، "هانه برالو"، "هانه ساو" و برای آبشار می توان از "شلماو" نام برد.
3. یخچال های طبیعی: مانند "پیازدول" ، "میشیاو"
4. جنگل ها: سراسر پاوه و هه ورامان پوشیده از جنگل های طبیعی با درخت هایی است که ارتباط نزدیکی با نوع تغذیه شهر و منطقه دارند. مانند " مرخیل" و ... .
