شهر سوخته

 

شهر سوخته محوطه‌ای باستانی در 65 کیلومتری راه زابل به زاهدان با بیش از پنج هزار سال قدمت بزرگترین محل استقرار شهرنشینان در نیمه شرقی فلات ایران نمونه‌ای منحصر به فرد و حکایت‌گر واقعی علم، صنعت و فرهنگ دوره سیستان است. این شهر در یک مقطع زمانی، حدود هزار تا هزار و دویست سال بین سالهای 3200 تا 3000 پیش از میلاد مسکونی بوده است. شهر سوخته در هم‌جواری یکی از دلتاهای رود هیرمند و از مهمترین مراکز دوران مفرغ در شرق ایران محسوب می‌شود. این منطقه از پنج بخش گورستان، منطقه مسکونی، بناهای یادمانی، صنعتی و بخش مرکزی تشکیل شده است. در این مجال به تبیین برخی از حوزه‌های مطالعاتی در این شهر چندهزارساله می‌پردازیم که درپی می‌آید:

 

کلنل بیت، یکی از ماموران نظامی ‌بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و آثار باقیمانده از آتش سوزی را دیده است. پس از او سر اورل اشتین با بازدید از این محوطه در اوایل سده حاضر، اطلاعات مفیدی در مورد این محوطه بیان کرده است. بعد از او شهر سوخته توسط باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی مارتیسو توزی از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت.

 

در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی‌ هیأتی ایرانی به سرپرستی سید منصور سید سجادی دور جدیدی از کاوش‌ها در این منطقه را آغاز کرد. شهر سوخته با فعالیت باستان شناسان و محققان در 12 فصل کاوش به جهانیان معرفی شد. البته کارشناسان معتقدند که تاکنون با انجام این 12 فصل کاوش تنها چند درصد از شهر سوخته مورد حفاری و تحقیق قرار گرفته است. آثار به‌دست آمده از فصول مختلف کاوش در شهر سوخته وجود علوم و صنایع مختلف در این مکان را ثابت کرده است.

 

علم ریاضیات، صنعت جواهرسازی، انواع بازی‌های فکری، پیشرفت در علم پزشکی با انجام نخستین عمل جراحی مغز و سزارین و دامداری نمونه‌ای از دستاوردهای ساکنان سرزمین سیستان و به ویژه شهر سوخته در پنج هزار سال قبل محسوب می‌شود. البته دوره‌های دوم و سوم عصر مفرغ از دوره‌‌های شکوفایی شهر سوخته به‌شمار می‌روند.

وجود اشیاء و سنگ‌هایی که مواد اولیه آنها متعلق به منطقه شهر سوخته نیست حکایت از آن دارد که شهر سوخته در دوره‌ای که مردم در آنجا سکونت داشته‌اند با تعدادی از شهرها و مراکز باستانی هم زمان روابط اقتصادی محکمی ‌داشته است. تحقیقات انجام شده بر روی آثار کشف شده از مناطق مسکونی و گورستان شهر سوخته نشان می‌دهد که مردم در چهار دوره استقراری بین سال‌های 1800 تا 3200 قبل از میلاد در این شهر سکونت داشته اند. یکی از دلایل نام‌گذاری شهر سوخته به این نام، سوختن شهر طی دو مرحله در حدود سال‌های 2700 و 2400 قبل از میلاد ذکر شده است.

 

عمده فعالیت باستان شناسان و محققان کاوش در گورستان، بناهای یادمانی و مناطق مسکونی متمرکز است. تاکنون باستان شناسان در طول فصول کاوش تنها توانسته‌اند درصد کمی ‌از این شهر باستانی را مورد کاوش و تحقیق قرار دهند. اما تاکنون گسترش چنین محدوده عظیمی ‌در مورد شهرهای پیش از تاریخی شناسایی نشده است به همین دلیل شهرسوخته تاکنون بزرگترین محدوده فرهنگی تاریخی شهرهای پیش از تاریخی را به خود اختصاص داده است.

 

به گفته انسان باستان ‏شناس هیأت باستان‏شناسی شهرسوخته "براساس بررسی‌های نهایی انجام شده بر روی بافت جمعیتی و با توجه به کاوش‌ها و مساحت فعلی برآورد شده شهر سوخته، جمعیت این منطقه در دوره پیش از تاریخ، حداکثر 600 خانوار پرجمعیت بوده است."

 

فرزاد فروزانفر با اشاره به بررسی‌های انجام شده برروی بافت جمعیتی 12فصل کاوش شهر سوخته می‌افزاید: "درحالی که پیش از این حداکثر جمعیت شهر سوخته پنج هزار نفر تخمین زده شده بود اکنون به این نتیجه رسیدیم که بیش از شش هزار نفر جمعیت در این منطقه زندگی ‌می‌کرده‌اند. همچنین براساس برآوردهای یاد شده می‌توان نتیجه‌گیری کرد که حداکثر تدفین‌های انجام شده در شهر سوخته موجود 30 هزار تدفین بوده است."

این دکترای باستان شناسی درادامه خاطرنشان می‌کند: "پس از گذشت 12سال کاوش به نکات جالبی در مورد مقوله جمعیت شهر سوخته دست یافتیم. برای نمونه دریافتیم که نسبت جنسی زنان در شهر سوخته بیشتر از مردان بوده است از سویی دیگر دراین میان، برخی افت‌های جمعیتی قابل توجه رخ داده است. چرا که با توجه به نوع فعالیت مردم در دوره‌های پیش از تاریخ، بخش عمده‌ای ازنقل و انتقالات و رفت و آمد توسط مردان صورت می‌گرفته است."

 

بررسی‌های انجام شده بیانگر این حقیقت است که مرگ و میر مردان شهر سوخته در سنین جوانی و حدود 35 تا 45 سالگی رخ داده است. فروزانفر ادامه می‌دهد:" در مقابل مردان، اگرچه مواردی مرگ و میر در نوجوانی زنان ساکن در شهر سوخته مشاهده شده است اما در برخی موارد مرگ و میرهایی درسنین 80 سالگی نیز داشته‌اند بنابراین زنان ساکن درشهر سوخته بیشتر از مردان عمر داشته‌اند.

البته در مورد علت مرگ و میر در شهر سوخته و نیز بررسی نهایی کودکان که عمر آنان از یک سالگی تا 12 سالگی برآورد شده و نیز نوزدان شهرسوخته به اظهار نظر قطعی دست نیافته‌ایم."

اهمیت دوره پیش از تاریخ شرق فلات ایران پس از کاوش‌های صورت گرفته در سیستان و بلوچستان به خوبی آشکار می‌کند که شهر سوخته یکی از بزرگترین شهرهای عصر مفرغ در فلات ایران است. این شهر در عصر مفرغ از یک سو حلقه ارتباطی میان تمدن‌های شبه قاره هند و میان رودان و از سویی دیگر رابط تمدن‌های آسیای مرکزی با جنوب خلیج فارس و دریای عمان بوده است.

 

براساس کاوش‌های باستان‌شناختی در شرق فلات ایران تغییرات مهمی ‌در نظریات باستان‌شناختی غرب آسیا پدید آمد و تقریباً مسلم شد که نه تنها تهیه، تولید و مصرف مواد غذایی بلکه تمامی ‌امور معیشتی ساکنان این منطقه در سایه تغییرات اجتماعی محیطی بوده است. همچنین مطالعات انجام شده بروی بقایای اسکلتی در شهر سوخته نشان داده که پاره‌ای از بیماری‌ها و فشارهای گزینشی متأثر از محیط و هنجارهای فرهنگی در غالب الگوهای زیستی میان اهالی شهر سوخته شایع بوده است.

تحقیقات صورت گرفته برروی 35 نمونه دندان انسان، شش نمونه استخوان جانوری شهر سوخته با استفاده از نرم افزارهای آماری نشان می‌دهد که الگوی غذایی میان مردان و زنان متفاوت نیست و مصرف پروتئین حیوانی در میان ساکنان از میزان کافی برخوردار نبوده بنابراینن چنین به نظر می‌رسد که اهالی شهر سوخته برای جبران این کمبود از منابع پروتئین نباتی مانند حبوبات و غلات استفاده می‌کرده اند.

 

شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بوده در فصل ششم کاوش در شهر سوخته نمونه‌های جالب و بدیعی از زیورآلات بدست آمد. 

باستان شناسان با یافتن مهره‌ها و گردنبندهایی از لاجورد و طلا در یک گور درباره روش‌های ساخت ورقه‌‌ها و مفتول‌های طلایی به تحقیق پرداخته و دریافتند صنعتگران شهر سوخته با ابزار بسیار ابتدایی ابتدا صفحه‌های طلایی بسیار نازک به قطر کمتر از یک میلیمتر تهیه کرده و بعد آنها را به شکل لوله‌های استوانه‌ای درمی‌آوردند و پس از اتصال دوسوی ورقه‌ها به یکدیگر مهره‌های سنگ لاجورد را در میان آن قرار می‌دادند.

 

کارشناسان معتقدند تکنیک‌های بکار رفته در شهر سوخته با کارهای مصریان باستان مشابهت دارد. در شهرسوخته انواع سفالینه‌ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچه‌بافی در آنجاست. تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه‌ یکرنگ و چند رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاق‌های اطراف‌ هامون سبد و حصیر می‌بافته و از این نی‌ها برای درست کردن سقف هم استفاده می‌کردند. صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است.