همانندی زن و مرد در ارزشمندی و کرامت

در آموزه های دینی برای انسان ها دو نوع کرامت ملاحظه شده است که عبارتند از: کرامت ذاتی و اکتسابی.

کرامت ذاتی در پیوند با چگونگی آفرینش انسان و ظرفیت های وجودی وی است. خداوند بشر را از نظر ساخت های وجودی، توانایی ها و استعدادها بر بسیاری از مخلوقات خود به لحاظ تکوینی برتری بخشیده (اسراء، ۷۰) و انسان را به بهترین شکل آفریده (تین، ۴) و همه موجودات را به تسخیر او در آورده است (جاثیه، ۱۳).

انسان از عقلانیت، اختیار، ظرفیت روانی و اخلاقی بالا، استعداد رشد و کمال معنوی، علمی و اخلاقی و... ویژه بهره مند است. بحث کرامت انسان در بحث انسان شناسی مبتنی بر آموزه های دینی جایگاه ویژه ای دارد و امری فراتر از تلقی روانشناسان از مفاهیمی چون حرمت خود و احترام به خود است (مطهری، بی تا، ص۱۴۷).

اگرچه این امتیازات (کرامت ذاتی) از ناحیه خداوند عنایت شده و تکوینی است و ربطی به افعال اختباری انسان ندارد که در اثر کار اختیاری می تواند بدترین یا بهترین جنبنده روی زمین باشد، ولی انسان است که مورد عنایت حضرت حق واقع شده و در این امر هم فرقی میان زن و مرد وجود ندارد. اگرچه برخورداری انسان از کرامت ذاتی می تواند نشانه برتری انسان بر موجودات دیگر باشد، اما باید توجه داشت که معیار ارزشمندی در پیشگاه خداوند به تلاش و مجاهدت افراد و کسب کمالات اختیاری منوط است؛ از این رو، این برتری (کرامت ذاتی) نمی تواند به تنهایی ملاک برتری و ارزشمندی انسان نسبت به دیگر موجودات باشد؛ در حقیقت، آنچه برتری انسان را در پی دارد، کرامتی است که او با بهره مندی از عنصر اختیار و تلاش برای خویش بر می گزیند.

از این رو، معیارهای برتری افراد انسانی بر یکدیگر، ایمان، عمل صالح، تقوا و خودکنترلی (بقره، ۱۱۰؛ ابراهیم، ۲۷؛ مزمل، ۲۰؛ مؤمنون، ۱۰۱) معرفی شده که قوام و استحکام این صفت و ویژگی به اختیار انسان و تلاش او وابسته است.

کمال طلبی و میل به برخورداری از کمالات اخلاقی و انسانی نیز از ویژگی های مشترک میان زن و مرد است. هر فردی دارای استعدادهای بالقوه برای رشد و کمال است و به طور فطری به دنبال آن است. اگر در انگیزه درونی فعالیت ها دقت شود، مشخص می شود که ریشه بسیاری از انگیزه ها رسیدن به کمال است.

هیچ فردی دوست ندارد نقصی در وجودش داشته باشد و میل دارد به طرف کمال و رفع نقص سیر کند. از دیدگاه آموزه های دینی اگر این استعداد درست تربیت و شکوفا گردد و موانع آن نیز برطرف شود، هر فردی می تواند به نقطه مطلوبی از کمالات برسد و در نتیجه، رفتارهای شایسته ای از خود آشکار کند (مصباح یزدی، ۱۳۸۸، ص۴۵-۵۰). فطرت انسان دارای گرایش مثبت، متعالی و رو به کمال است. خداوند متعال گرایش به توحید، حقیقت، دانستن، دوری از نقص و باطل را در وجود انسان به ودیعه گذاشته است (جوادی آملی، ۱۳۸۵، ص ۱۵۲ - ۱۵۴).
از جلوه های کمال طلبی انسان، میل به معرفت طلبی است که یکی از جلوه های کمال شمرده می شود. شکی نیست که جهل نقص است و دانش و معرفتی که انسان را به هدف خلقت نزدیک کند، کمال آدمی شمرده می شود. انسان ها از هنگامی که پا به دنیا می گذارند، در تلاشند این نقص را برطرف کنند و به این وسیله بر کمال خویش بیفزایند. برخلاف حیوانات که یا مجهولی برای آنها متصور نیست یا مجهول های آنها در حد امور غیر قابل ذکر است.
وجود ابزارهایی چون سمع، بصر و فؤاد (عقل) حاکی از وجود این میل و برای دستیابی به این مطلوب آدمی است (طباطبایی، بی تا، ج۲۰، ص۱۲۱). ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم و او را می آزماییم؛ (بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم (انسان، ۲). در بعضی از آیات قرآن، افرادی که در به کارگیری ابزار شناخت در مسیر درست کوتاهی می کنند، مورد توبیخ قرار می گیرند و روشن است که توبیخ، فرع پذیرش این میل در وجود آدمی است. آیا به آیات قرآن نمی اندیشید؟ یا (مگر) بر دل هایشان قفل هایی نهاده شده است (محمد، ۲۴).

در قرآن کریم به صراحت به اشتراک پاداش زن و مرد اشاره شده است. «هرکس - از زن با مرد -کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعا او را با زندگی پاکیزه ای، حیات (حقیقی) می بخشیم و مسلما به آنان بهتر از آنچه انجام می دادند، پاداش خواهیم داد» (نحل، ۹۷). علامه طباطبایی بی تا، ج۱۲، ص۳۴۱) می گوید: آیه شریفه بشارتی است برای زنان که خداوند در پذیرش ایمان و نتیجه اعمال صالح که زنده داشتن به زندگی پاکیزه و اعطای پاداشی بهتر از آنچه انجام می دادند هست، میان زن و مرد فرق نگذاشته است.

با وجود آنچه بت پرستان و اهل کتاب از یهود و نصاری درباره زنان معتقد بودند و زنان را از همه یا از بیشتر مزایای دینی محروم و مرتبه زنان را از مرتبه مردان پایین تر می دانستند و او را در وضعی قرار داده بودند که اصلا قابل ترقی و تعالی نبود.

از دیدگاه روانشناسان غربی، کمال گرایی به مفهومی که در متون دینی و اعتقاد اسلامی مطرح است، وجود ندارد و بیشتر به مفاهیمی پرداخته شده که جنبه مادی گرایانه داشته و با مفهوم کمال اسلامی متفاوت است[1].