تصویر خانواده در نقاشی کودکان (بخش اول)

کودک اعتراضات خود را در نقاشی نشان می دهد. 
 

کودکان با همه سادگی و صراحتشان در بسیاری از موارد، آرزوها و به ویژه مشکلات خود را آشکارا و مستقیم بیان نمی کنند بلکه آن ها را به صورت رفتارهای مناسب یا نامناسبی نشان می دهند که اغلب ناآگاهانه است. این رفتارها یا مکانیسم های دفاعی روانی، گاه انفعالی و ناسالم است که به صورت پرخاشگری، اضطراب، افسردگی و... تظاهر می کند و گاه فعال و سازنده است که در قالب بیان هنری چون بازی، نمایش، داستان، نقاشی و... نمودار می شود. به این ترتیب هنر برای کودکان وسیله ای است که از طریق آن خواسته ها و مشکلات خود را به شکل خلاق و مطلوب منعکس می سازند و در نتیجه سلامت روانی آن ها تأمین می شود. از این رو هنر، نه تنها در آموزش و پرورش کودکان بلکه در شناخت و درمان آن ها نیز اهمیتی اساسی می یابد.
 

در میان فعالیت های هنری کودکان، نقاشی از این نظر که کودک از همان سال های نخست زندگی به صورت فعال به آن می پردازد، نقش مهمی دارد، به خصوص که کودک با توضیحات خلاق خود در مورد تصویری که می کشد، در واقع کلام و تصویر را با هم به کار می گیرد و این ترکیب خلاق، اهمیت نقاشی را بیشتر می کند.
 

می دانیم که خانواده در شکل گیری شخصیت کودکان به ویژه در سال های اولیه ی زندگی، نقش اساسی دارد و به عنوان بنیادی ترین نهاد جمعی که کودک با آن در ارتباط است، رشد جسمی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی او را پایه ریزی می کند و نیز می دانیم که اکثر کودکان ما در خانواده های خود به دلایل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، با مشکلات زیادی روبه رو هستند و انتظارات فراوانی از پدران و مادران خود دارند که اغلب برآورده نمی شود. باز می دانیم که کودکان نگرش مثبت یا منفی خود را در مورد خانواده شان به صورت مستقیم مطرح نمی کنند و شیوه های آزاد و غیر مستقیم به خصوص نقاشی به علت ویژگی های بیانی خود برای این کار مناسبتر است.
 
برای اینکه از طریق مهمترین بیان هنری کودک که نقاشی است، اساسی ترین نهادی که با آن سر و کار دارد، یعنی خانواده، مورد بررسی قرار گیرد، تحقیقی روی گروهی از کودکان ۵-۶ ساله (کلاسهای آمادگی) به عمل آمد. هدف اصلی از این بررسی، شناخت نگرش کودکان نسبت به خانواده ی خود و نیز تشخیص مشکلات خانوادگی آنان بود. برای این کار از آن ها خواسته شد تصویر خانواده ی خود را بکشند و در پایان کار، هر توضیحی را که مایلند درباره ی نقاشی خود بدهند. در مواردی که کودک تمایلی به کشیدن تصویر خانواده ی خود نشان نمی داد، می توانست تصویر هر خانواده ای را که مایل است، ترسیم کند. در این موارد نیز او در واقع خانواده ی خود را تصویر می کرد زیرا بیشترین تأثیر را از آن پذیرفته بود و این شیوه تنها برای کم کردن نگرانی و دادن آزادی عمل بیشتر به او، به کار می رفت.

به منظور اجرای درست و امکان نتیجه گیری مناسب از این بررسی، سه اصل مورد توجه قرار گرفت: یکی اینکه کودکانی انتخاب شوند که از وضعیت خانوادگی آن ها اطلاعات کافی در دست باشد تا در نتیجه گیری، با داده های حاصل از نقاشی و توضیحات کودکان، مقایسه شود و مورد استفاده قرار گیرد. دیگر اینکه، امکان حضور پژوهشگر هنگام نقاشی کودک وجود داشته باشد تا رفتارها و به خصوص نحوه ی کشیدن نقاشی او و نیز ترتیبی را که برای ترسیم افراد خانواده به کار می برد، مشاهده شود. سوم اینکه در پایان نقاشی با هر کودک درباره ی نقاشی او و توضیحات مربوط به آن و نیز خانواده اش گفت وگو شود تا نتیجه گیری بر اساس اطلاعات بیشتر و جامع تری انجام گیرد.
 

 

نویسنده: فاطمه قاسم زاده

منبع: کتاب «آری گفتن به نیازهای کودکان» (مجموعه مقالات)