غیرت و شجاعت در انسان

غیرت یعنی تغییر حال فرد از تعرض بیگانه به حریم او.
 

به گفته ابن فارس، غیرت به دو ریشه اطلاق می شود: یکی از آنها به معنای «صلاح، اصلاح و منفعت» است و دیگری به معنای «اختلاف بین دو چیز» دلالت دارد. با توجه به ریشه نخست، غیرت را «جلب منفعت به صلاح خانواده» معنا کرده اند.[1]

به نظر می رسد که در این ماده باید یک اصل را در نظر گرفت و آن، «تفاوت و اختلاف بین دو چیز» است.[2]
 

بر این اساس، غیرت یعنی تغییر حال فرد از تعرض بیگانه به حریم او. این ماده با این معنا، در کاربردهای گوناگون، معناهای خاص خود را پیدا می کند. غیرت در حوزه خانواده به این معنا است که فرد، خود به اراده امور خانواده پردازد، نه اینکه تأمین زندگی را به دیگران واگذارد و نیز به دیگران اجازه تعرض به حریم خانواده و ناموس خود را نمی دهد.
 
به بیان دیگر، غیرت یعنی برخورداری از حمیت و غیر را به حریم خود راه ندادن. و معنای آن درباره دوستان این است که اجازه تعرض بیگانه به خانواده دوستش را نمی دهد و همانند خانواده اش از آنان دفاع می کند. بنابراین، آنچه در این کاربردها مشهود است، این است که یک حمیت و تعصبی وجود دارد که اجازه تعرض غیر را به حریم خود نمی دهد.
 

این، معنای اصلی غیرت است که در برخی و یا شاید تمام کاربردها، با نفع رساندن نیز همراه است. بر اساس متون دینی و آنچه که در لغت آمده است، غیرت در بردارنده مؤلفه حمیت و مرز و بخشی از مؤلفه های شجاعت است. بنابراین در مفهوم غیرت، چند کلید واژه مهم وجود دارد: تغییر، بیگانه (غیر)، مرز، شجاعت و حمیت، و منفعت.
 
بر این اساس، انسان، حد و مرزی دارد که اگر مورد تعرض قرار گیرد، موجب برانگیخته شدن خشم فرد و اقدام او برای دفاع از منافع خود می شود. در حقیقت غیرت، ترکیبی است از شجاعت و پایبندی به حدود که نتیجه آن، ایستادگی در برابر تجاوز به حریم فرد و حفظ و تأمین منافع است.[3]
 
همچنین دانشمندان اسلامی از جمله مرحوم علامه طباطبائی معتقد است که غیرت، دگرگونی حالت انسان از حالت عادی و اعتدال، به طوری که انسان را برای دفاع و انتقام از کسی که به یکی از مقدساتش اعم از دین، ناموس و یا جاه و امثال آن تجاوز کرده، از جای خود می کند، و این صفت غریزی، صفتی است که هیچ انسانی به طور کلی از آن بی بهره نیست، هر انسانی را که فرض کنیم (هر قدر هم که از غیرت بی بهره باشد) باز در بعضی از موارد غیرت را از خود بروز می دهد، پس غیرت یکی از فطریات آدمی است، و اسلام هم دینی است که بر اساس فطرت تشریع شده است[4].
 
همانگونه که معلوم است، این صفت، ویژگی مهمی برای تأمین منافع و دفاع از کیان فرد و دین است. فقدان این صفت، موجب از بین رفتن بنیان فرد می شود. از اینرو، برای حفظ و حراست از کیان فردی و ایمانی و تأمین منافع دنیوی و اخروی، نیازمند صفت غیرت هستیم. لذا غیرت، در امر تربیت جنسی در دوره نوجوانی، اهمیت ویژه ای دارد. پرورش غیرت در نوجوان باعث می شود که پسر، نسبت به دختران، با نگاهی شهری نگاه نکند و با افرادی که به دختران به ویژه نزدیکان او) نگاه شهوتی دارند، برخورد کند. و بدین گونه، غیرت، می تواند دختران و پسران نوجوان را از بسیاری رفتارهای نابهنجار جنسی بازدارد. و چنانچه روشن شد، بین غیرت با مفاهیمی همچون شجاعت، حمیت، و انفت (عزت نفس)، و حد و مرز رابطه برقرار شده است.
 

 لغویین، شجاعت را به معنای شده القلب عند البأس[5] دانسته اند و ابن فارس، آن را دلالت بر جرأت و اقدام می داند.[6]
 
جرأت همان قوت قلب در هنگام سختی ها است و اقدام نیز مرحله رفتاری تصمیم است. از اینرو شجاعت را اینگونه می توان تعریف کرد: شجاعت در دو سطح هیجانات و رفتار است که ایندو لازم و ملزوم هم هستند.
 
فرد شجاع در شرائط سخت به لحاظ روحی و قلبی، انسان استواری است و به خاطر این قدرت قلبی، توان اقدام در سطح رفتار را دارد و متناسب با موقعیت های مختلف، رفتار مناسب آن موقعیت را از خود آشکار می کند.[7] با بررسی در متون اسلامی، می توان مؤلفه های شجاعت را به دست آورد و آنها عبارتند از: ایستادگی در برابر دشمن، صبر در برابر مشکلات،[8] از خودگذشتگی، ذلت گریزی، عزت طلبی[9]، و چیره شدن بر دشمن،[10] می باشند.
 
بنابر این آنچه از کتب لغت و روایات به دست می آید، این است که فرد شجاع، قلبی مستحکم در هنگام بحرانها، و دارای روحیه ذلت ناپذیری و عترت طلبی و از خودگذشتگی است که او را به اقدام و ایستادگی در برابر دشمن وامی دارد.