مصطفی عدل

ملیت :  ایرانی   -  قرن : 14 منبع : فرهنگ فارسی معین (جلد پنجم)

معروف به منصورالسلطنه، در 1261 در تبریز تولد یافت. پدرش حاج ابراهیم خلیل از معاریف و بزرگان تبریز بود و به شغل قضاوت اشتغال داشت. مدتى ریاست دیوانخانه خراسان با او بود. عدل تحصیلات ابتدائى و مقدماتى را در تبریز انام داد و سپس عازم مصر شد و دوره‏ى متوسطه را در آنجا گذرانید. بعد در پاریس در رشته‏ى حقوق ثبت‏نام نمود و درجه‏ى لیسانس گرفت. در 1282 به ایران بازگشت و در وزارت امور خارجه استخدام شد و اولین ماموریت او نایب سومى سفارت ایران در مصر بود. بعد با سمت نایب دوم مامور تفلیس گردید و چندى در آنجا انجام وظیفه كرد تا سرانجام به تهران احضار و معاونت دارالترجمه وزارت امور خارجه را به او سپردند. در 1286 به وزارت عدلیه انتقال یافت و سمت قضائى گرفت و كتابى تحت عنوان حقوق اساسى نوشت، به استادى مدرسه‏ى علوم سیاسى برگزیده شد. عدل در وزارت عدلیه مراحل ترقى را پیمود و به معاونت آن وزارتخانه رسید. در كودتاى 1299 در كابینه‏ى صد روزه‏ى سید ضیاءالدین طباطبائى به كفالت وزارت عدلیه منصوب شد. در این سمت قوانین مهمى مانند قانون ثبت اسناد و قانون مرور زمان را تهیه و به تصویب رسانیده، مورد اجرا قرارداد ولى پس از سقوط كابینه‏ى سید ضیاءالدین، مدتى بیكار ماند، به تدریس در مدرسه‏ى عالى حقوق پرداخت. در تشكیلات نوین عدلیه كه در سال 1306 على‏اكبر داور بنیاد نهاد، عدل به خدمات قضائى دعوت شد و با رتبه‏ى 9 قضائى مدیركل تهیه قوانین و احصائیه شد و در تهیه و تصویب قوانین مهمى كه در آن تاریخ ضرورت كامل داشت، تلاش بسیار نمود و قریب 8 سال در این سمت باقى و برقرار بود. در 1314 از وزارت عدلیه به وزارت امور خارجه انتقال یافت و سمت وزیرمختارى ایران در ژنو و نمایندگى دائمى در جامعه‏ى ملل به او تفویض شد و در همین سمت ریاست صدمین دوره‏ى اجلاسیه شوراى جامعه‏ى ملل را عهده‏دار گردید. در 1316 به ایران بازگشت و به سمت معاونت وزارت امور خارجه منصوب و چندى نیز عهده‏دار كفایت آن وزارتخانه شد. در 1317 به وزیرمختارى ایران در ایتالیا تعیین گردید و تا مهرماه 1320 ش (1941 م) در آن سمت انجام وظیفه مى‏كرد. پس از اشغال ایران از طرف قواى متفقین و قطع رابطه‏ى سیاسى ایران و ایتالیا به تهران احضار شد و از طرف دكتر عیسى صدیق وزیر فرهنگ وقت، به جاى على‏اكبر دهخدا به ریاست دانشكده‏ى حقوق و علوم سیاسى و اقتصاد برقرار گردید. وى دكتر عبدالله معظمى را به معاونت خویش به جاى دكتر على شایگان برگزید. در اسفند 1320 در آخرین ترمیم كابینه‏ى ذكاءالملك فروغى به وزارت فرهنگ معرفى شد ولى با استعفاى فروغى، كابینه سقوط نمود. جانشین فروغى، على سهیلى بود كه در كابینه‏ى خود، عدل را در وزارت فرهنگ تثبیت كرد. در نخست‏وزیرى دوم على سهیلى در 1322، عدل وزیر مشاور كابینه شد. در سال بعد همان سمت را در كابینه‏ى محمد ساعد مراغه عهده‏دار گردید. در آذر 1323 در كابینه‏ى مرتضى قلى بیات (سهام‏السلطان) به سمت وزیر دادگسترى تعیین و به مجلس شوراى ملى معرفى شد. در كابینه‏ى اول ابراهیم حكیمى و كابینه‏ى محسن صدر، وزیر مشاور گردید. در 1324 با سمت ریاست هیئت نمایندگى ایران در كنفرانس سانفرانسیسكو شركت نموده ، نطق مفصل و بلیغى به زبان فرانسه در مورد تخلیه‏ى ایران و پرداخت خسارات ناشى از جنگ ایراد نمود و بعد در مجمع عمومى سازمان ملل متحد در نیویورك حضور به هم رسانیده، درباره‏ى حقانیت ایران و حفظ استقلال و تمامیت ارضى كشور تلاش بسیار نمود. در سال 1326 در كابینه‏ى احمد قوام، ابتدا وزیر دادگسترى و بعد وزیر مشاور شد. در سال 1327(1948 م) در نخست‏وزیرى عبدالحسین هژیر و محمد ساعد مراغه‏اى، سمت وزارت مشاور داشت. در سال 1328 پس از تاسیس مجلس سنا در ایران از طرف شاه به سناتورى آذربایجان انتخاب شد. تا اینكه در سال 1329 به بیمارى سرطان درگذشت. او دوبار وزیر فرهنگ، دو نوبت وزیر دادگسترى و 7 بار وزیر مشاور در كابینه‏هاى ایران بوده است. مصطفى عدل علاوه بر استادى و ریاست دانشكده‏ى حقوق یكى از علما و حقوقدانان ایران بود و در تمام كمیسیونهائى كه براى تهیه‏ى قوانین تشكیل مى‏شد عضویت داشت. پس از تصویب قانون مدنى ایران وى شرحى از قانون مزبور تهیه و انتشار داد. این كتاب علاوه بر تدریس در دانشگاه مورد استفاده قضات دادگسترى نیز واقع مى‏شد و قریب نیم قرن كتاب مزبور از بهترین منابع حقوق مدنى ایران بود و به دفعات تجدید چاپ شد. عدل در جوانى به مصاهرت میرزا رضاقلى‏خان هدایت (نیرالملك) درآمد. نیرالملك نیز از بزرگان علم و ادب بود و علاوه بر وزارت معارف چندى ریاست دیوان عالى تمیز را داشت. از عدل حین‏الفوت یك پسر و چهار دختر باقى ماند. ناصر ذوالفقارى، دكتر محسن مظاهر، دكتر طاهر ضیائى دامادهاى او بودند. (بخش 1) (سید) مصطفى بن (حاج) میرزا ابراهیم خلیل ركن‏العدالة طباطبائى تبریزى ملقب به منصورالسلطنه (و. 1258 ه.ش.- ف. بیست و دوم تیرماه 1329 ه. ش.) حقوقدان ایرانى و از رجال دوره رضا شاه پهلوى. وى سمتهاى دولتى مختلفى یافت از جمله در سال 1283 ه.ش. نایب دوم سفارت ایران در مصر گردید و در سال 1288 ه.ش. مدعى العموم استیناف مركز شد و در سال 1289 ه.ش. به معاونت وزارت عدلیه برگزیده شد. در 1290 ه.ش. مدیریت كل معارف را بر عهده گرفت و در سال 1299 ه.ش. كفیل وزارت عدلیه گردید. در سال 1316 ه.ش. نماینده ایران در مجمع انفاق ملل بود كه به ریاست یك صدمین دوره اجلاسیه شوراى جامعه انتخاب شد. چندى هم وزیر كشاورزى بود. در سال 1320 ه.ش. به مقام استادى دانشكده حقوق نایل آمد. از آثار او «حقوق مدنى» است كه در تهران به چاپ شده.