این جمله مورد قبول همه انسان‌ها و همه عقلا است که: «عقل همه دین است و دین همه عقل است». همچنین هر انسانی که غرضی ندارد و ذهنیتی بر علیه عقل ندارد، قائل است که «اسلام دین عقل است». به‌همین دلیل هنگامی که پیامبر اسلام(ص) تبلیغ خود را برای دین اسلام شروع کرد، آیات قرآن را تلاوت می‌فرمود و سپس مردم را با عقلشان روبرو می‌کرد تا خودشان به نتیجه برسند که اسلام دین حق است. تمام آیات قرآن و تمام روایات که از معصومین(ع) به ما رسیده، بر پایه عقل بنیان گذاشته شده است. اسلامی دینی است که می‌خواهد جهل را تبدیل به علم کند و علم را به عمل برساند تا هر انسانی در پرتو آن به سعادت دنیوی و اخروی برسد. اسلام جهل جاهل را تحمل می‌کند تا او را به سمت علم بکشاند.(فرقان63) به‌عبارتی اسلام با جاهل سرجنگ ندارد بلکه با بهترین رفتارها و روش‌ها او را به نور علم هدایت می‌کند. اسلام تاکید بر فراگیری علم دارد، پیامبر اسلام(ص) در معرفی مقام علم مى‌فرماید: «دانش آموختن بر هر مسلمانى واجب است همانا خدا، طلب کنندگان دانش را دوست دارد.» (اصول کافى، ج1، ص35) اما علمی که «نافع» باشد مورد تاکید است. پیامبر اسلام(ص) می‌فرمایند: «همه علم ها روز قیامت وبال است مگر علمی که بدان عمل کنند.»(نهج الفصاحه) اگر دین طرف عقل و عقلا نباشد نمی‌تواند رشد کند زیرا به‌راحتی مورد تحریف و تقلب قرار می‌گیرد. امام على(ع) می‌فرمایند: «لا یَزکو مَعَ الجَهلِ مَذهَبٌ؛ هیچ آیینى، با نادانى رُشد نمى‌کند.» (تصنیف غرر، ص74)

در کل روایات بسیاری در مورد عقل و جهل به‌دست ما رسیده است که در عظمت عقل و مذموم بودن جهل سخن گفته است اما باید دقت کرد که جهل در دو معنا به‌کار رفته است: اول جهل در برابر علم و دوم جهل در برابر عقل. پس در آیات و روایات باید دقیق ببینیم منظور کدام جهل است. جهل در برابر عقل که دومین معنای جهل است را «تجاهل» دانسته‌اند. یعنی کسی که ایستادگی در برابر عقل دارد و خود را به نشنیدن و نفهمیدن می‌زند. اسلام با کسی که می‌‌خواهد خود را به‌نشنیدن بزند هیچ‌گاه همراهی نمی‌کند و محکم در برابر او می‌ایستد. اینکه پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) بسیاری از اوقات با افراد جاهل برخورد محبت‌آمیز داشتند، به‌همین دلیل بود که آنها ناآگاه بودند اما خود را به نفهمیدن و نشنیدن نمی‌زدند و به‌عکس آماده دریافت علم و حقیقت بودند. خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَمَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلاّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ؛ و کیست که از آیین ابراهیم روی‌گردان شود، جز کسی که خویش را به نادانی و سبک مغزی زند؟»(بقره130) «سفیه» کسى است که منطق، مکتب، رهبر و راه حقّ را نادیده گرفته و به دنبال هوس‌هاى خود یا دیگران رهسپار شود.(تفسیرنور) سفیه را در دو قسمت آورده‌اند. سفیه قاصر و سفیه مقصر؛ «سفیه‌ قاصر ‌آن‌ کسی‌ ‌است‌ ‌که‌ ذاتا دارای‌ شعور و رشد عقلی‌ نباشد؛ سفیه‌ مقصر ‌آن‌ کسی‌ ‌است‌ ‌که‌ به‌واسطه‌ نرفتن‌ ‌از‌ پی‌ معرفت‌ و تحصیل‌ رشد و کمال‌ به‌واسطه‌ جهالت‌ ‌ یا ‌ عناد و عصبیت‌، ‌خود‌ ‌را‌ سفیه‌ نموده‌ ‌باشد‌ و ‌از‌ این جهت‌ پرده‌ و حجابی‌ روی‌ عقل‌ و ادراک‌ ذاتی‌ ‌خود‌ کشیده‌ و حقایق‌ ‌را‌ درک‌ نمی‌کند...»(تفسیر اطیب البیان)

اسلام با کسی که خود را به ‌نفهمیدن و نشنیدن می‌زند مقابله می‌کند و به‌هیچ عنوان با او کنار نمی‌آید. در اتفاقات گوناگون که در قرآن و تاریخ آمده است می‌بینیم هرجا که کار انسان‌ها گره می‌خورد ردپایی از تجاهل وجود داشته است. یعنی انسان‌ها می‌فهمند که حق چیست و راهش کجاست؟ اما نمی‌خواهند آن‌را قبول کنند. گاهی این تجاهل با علم کامل صورت می‌گیرد تا دیگران را به اشتباه بیاندازد. به‌عبارتی لباس حق را برباطل می‌پوشانند تا هم خود و هم دیگران را فریب دهند. خداوند در آیه42 سوره بقره به این غفلت عامدانه اشکال می‌گیرد و کسانی‌که برخلاف علم خود عمل می‌کنند را توبیخ فرموده است که: «و حق را با باطل نیامیزید ‌و حقیقت را با اینکه [از آن] آگاهید، کتمان نکنید.»

امام حسن عسکری(ع) درباره معنای «وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» می‌فرمایند: «شما خود می‌دانید که کتمان می‌کنید و [با این‌کار خود] با علوم و عقول خود مخالفت می‌ورزید.» (بحار، ج۹، ص۳۰۷) البته تجاهل و تغافلی هم داریم که مذموم نیست و در روایات مورد تایید است و آن آنجاست که دامن زدن به یک گناه یا تحقیر یک انسان است. در واقع تغافل در جایی که به مطلبی علم پیدا می‌کنیم ولی ابراز کردن آن باعث آسیب به دین و متدینین می‌شود، باید خود را به نشنیدن و ندیدن بزنیم یا در جایی‌که خطای غیرعمدی از کسی در موضوعی می‌بینیم و باید با پوشاندن آن از فتنه و بی‌آبرو شدن فرد یا افرادی جلوگیری نماییم. امیرمؤمنان(ع) می‌فرمایند: «هر کس تغافل نورزد و از بسیارى از امور [خطای دیگران‏] چشم نپوشد، زندگی‌اش تلخ می‌گردد.» (غرر، ص664) البته این‌که بدانیم کدام تجاهل و تغافل مذموم است و کدام ممدوح نیازمند بصیرت و بینش دینی است.